Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.4. Reformçu epistomologiya
|
2.3. Fideizm İsbat məsuliyyətinin teizmə aid olduğu şəklindəki ateistik meydan oxumağa teistik cavablardan digəri olaraq fideizm göstərilir. Fideizm, dini inancların mühakimə və dəlildən başqa son olaraq imana dayandığını iddia edən epistemolojik bir müvqedir. 22 Müəyyən bir tarixi dövrü əhatə edən fideizm, xüsusilə müasir din fəlsəfəsi sərhədləri içində mühüm irəliləyiş göstərmiş və ateistik meydan oxumağa qarşı çıxa biləcək epistemolojik bir münasibətə çevrilib. Tarixi olaraq, teolojik zəmində imanı vurğulayan daha doğrusu imanı haqlı çıxarmaq üçün ağlı əks etdirən deyimlərə, dini adətlərə, xüsusilə də Xristianlıqla rastlaşmaq mümkündür; fideizm münaqişələrindən bəhs etdikdə tez-tez işarət olunan erkən dövr kilsə xadimlərindən Tertullianın (155-230) “ağlasığmaz olduğu üçün inanıram” şəklindəki fəlsəfi formulu ilə bilinən “Afina ilə Qüdsün, kilsə ilə Akademiyanın, Xristian ilə inancsızın heç bir zaman uyğunlaşa bilməyəcəyi” 23 görüşü ilə məşhur “Athens and Jerusalem”(Afina və Qüds) adlı əsərin yazıçısı Rus-Yahudi ilahiyatçı Leon Şestovun (1866-1938) Parmenidesdən Husserlə qədər uzanan ağılçı adəti rədd etməsi və “rasional biliyin, əsl olan subyektiv, qavranmaz və mistik həqiqəti ehmal etdiyi” şəklindəki iddiası 24 bunun ən diqqət çəkən iki nümunəsidir. Xüsusilə Şestovla birlikdə “Afina-Qüds” misalı, Xristian fəlsəfi-dini düşüncəsində tez-tez işlədilməyə başlanıb. 25 Bir fideist olması hesabı ilə Şestovun Afina və Qüdsdən “Wittgensteinçi fideizmi mənimsəyən Malcolmun ontolojik arqumentının yenidən şəkilləndirilməsindəki rolu və “Reformçu epistemologiya” axımının başını çəkən Plantinganın ontolojik arqumenta maraq göstərməsi ilə yanaşı xüsusilə Mackie tərəfindən irəli sürülən “pislik problemi” arqumentını yox etməyə yönələn cəhdləri təbii teologiyaya bir əlavə olaraq dəyərləndirilə bilər. 22 Richard H. Popkin, “Fideism”, The Encyclopedia of Philosophy , ed. Paul Edwards, cild 3, s. 201. 23 Tertullian, “Revelation before Human Reason”, Faith and Reason, ed. Paul Helm, s.62. 24 George L. Kline, “Shestov, Leon”, The Encyclopedia of Philosophy, ed. Paul Edwards, cild 7, s. 432. 25 Yeri gəlmişkən,George I.Mavrodesə görə Afina ilə Qüds arasında iqtisadi, mədəni,dini,askeri və bir çox əlaqələrdən bəhs edə bilərik; lakin əsas olan bu nümunənin “Teistik inanclar (xüsusilə də Xristianlığın inancları) nə qədər rasionaldır? sualı şəklindəki məcazi mənadır.atina ilə Qüdsün bu qədər “ziyarət”edilməsinin səbəbi bu sualdır.(bxn.: George I. Mavrodes, “Jerusalem and
