QURANDA BƏDİİ TƏSVİR ÜSLUBU ЩАГГЫНДА
Мяммядов Нясрулла Наиб оьлу
Təsvir Quran üslubunun ən maraqlı və təsirli üslublarındandır. Təsvir
üslubu ilə Quranda hadisələr elə təsvir olunur ki, sanki insan həmin anları
özü yaşayır və ya hadisələr gözünün qarşısında cərayan edir. Bir hadisədən
və ya məsələdən söhbət gedərkən süjet bir-birini yüksək ardıcıllıqla əvəz
edərək insanın ruhuna ilahi təsir bağışlayır. Hadisələrin cərəyan etdiyi zaman
elə misallar gətərilir ki, həmin hadisələrin məğzi tam aydınlığı ilə ortaya
çıxır. Bu təsvirlər zamanı hər şey sanki, hərəkətdədir və insan hekayənin,
rəvayətin динляйиъисиндян birbaşa, özü də hiss etmədən onun iştirakçısına
çevrilir. Bütün olayları təsvir etməkdən ötrü Allah təala elə ibarələr, elə
vasitələr seçir ki, insanı heyran edir və onu Quranın ecazkar sirlərini dərk
etməyə sövq edir. İstər adi mənaların bildirilməsi, istər mənəvi, daxili
hisslərin, istər insan nümunəsi, istər həmin vaxtın özündə baş verən, istər
əvvəlki rəvayətlər, istər qiyamətin vaqe olması, istər Cənnət, Cəhənnəm
hallarının təsviri, istərsə də digər şərait və vəziyyətlərin təsviri ən inandırıcı
təxəyyül mənzərələri ilə meydana qoyulur.
Yuxarıda təsvir üslubunu qeyd edərək, bildirdik ki, bu Quranın ən
maraqlı və təsirli üslublarından biridir. Bu qeyd olunan təsvir şəkillərinə
nəzər saldıqda, айдын олур ки, həmin tərif təsadüfi seçilməmişdir. Məhz,
təsvir üslubu bu sadalananları özündə birləşdirir.
Qurani-кərimin bədii təsvirinin hüdudlarını dərk etmək üçün təsvirin
üsullarını dərindən öyrənmək, onların məna müxtəlifliyində bir qədər də
dərinə baş vurmaq tələb olunur. Bu təsvir vasitələri rənglər, hərəkətlər,
mövcudluğun özü, dialoq, kəlmələrin bir-birilə səsləşməsi, ibarələrin
ahəngdarlığı, oxunuşun, tilavətin musiqili olmasını insanın öz gözləri ilə
görməsi, qulaqları ilə eşitməsi, hiss etməsi, xəyal, fikir və vicdanıyla
duymasından ibarətdir.
Мяммядов Нясрулла Наиб оьлу
414
Bu ilahi kitab canlı aləmdən götürülmüş təsvirlərlə verildiyi üçün orada
mücərrədlikdən, quru, donmuş təsvirlərdən əsər-əlamət yoxdur. Hadisələr
elə mənalandırılır ki, sanki canlı insan həyatını xatırladır.
İndi isə bəzi misallara müraciət edək. Bunun üçün də ilk növbədə sanki
gördüyümüz, hiss etdiyimiz zehni təsvirlərdən və mənalardan başlayaq:
1. Əgər hər hansı bir küfr etmiş şəxsin heç zaman Cənnətə daxil ola
bilməyəcəyini və bu işin qeyri-mümkün olduğunu zehni düşüncə və fikirlə
anlamağa çalışırıqsa, Allah təala bunu təsvir üslubu ilə ən inandırıcı və
dəqiqliyi ilə bildirir və bu işin heç zaman mümkün olmayacağı oxucuya
aydın olur.