Dini epistemologiya 199
məqsədi əslində ağıl və ya imandır. Bir insanın ağıl və ya vəhy, fəlsəfə və ya din arasında seçməsi, Şestova görə çətindir, çünki fəlsəfənin tanrısı, İbrahim peyğəmbərin Tanrısından çox fərqlidir. Biri sadəcə ağlın sərhədləri içərisində zehni bir məşğələ olanda, o biri insanın yaşamasına təsir edən, onun əxlaqını əmələ gətirən bir faktordu. 26 Şestov din ilə fəlsəfəni bir-birindən tamamən ayırmaqda və aralarında ən kiçik bir əlaqəni belə qəbul etmir. O, buna görə ya din, ya da fəlsəfə şəklində dəqiq bir seçimi çətinlik kimi görür. 27
etdirməkdədir. Ancaq dini inancların rasional olmadığı iddiasının fəlsəfi zəmində mübahisəsi və dəlilci üsulun böyük ölçüdə tərk edilməsi Blaise Pascal (1623-1662) və Sören Kierkegaard ilə (1813-1855) başlamış, ateistik meydan oxumağa bir növ cavab keyfiyyətini daşıyacaq şəklinə bürünməsi isə iyirminci yüzilliyin ən böyük filosoflarından biri olan Ludwig Wittgensteinin (1889-1951) görüşlərinin yayılmasından sonra din fəlsəfəsində inkişaf etdirilən və təməl epistomologiya yanaşmalar arasında yer alan “Wiitgensteinci fideizm” adlı axımın ortaya çıxması ilə mümkün olmuşdur. 28 Fideizmin “Wiitgensteinci” versiyasını təmsil edən N.Malcom və D.Z. Phillips kimi filosoflar inananla inanmayan arasındakı rasional bir qarşılaşmanı imkansız edən köklü fərqliliklərə görə dini inanclarla əlaqəli bütün fəlsəfi cəhdləri rədd edir. Yəni Wiitgensteinci fideizm, isbat cavabdehliyini inananlara aid olduğunu qəbul etməməkdə və isbat cavabdehliyinə lazım olmadığını müdafiə edərək tək əsaslandırma tərzinin Wittgensteinin inancımızın təməlsizliyini (groundless) idrak etməmiz diqqət
athens revisited”, Faith and rationality: reason and belief in God, ed. Alvin Plantinga, Nicholas Wolterson, s. 192. 26 Lev Shestov, Athens and Jerusalem, çev. Barnard Martin, (New York: Clarion Book, 1968) s. 48 vd.; ilk dəfə bu əsər, Şestovun ölümündən bir neçə ay əvvəl Athenes et Jerusalem (Essai de philosophie religieuse) (Paris, 1938) adı altında fransız dilində nəşr olunmuşdur, 1951-ci ildə isə Afinı i İyerusalim (Paris, 1952) adı ilə rus dilinə tərcümə olunmuşdur. 27 Frederick C.Comleston, Russian religious philosophy: selected aspects, (Cambridge: Cambridge University Press, 1988), s.103. 28 N.K.Verbin, “Religious beliefs and aspect seeing”, Religious studies, (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), cild 36, sy.1, s.19. Nəbi MEHDİYEV 200
çəkdiyi kimi, 29 hər hansı bir təməldən təmizlənmiş və ya təməlsiz bir əsaslılıq ola biləcəyini iddia edir.
Təbii teologiya və fideizm kimi epistomologiya yanaşmaları qarşılaş- dığında, tarixi baxımından reformçu epitomologiyanın daha çox yeni bir mövqe olduğu görülür. Bu axımın təməl görüşləri ilk dəfə Alvin Plantinga və Nicholas Wolterstroffun 1983-cü ildə birlikdə nəşr etdikləri Faith and rationality: reason and belief in God (İman və rasionallıq: ağıl və Tanrı inancı) adlı əsərdə ortaya qoyulmuşdur. Reformçu epistomologiyanın mey- dana gəlməsinin arxa planını xristianlıqdakı reformçu-presbiteryan ənənəsini təmsil edən ilahiyyatçı və dövlət adamı Abraham Kuyper (1837-1920) və Herman Bavinchin (1854-1921) rəhbərlik etdiyi XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəlində Felemenk yeni-Kalvinist hərəkatı meydana gətirir. Bu hərəkatın ardından isə XVI əsrin reform hərəkatının rəhbəri olan John Calvinin (1509- 1564) fikirləri var. 30
bir yeri olan dəlilciliyə bir reaksiya olaraq əmələ gəlmişdir. Başqa bir sözlə, reformçu epistomologiya, tərəqqili rasional dəlilə dayanan din anlayışının bir rəddidir. 31 Tanrı inancının rasionallığının dəlilə nisbi olduğunu müdafiə edən həm ateistik meydan oxumanın, həm də təbii teologiyanın epistomologiya təməlləri təməlcilik teoriyasındadır. Təməlciliyə görə, bir inancın təməl bir inanc ola bilməsi üçün (1) duyğularla sabit, (2) özlüyündən açıq, (3) dəyişdirilməz (incorrigible) olması lazımdır. 32 Tanrı inancı bu şərtlərə uyğun gəlmədiyi üçün təməl inanc deyil və dəlillərlə isbat edilməlidir. Bu, Tanrı inancını təməl olaraq mənimsəyən reformçu epistomologiya ilə klassik təməlciliyin ziddi olan nöqtədir. Elə isə Tanrı inancını təməl bir inanc olaraq mənimsəmənin yolu
29 Ludwig Wittgenstein, On Certainly, çev. Denis Paul, G.E.M.Anscombe, (Oxford: Blackwell Publishing, 2003), 166, s.24. 30 Reformçu epistomologiyanın Avropa qitəsindəki (xüsusilə Hollandiyada) entelektual kökləri mövzusunda geniş məlumat üçün bxn.: Thomas K.Johnson, “Dutch reformed philosophy in North America: three varieties in the late twentieth centure”, Martin Bucer Seminar Online, 10.12.2004, (www.bucer.de). 31 Nicholas Wolterstorff, “Reformed epistomology”, Philosophy of Religoin in the 21st century, ed. D.Z.Phillips və T.Tessin, s. 43. 32 Ronald H.Nash, Faith and reason: searching for a rational faith, s.82. Dini epistemologiya 201
nədir? Wolterstoffa görə, Tanrı inancı təməl bir inanc olduğu üçün bunun başqa bir yolunu axtarmaq əbəsdir: Bir fərd, rasional baxımdan əleyhinə yetərli bir dəlil tapmadığı vaxt müəyyən bir tövsiyəyə inanma xüsusunda haqlı əsasa sahibdir. Əleyhinə bir dəlil tapılmadıqca inanclarımız rasionaldır ya da inanmaq üçün yetərli səbəblərə sahib olmamağımız inancın rasional olmadığı mənasına gəlməməlidir. Başqa bir ifadə ilə, inanclarımız doğruluqları isbat edildiyinə qədər yanlış deyil, tam əksinə, yanlışlıqları isbat edilənə qədər doğrudurlar. 33