“Ayələrimizi yalan hesab edənlərə və onlara təkəbbürlə yanaşanlara
göyün qapıları açılmaz (əməlləri, duaları qəbul olunmaz, ruhları göyə qalx-
maz) və dəvə iynənin gözündən keçməyənə qədər onlar da Cənnətə daxil ola
bilməzlər. Biz günahkarlara belə cəza veririk!” (əl-Əraf: 40). Məlum olduğu
kimi, iynənin gözündən keçirilmək üçün məhz sap və ya ip nəzərdə tutul-
muşdur. Allah təala bu ayədə günahkarların (müşrik və kafirlərin) Cənnətə
daxil olmalarını mümkünsüz bir işin yerinə yetirilməsi ilə şərtləndirərək
bildirir ki, nə zaman dəvə iynənin gözündən keçərsə, o zaman da onların
Cənnətə daxil olmaları mümkün ola bilər! İnsan zehnində bir anlığa bu
hadisənin süjeti canlanır və o, bu hadisənin iştirakçısına çevrilərək hiss edir
ki, bu iş alınan deyil!
2. Allah təala kafir və müşriklərin əməllərinin zay olacağını və onlarda
sanki əvvəldən heç bir mal-mülkün olmadığını və bunların hamısının yox
olacağını bildirmək üçün aşağıdakı təsvir üsulunu işlədir:
“Biz onların etdikləri (yaxşı) əməlləri qəsdən (havada uçan) dağınıq
zərrələrə (toz dənələrinə) döndərəcəyik! (əl-Furqan: 23). Bu ayədəki ءابھ
روثنم dağınıq zərrə ibarəsini oxuyarkən insanın zehnində heç olmuş və ələ
gəlməsi yenidən mümkün olmayan bir şeyin təsviri canlanır.
Digər bir ayəyə nəzər salaq:
“Rəbbini inkar edənlərin (dünyadakı yaxşı) əməlləri fırtınalı bir gündə
küləyin sovurub apardığı külə bənzəyir. Onlar (dünyada) etdikləri
əməllərdən heç bir fayda (savab) əldə edə bilməzlər. Budur (haqq yoldan)
azıb uzaqlaşmaq! (Doğru yoldan uzaq düşməyin aqibəti belədir)” (İbrahim:
18). Bu ayədə də əməllər küləyin sovurub apardığı külə bənzəyir. Həmin
Quranda bədii təsvir üslubu щаггында
415
külü bir yerə yığmaq mümkün olmadığı kimi, kafirlərin əldən çıxmış, pis
əməllərlə batil olmuş yaxşı əməlləri də onlara heç bir fayda verməz.
3. Allahın rizası xatirinə deyil, riya məqsədi ilə, özünü insanların gözün-
də kəramətli, əliaçıq göstərməkdən ötrü verilmiş sədəqənin əhəmiyyətsiz,
nəticəsiz olduğunu bildirməkdən ötrü təsvir üslubundan istifadə edərək Allah
təala buyurur:
“Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi malını riyakarlıqla (özünü xalqa
göstərmək üçün) sərf edən, Allaha və axirət gününə inanmayan şəxs kimi,
minnət qoymaq və əziyyət verməklə puça çıxarmayın. Belə şəxslərin halı,
üzərində bir az torpaq olan qayaya bənzər ki, şiddətli bir yağış o torpağı
(yuyub) aparar və qayanı çılpaq bir daş halına salar. Onlar etdikləri işlərdən
bir şey (savab) qazanmazlar. Şübhəsiz ki, Allah kafirləri haqq yoluna
yönəltməz!” (əl-Bəqərə: 264). Bu ayədən sonra gələn 265-ci ayədə isə Allah
təala bilidirir ki, “Mallarını Allahın razılığını qazanmaq və nəfslərini
(imanlarını) sabit qədəm etmək yolunda sərf edənlər uca təpənin üstündə
olan bir bağa bənzərlər ki, ora düşən bol yağış onun meyvələrini ikiqat
artırar, əgər bol yağış yağmasa, az bir şəbnəm (şeh) də ona kifayət edər.