üzərində yoğunlaşmasına qarşı çıxdığı və Tanrı inancının əleyhinə bir arqument olmadığı vaxta qədər bu inancın inanan üçün təməl bir inanc olmağa davam edəcəyini iddia etdiyi görülməkdədir. Problemin əsaslandırma mübahisələri üzərində güclənməsinə görə Tanrı inancının təməl bir inanc olaraq mənimsənməsinin yolu, klassik təməlciliyin sərhədlərini aşmaqda olduğunu görən Plantinga, isbat cavabdehliyini kimə aid olduğu sualına əlavə müəyyən bir inanca sahib ola bilməyimiz üçün belə bir cavabdehliyi ortadan qaldırmağa çalışmaqdır. Buna görə Plantinga, klassik təməlciliyin nə qədər rasional olub- olmadığını soruşmağımızın lazım olduğunu irəli sürməkdədir. Hər şeydən əvvəl, klassik təməlciliyin özü təməl bir inancdırmı? Açığı klassik təməlcilik nə özlüyündə açıq, nə duyğularla sabit, nə də dəyişdirilməzdir. Bu halda ya klassik təməlciliyin ortaya qoyduğu təməl inanc kriteriyası, ya da özü xətalıdır. Digər tərəfdən klassik təməlcilik, öz mahiyətini təşkil edən bir inancın təsdiq edilməsinin hər hansı bir təməl inanca dayanması lazım olduğu şəklindəki ikinci iddiası ilə də ziddir. Plantingaya görə indiyə qədər təməlçilərdən kimsə bu iddialarını qoruya biləcək uğurlu bir arqument ortaya qoymamışdır. Beləliklə, hər iki vəziyyətdə də klassik təməlcilik öz-özünə tövsiyəsi ilə əsassızdır. 34
Platingaya görə klassik temelciliğin problemləri sadəcə öz içindəki tutarsızlıqlarla sərhədli deyil. Əslində duyğularla sabit, özlüyündə açıq və dəyişdirilməz olmayan və ancaq bizim üçün təməl olan bir çox inanclara sahibik. Xarici dünya və digər şəxslərin varlığı, hafizə ilə sabit və ya keçmişin məlumatı bizim üçün bir-bir təməl inancıdır. Məsələn, bu sabah səhər yeməyini
33 Nicholas Wolterstorff, “Can belief in God be rational?”, Faith and reason: reason and belief in God, s.163. 34 Alvin Plantinga , “Reason and belief in God”, s.61. Nəbi MEHDİYEV 202
yeməyə aid inancım, klassik təməlciliyin nə təməl inanc şərtlərinə tabe olmaqda, nə də təməl bir inanca dayanmaqdadır. Plantinga bu vəziyyətdən belə bir nəticəni çıxarmağımızı lazım olduğunu irəli sürür: günlük yaşamaqda və ya daha çox klassik təməlciliyin şərtlərinə tabe olmayıb təməl bir inanc qədər təməl olan bir çox inanca sahibik və bunlar təməl inanc olaraq əlavə olunan inanclardan daha az olası deyil. 35 Bu vəziyyətdə “bir inanc, ancaq və ancaq duyğularla sabit, özlüyündə açıq və ya dəyişdirilməz təməl bir inancdır” şəkindəki klassik iddianın keçərsiz olduğu ortaya çıxmaqdadır. Hər iki tənqidi də birləşdirən Plantinga bir dəlil tapılmadan da təməl bir inanc olaraq görülməyən müəyyən inancları təməl inanc olaraq qəbul ediləcəyini müdafiə etməkdə və klassik təməlciliyin çətin olaraq Plantinga bu nöqtədən sonra təsdiq etmə təşəbbüsündə olmaqda və Tanrı inancının necə bir təməl inanc ola biləcəyini göstərməyə çalışmaqdadır. 36
Plantinga görə bir çiçək və ya ən ümumi mənası ilə kainat üzərində düşündüyümüzdə, vasitəsiz olarqa bu çiçəyin və ya kainatın Tanrı tərəfindən yaradıldığına inanma qənaətində oluruq. Müqəddəs mətnləri oxuduğumuzda ən dərin mənası ilə Tanrı ilə danışdığımızı hiss edirik. Bir xəta etdiyimizdə özümüzü günahkar hiss edib Tanrıdan bağışlanmağımızı diləyərik. Günahkarlıq, şükür, qorxu və daha çox şəraitdə Tanrıya inanma qənaəti içərisində ola bilirik. İndi “Tanrı mənimlə danışır”, “Tanrı kainatı yaratdı” və “Tanrı məni bağışlayar” kimi inanclar doğru şəraitlərdə bir-bir təməl inanca çevrilməkdədir. Bu vəziyyətdə Tanrı inancının özünün doğrudan təməl inanc olduğu görülməməkdədirsə də “bir ağac görürəm” ifadəsindən “bir ağac var” ifadəsinin çətin olaraq çıxarılması kimi “Tanrı mənimlə danışır” şəklindəki təməl inanclar da Tanrı inanının təməl bir inanc olduğunu gərəkdirməkdədir. 37 Burada Tanrıya inanmaq üçün hər hansı bir dəlil lazım deyil, amma bu, fideizmdə olduğu kimi Tanrı inancının təməlsiz (groundless) olduğu mənasına gəlməz. Əks halda bütün inanclarımız təməl inanc olaraq qəbul edilə bilər. Elə isə, hər hansı bir dəlilə ehtiyac duymasaq uyğun/doğru şəraitə əhəmiyyət verməyə bilmərik. Digər tərəfdən, uyğun şəraitin yaranmasına baxmayaraq bir inancın əleyhində başqa bir inanc təməl
35 Alvin Plantinga , “Reason and belief in God”, s. 59-60. 36 Alvin Plantinga , “Reason and belief in God”, s. 61. 37 Alvin Plantinga , “Reason and belief in God”, s.80-81. Dini epistemologiya 203
inanc olaraq qəbul edilə bilməz. Kimsə müəyyən şərtlər altında bir inancı təməl bir inanc olaraq qəbul etmə nöqtəsində epistemik bir haqqa sahib olması o inancın əleyhindəki heç bir dəlil və ya səbəbdən təsirlənməyəcəyini və bu inancın o kimsə üçün əbədi təməl bir inanc olaraq qalacağı mənasına gəlməz. 38
mübahisəsini canlı tutmaqda, digər tərəfdən isə o inanc əleyhindəki arqumentlərin cavablandırılması lazımdır. Oxuduqlarımız və ya hiss etdiklərimiz bizi rəqib görüşlərə qarşı arqument gətirmək lazımlılığı vəziyyətində buraxır. 39 Qısa olaraq, Plantinga görə hər hansı bir başqa təməl inanc kimi Tanrı inancı da təməl bir inancdır. Bunun üçün bizim hər hansı bir dəlilə ehtiyacımız yoxdur. 3. NƏTİCƏ Dini epistomologiya sahəsindən baxdığımızda, əsasında provokatif bir rol üzərinə götürən ateistik meydan oxumanın epistemik mahiyyətindən daha çox qarışıq olduğu görülür. Fəlsəfi mübahisələrdə Tanrının var olduğuna inanmanın irrasional mahiyəti ilə (neqativ ateizm) Tanrının var olmadığına inanmanın rasional mahiyəti (pozitiv ateizm) bir-birindən fərqli mövzular şəklində mütaliə edilsə də hər iki tutumun da Tanrının var olduğuna inanmanın rasional mahiyətini rədd etdiyi bir həqiqətdir. Bu xüsusiyyət əslində ateizmin “bizdən asılı olmayan və kainatın yaradıcı və ondakı nizamın məsuliyyət daşıyanı ilahi bir varlığı” inkar edən bir növ doktrin və ya fərqli yaşayış tərzləri arasında bir tərz olduğunun da göstəricisidir. 40
Fərqli bir yaşayış tərzi olaraq təzahür edən ateizmin məntiq sahəsini təmsil edən ateistik meydan oxumanın öz başına əhatəli bir dini epistomologiya olacaq gücdə olmadığı son dərəcə açıqdır. Belə isə, bir epistomologiya proyektinin olmasında meydan oxuma qarşısındakı təsdiq etmə gücü yüksək teistik cavabların daha çox vacib olduğu görülür. Ateistik meydan oxumaya qarşı inkişaf etdirilən teistik cavablar arasında təbii teologiyanın xüsusi bir mövzusu əhəmiyyətli olduğu şübhəsizdir.