Həqiqətən, Allah nə etdiyinizi (bütün əməllərinizi) görəndir!” Bu ayələrə
nəzər saldıqda, görünür ki, təsvirlə yanaşı bu iki ayədə qeyd olunan adamlar
tam əkslik təşkil edir. Birinci ayədə göstərilən dəstə riyakarlıq etdiyi üçün
sonda nəsibləri qayanın üzərindəki yağışın yuyub apardığı torpağa bənzər.
İkinci dəstə isə Allahın rizası üçün çalışdığı üçün nəsibləri gözəl bağlar və
oradakı meyvələrdir.
4. Allah təala məxluqata olan ibadətin səmərəsiz, və həmin məbudların
da zəif olduğunu göstərməkdən ötrü buyurur:
“Allahdan başqa özlərinə dost (hami) qəbul edənlər özünə yuva qurmuş
hörümçəyə bənzəyirlər. Evlərin ən zəifi isə, şübhəsiz ki, hörümçək yuvasıdır.
Kaş biləydilər! (Hörümçək toru möhkəm olmayıb adicə bir yel nəticəsində
dağıldığı kimi, onların bu dostlarının da heç bir etibarı yoxdur). Ayənin
tərcüməsindən göründüyü kimi Allah təala hörümçəyin qurduğu evi ən zəif
və davamsız bir mənzil hesab edir və bu evə sığınanlar da təbii ki, pənahsız
və köməksizdilər. Kafirlərin halını Uca Allah məhz belə təsvir edir.
İndi isə təsvir üsulu ilə daxili və mənəvi halların necə göstərildiyini
tədqiq etməyə çalışır.
Мяммядов Нясрулла Наиб оьлу
416
1. Tövhid və müşriklik arasında çarpışan, Allaha və ya çoxsaylı bütlərə
ibadət etmək seçimi qarşısında tərəddüd edənlərin halı təsvir olunur:
“De: “Biz Allahı qoyub bizə nə bir xeyir, nə də bir zərər verə bilməyən
bütlərəmi tapınacaq və Allah bizi düzgün yola yönəltdikdən sonra yer
üzündə şaşqın dolaşarkən şeytanların azdırdığı adam kimi geriyəmi (küfrə)
döndəriləcəyik? Halbuki dostları onu: “Bizə tərəf gəl!”-deyərək haqq yola
çağırırdılar...” (əl-Ənam:71)
Digər bir ayəyə nəzər salsaq təsvirin nə qədər yerində işləndiyinin şahidi
olarıq:
“(Ya Məhəmməd!) Onlara (yəhudilərə) ayələrimizi verdiyimiz kimsənin
xəbərini də söylə (oxu). O, (ayələrimizi inkar edib) imandan döndü. Şeytan
onu özünə tabe etdi və o, (haqq yoldan) azanlardan oldu. Əgər biz istəsəydik,
onu (həmin ayələrlə) ucaldardıq. O elə bir köpəyə bənzəyir ki, üstünə
cumsan da dilini çıxardıb ləhləyər, cummasan da. (Onun üçün heç bir fərqi
yoxdur). Bu, ayələrimizi yalan hesab edənlər barəsində çəkilən məsəldir. (Ey
Peyğəmbərim!) Bu əhvalatları (yəhudilərə) söylə ki, bəlkə, (lazımınca)
düşünsünlər!
2. Uca Allah insanın öz Rəbbini yalnız çətinliyə düşdüyü zaman yadına
saldığını və xoş anlarında Allahı unutduğunu canlı lövhələrlə xatırladır.