38 Mehmet Sait Rençber, “Plantinga və Tanrı inancının təməlsəlliyi”, s.27. 39 Alvin Plantinga , “Reason and belief in God”, s.84. 40 Robin Le Poidevin, Arguing for Atheism: an introduction to the philosophy of religion, (New York: Routlidge, 1998), s. 146 Nəbi MEHDİYEV 204
Müasir din fəlsəfəsində yer alan bu epistomologiya yanaşmanın ənənəvi təbii teologiya anlayışı ilə, klassik təməlçiliyə dayanan dəlilci üsul xaricində hər hansı bir oxşarlığı var. Bir başqa ifadə ilə, müasir təbii teologiya, induktiv bir üsuldan hərəkətlə ateistik meydan oxumanın hücum yönünü Tanrı varlığının imkan gücünün var olmaması imkanından daha yüksək oladuğu nöqtədə zəiflətməyi məqsədini tutan və buna görə xüsusilə R.Swinburne və W.L.Craig misalında olduğu kimi elmi üsulu və məlumatları son dərəcə məharətlə istifadə olunan əsaslı bir yanaşma olaraq qarşımıza çıxır. Eyni də- lilci üsulu paylaşan məntiqi ateizmlə təbii teologiya arsındakı çatışmanın heç bir zaman qurtarmayacağı da iddia edilə bilər ki, əslində təbii teologiyanın məqsədinin də yalnız Tanrının varlığının rasional olduğunu göz öznündə olduğumuzda bu çatışmanın davamlılığı təbii olduğunu söyləyə bilərik. Pascaldan Wittgensteinci filosoflara qədər bir bütün olaraq diqqətlə aldığımızda fideizmin, bu çatışmanın rəddi üzərinə qurulduğunu görmək mümkündür. Lakin, bunu edəndə fideistik düşüncə, klassik təbii teologiyada olduğu kimi bir neçə mütləq deduktiv qəbullardan deyil, ağıl ilə inancın bir- birindən tamamən fərqli olduğu və inanmaq üçün rasionallıq şərtinin axtarmasının səhv olduğu kimi çox fəqli bir ayrılma nöqtəsindən hərəkət etməktədir. Müasir epistomologiyada rasionallıq doğruluğun bir şərti olaraq görülür. Bir şeyin doğruluğu, böyük ölçüdə o şeyin rasional olub-olmamasına bağlıdır. İkinci bölümdə rasionallıq məfhumu və bu məfhumun doğruluqla əlaqəsini təfərrüatlı bir şəkildə işıqlandırmağa çalışarıq. İndi isə ən azından rasional olan hər şeyin doğru olmayacağına baxmayaraq doğru olan hər şeyin rasional olduğunu təslim etmək surəti ilə fideizmin ateistik meydan oxuma qarşısındakı davranışını ayrı olaraq keyfiyyətləndirə bilərik. Reformçu epistomologiyaya gəlincə, ateistik meydan oxuma qarşısındakı təbii teologiya və fideizm kimi teistik cavablardan fərqli olaraq, bir tərəfdən Tanrı inancının rasional olduğunu, digər tərəfdən isə bu rasionallığın mövcud rasionallıq anlayışından çox fərqli bir şey olduğunu iddia etmək surəti ilə dini epistomologiya yeni açılımlar qazandırmaqdadır. Reformçu epistomologiya digər yanaşmalardan fərqli edən ən vacib xüsusiyyəti, hər hansı bir dəlilə ehtiyac olmadan Tanrı inancının rasional ola biləcəyi iddiasıdır. Beləliklə, reformçu epistomologiyanın ateistik meydan oxuma qarşısındakı davranışı, təbii teologiyanın meydan oxumanın istifadə etdiyi üsulu əsas alıb mübahisəni daha da dərinləşdirmə və ya fideistik mövqe kimi ayrı bir yol izləmə
Dini epistemologiya 205
cəhdlərdən fərqli olaraq, rasionallıq məfhumunu doğru bir şəkildə ortaya qoyma nöqtəsində ateistik meydan oxumanın üzərinə inşa edildiyi dəlilci yöntemin özünün keçərsiz olduğunu və bunun yerinə yeni və əsaslı bir epistomologiya yanaşmanın mənimsəməsi lazımi şəkildə ifadə edə bilərik. Bu mənada reformçu epistomologiya, ateistik meydan oxumanı olduğu qədər təbii teologiya da səhv olaraq dəyərləndirməkdədir. Reformçu epistomologiya ilə fideizm arasındakı əlaqəyə gəlincə, M.Martin kimi bəzi yazıçıların xüsusilə Plantinganı bir fideist olaraq görmələrinə baxmayaraq, reformçu epitomologiyanın Tanrının varlığının leyhində inkişaf etdirilən arqumentləri səhv deyil lazımsız olaraq keyfiyyətləndirməsi bu mühakimənin fayda verməyəcəyini ortaya qoymaqdadır. 41
41 Bxn. Michael Martin, Atheism: a philosophical justification, s.276. Plantinga görə fideist müəyyən etmə və bu nöqtədəki dəyərləndirmələri üçün bxn.: James Beilby, Epistemology as theology: an evaluation of Alvin Plantinga`s relogious epistemology, (Cornwall: Ashgate, 2005), s. 124-126. Nəbi MEHDİYEV 206
ABSTRACT:
Religious epistemology is concerned with one of the central problems in the philosophy of religion, the rationality or justification of religious belief. In this article we have selected four broad epistemological approaches to the justification of religious belief. In another words, we have compared atheistic challenge with three theistic responses to this challenge. The objective of this article is to provide a useful text for students in the philosophy of religion.
Религиозная эпистемология заинтересована одной из центральных проблем в философии религии, рациональности или оправдания религиозной веры. В этой статье мы выбрали четыре широких эпистемологических подхода к оправданию религиозной веры. Другим выражением, мы сравнили атеистический вызов с тремя теистическими ответами на этот вызов. Цель этой статьи состоит в том, чтобы обеспечить полезный текст для студентов по философии религии. Dini epistemologiya 207
ƏDƏBİYYAT
ALSTON William P., Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience, (Ithaca: Cornell University Press, 1993) ANGELES Peter A. (ed.), Critiques of God: Making the Case againist Belief in God, (New York: Prometheus Books, 1997) BEILBY James, Epistemology as Theology: An Evaluation of Alvin Plantinga’s Religious Epistemology, (Cornwall: Ashgate, 2005) BUCKLEY Michael J., At the Origins of Modern Atheism, (New Haven: Yale University Press, 1987) GASKIN J. C. A. (ed.), Varieties of Unbelief: From Epicurus to Sartre, (New York: Macmillan Publishing Company, 1989) GEIVETT Douglas, SWEETMAN Brendan (ed.), Contemporary Perspectives on Religious Epistemology, (New York: Oxford University Press, 1992) MARTIN Michael, Atheism: A Philosophical Justification, (Philadelphia: Temple University Press, 1990) NASH Ronald H., Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, (Grand Rapids: Zondervan, 1988) PHILLIPS D. Z., Timothy Tessin (ed.), Philosophy of Religion in the
PLANTINGA Alvin, “Reason and Belief in God”, Faith and Rationality: Reason and Belief in God, ed. Alvin Plantinga, Nicholas Wolterstorff, (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1983), s. 16-93 PLANTINGA Alvin, “Reformed Epistemology”, A Companion to
Blackwell Publishing Ltd., 2005), s. 383-389 PLANTINGA Alvin, “Religion and Epistemology”, Routledge
Routledge, 1998), s. 209-218 POIDEVIN Robin Le, Arguing for Atheism: An Introduction to the
REÇBER Mehmet Sait, “Plantinga ve Tanrı İnancının Temelselliği”, Felsefe Dünyası, (Ankara: 2004/1), sayı 39, s. 20-41 Nəbi MEHDİYEV 208
STONE M. W. F., “Philosophy of Religion”, Philosophy 2: Further Through the Subject, ed. A. C. Grayling, (Oxford: Oxford University Press, 1998), s. 267-350 WITTGENSTEIN Ludwig, On Certainty, çev. Denis Paul, G. E. M. Anscombe, (Oxford: Blackwell Publishing, 2003) |