“Sizi suda və quruda gəzdirən Odur. Siz gəmidə olduğunuz, gəmilər
gözəl bir külək vasitəsilə içərisində olanları apardığı, onlar da sevindikləri
vaxt birdən fırtına qopub dalğalar hər tərəfdən gəmilərin üzərinə hücum
etdikdə və müsafirlər dalğaların onları bürüdüyünü (həlak edəcəyini) başa
düşdükdə sidqi-ürəkdən Allahın dininə sarılaraq Ona belə dua edərlər: “Əgər
bizi bu təhlükədən qurtarsan, Sənə şükr edənlərdən olarıq!” (Yunus: 22). Bu
ayəni oxuyarkən dalğalar insanın gözü qarşısında hərəkətə gəlir, dalğaların
qalxıb enməsi ilə insanın daxilində bir təşviş baş qaldırır və həmin vəziyyəti
oxucu yaşamağa başlayır.
Qurani-kərimdə əqidələri zəif olan insanların əhvalı bir neçə yerdə təsvir
olunur, onların çətinlik məqamında öz rəhbərlərindən üz döndərmələri
bildirir.
İndi isə Qurani-kərimdəki qissələrdə mövcud olan təsvir üsulundan
bəzisinə nəzər salaq:
“Gəmi onları dağlar kimi (yüksək) dalğaların içi ilə apardığı zaman Nuh
(gəmidən) aralı olan oğlunu (Kənanı) haraylayıb dedi:..” (Hud: 42). Bu
Quranda bədii təsvir üslubu щаггында
417
anlarda Nuh (ə.s) peyğəmbərin qəlbində atalıq duyğusu baş qaldırır, bu
dağlar kimi hündür dalğaların oğlunu məhv edəcəyini hiss edir və oğlunu:
“Oğlum! Bizimlə birlikdə gəmiyə min, kafirlərdən olma!” - deyə çağırır.
(Hud: 42)
Nuh (ə.s) peyğəmbərin oğlu atasına qulaq asmadığı üçün:” ...Nəhayət,
dalğa ata ilə oğulun arasına girib onları bir-birindən ayırdı və o da suda
boğulanlardan oldu.” (Hud: 43). Bu ayələri oxuyarkən insan bir anlığa
nəfəsini dərmədən saxlayır, bu hadisələrin təsiri altına düşür və həmin
məqamları bir kino lenti kimi gözlərinin qarşısında canlandırır.
İndi isə Cənnət və Cəhənnəmin təsvir olunduğu ayələrə nəzər salaq:
“Kafirlər dəstə-dəstə Cəhənnəmə sürüklənəcəklər. Nəhayət, ora çatınca
onun qapıları açılacaq və Cəhənnəm gözətçiləri onlara deyəcəklər: “Məgər
sizə öz içərinizdən Rəbbinizin ayələrini oxuyan, sizi bu günə qovuşacağınız-
la qorxudan peyğəmbərlər gəlməmişdir? ”Onlar isə: “Bəli, (gəlmişdi) lakin
əzab sözü (əzab hökmü biz) kafirlər barəsində vacib oldu!”-deyə cavab
verəcəklər. (Onlara) belə deyəcəyik: “Girin Cəhənnəm qapılarına
(təbəqələrinə) orada əbədi qalmaq üçün!” (İman gətirməyə) təkəbbür göstə-
rənlərin məskəni necə də pisdir! Rəbbindən qorxanlar da dəstə-dəstə Cənnətə
gətiriləcəklər. Nəhayət, ora çatınca onun qapıları açılacaq və (Cənnət)
gözətçiləri (onlara): “Salam əleykum! (Sizə salam olsun!) Xoş gəldiniz!
Əbədi qalacağınız Cənnətə daxil olun!”-deyəcəklər. Onlar isə: “Bizə verdiyi
vədini yerinə yetirmiş və bizi bu yerə varis etmiş Allaha həmd olsun! Biz
Cənnətin istədiyimiz yerində sakin oluruq. (Dünyada yaxşı) əməllər
edənlərin mükafatı necə də gözəldir!”-deyəcəklər”(əz-Zumər:71-74)
“Əd-Duxan” surəsinin 43-56-cı ayələrinə nəzər salaq:
“Həqiqətən, (Cəhənnəmdəki) zəqqum ağacı. Günahkar (kafir) kimsənin
yeməyidir! O, ərinmiş mis (yağ) kimi qarınlarda qaynar; Qaynar su
qaynayan kimi! (Allah əzab mələklərinə buyurar:) Onu tutub Cəhənnəmin
tən ortasına sürüyün! Sonra başına əzab olaraq qaynar su tökün! (Və ona
belə deyin:) “(Bu əzabı) bir dad görək! Sən ki, (öz aləmində) çox qüvvətli,
möhtərəm bir şəxs idin!” Bu, (dünyada ikən) şəkk etdiyiniz (əzabdır)!”
Müttəqilər isə qorxusuz-xətərsiz bir yerdə. Bağçalarda və bulaqlar başında
olacaqlar! Taftadan və atlazdan (nazik və qalın ipəkdən) libaslar geyib qarşı-
qarşıya əyləşəcəklər. (Möminlərin Cənnətdəki əhvalı) belədir. Hələ onları iri
(ahu) gözlü hürilərlə evləndirəcəyik. Onlar orada (Cənnət nemətlərinin
Мяммядов Нясрулла Наиб оьлу
418
tükənməzliyinə) arxayın olaraq hər meyvədən istəyəcəklər. Onlar orada ilk
(dünyadakı) ölümdən başqa heç bir ölüm dadmayacaqlar! (Allah) onları
Cəhənnəm əzabından qorumuşdur.” (əd-Duxan: 43-56)
Qeyd etmək lazımdır ki, bu deyilənlər yalnız təsvirdən ibarət olmasına
baxmayaraq, insan sözün qüdrətinin təsirindən bəzən özünü unudur və
həmin anları yaşamağa başlayır!
Bəlkə də bura qədər yuxarıda gətirdiyimiz təsvirlərlə kifayətlənmək
olardı, lakin, Qurani-кərim üslubunun ən aparıcı bölmələrindən olan təsvir
üslubu və bu təsvir üslubunun ilahi kitabdakı genişliyi, müxtəlif sahələri
əhatə etməsi bizi mövzunu davam etdirməyə sövq edir.
Qurani-кərimdəki təsvir üslubunun maraqlı və canlı lövhələrindən biri də
təbiət təsviri ilə bağlıdır:
“Yeddi göyü (bir-birinin üstündə) qat-qat yaradan da Odur. (Ey insan!)
Sən Rəhmanın yaratdığında heç bir uyğunsuzluq görməzsən. Bir gözünü
qaldırıb (səmaya) bax, heç orada bir yarıq (çatdaq, nöqsan) görə bilərsənmi?!
Sonra gözünü qaldırıb iki dəfə bax. Göz orada (axtardığını tapmayıb) zəif,
yorğun düşərək yenə də sənə tərəf qayıdacaqdır!”(əl-Mülk: 3-4). Bu lövhələr
birbaşa təbiətdən, həyatdan götürülmüşdür. İnsanın hər gün bu görüntülərlə
üzləşməsinə baxmayaraq yuxarıdakı ayələri oxuyarkən, sanki ilk dəfə göyə
baxdığı kimi nəzərlərini səmaya dikin və bu təsvirləri canlı olaraq seyr
etməyə başlayır. Gətirdiyimiz misallarda göyün təsvirləri verilmişdir. İndi
isə yerin təsviri verilmiş lövhələrə nəzər salaq:
“Yer üzündə bir-birinə yaxın (qonşu) qitələr (münbit, qeyri-münbit,
şirin-şoran, dağlıq-aran yerlər, müxtəlif iqlimli torpaq sahələri), eyni su ilə
sulanan üzüm bağları, əkinlər, şaxəli-şaxəsiz xurma ağacları vardır. Halbuki
biz yemək baxımından onların birini digərindən üstün tuturuq. Şübhəsiz ki,
bunda da anlayıb dərk edən insanlar üçün (Allahın qüdrətinə və
vəhdaniyyətinə dəlalət edən) əlamətlər vardır.”(ər-Rəd:4). Burada da
xatırlanan məfhumlar əslində bizə hər gün görünür, amma ayədə elə
işlədilmişdir ki, sanki ilk dəfə onların haqqında eşidirik.
Əgər “ər-Rum” surəsinin 48-50-ci ayələrinə nəzər salsaq burada da
sözügedən təsvirin, mənzərənin şahidi olarıq:
“Buludları hərəkətə gətirən küləkləri göndərib onları göy üzündə istədiyi
kimi yayan və topa-topa edən Allahdır. Artıq buludların arasından yağış
çıxdığını görürsən. Onu (yağışı) bəndələrindən istədiyinə verən kimi onlar
Quranda bədii təsvir üslubu щаггында
419
sevinərlər. Hərçənd ki, üstlərinə (yağış) endirilməzdən (yağış yağmamışdan)
əvvəl (ondan) ümidlərini üzmüşdülər. (Ya Məhəmməd!) Sən Allahın
rəhmətinin (yağışının) əsər-əlamətinə bax ki, torpağı öldürdükdən sonra necə
dirildir. Doğrudan da, O, ölüləri dirildəndir. O (Allah) hər şeyə qadirdir!”
(ər-Rum: 48-50). Təsvirlər və lövhələr bir-birini əvəz etdikcə insan
təxəyyülünü daha dərinliklərə aparır. Burada insan həyatının bir çox sahələri
ilə, elmin müxtəlif qolları ilə bağlı olan mövzuların olmasına baxmayaraq,
məqsədimiz mövzunu dilçilik baxımından tədqiq etmək olduğu üçün, biz
məsələyə yalnız sırf filoloji baxımdan yanaşmağa üstünlük veririk. Digər bir
ayəyə nəzər salaq:
“(Ya Məhəmməd!) Məgər Allahın göydən yağış yağdırdığını, onu yer
üzündəki bulaqlara axıtdığını, sonra onunla növbənöv əkin yetişdirdiyini
görmürsənmi?! Sonra o (əkin) quruyar, sən onu saralmış görərsən. Sonra da
(Allah) onu çör-çöpə döndərər. Həqiqətən, bunda ağıl sahibləri üçün ibrətlər
vardır!” (əz-Zumər: 21)
Qurani-кərimdə bədii təsvir üslubundan bəhs edərkən, sonda qeyd etmək
istəyirik ki, bu üslub digər üslublarla müqayisədə aparıcı mövqeyə malikdir
və tədqiqatın həcmi bizə imkan vermədiyi üçün deyilənlərlə kifayətlənirik.
ƏDƏBİYYAT
1.
،تيوكلا ،بتكلل ةيملاعلا رادلا عبط ،ميركلا نآرقلا
١٩٩٢
2.
،توريب ،نآرقلا بيلاسا نم ،يئارماسلا ميھاربأ
١٩٨٧
3.
ةرھاقلا ،نآرقلا مولع يف ناھربلا ،يشكرزلأأ
١٩۵٧
4.
ةرھاقلا ،نآرقلا مولع يف ناقتلاا ،يطويسلأ
١٩۶٧
5.
ةرھاقلا ،نآرقلا يف ينفلا ريوصتلا ،بطق ديس
١٩٩۴
Мяммядов Нясрулла Наиб оьлу
420
XÜLASƏ
Quranda bədii təsvir üslubu
Bu məqalə Quranın ən maraqlı və aparıcı üslublarından olan təsvir
üslubuna həsr edilmişdir. Məqalədə deyilir ki, bu ilahi kitabda dünya və
axirət səhnələri çox bəlağətli bir dildə təsvir olunur, möminlərin və kafirlərin
Cənnət və Cəhənnəmdəki vəziyyəti rəngarəng lövhələrlə göstərilir.
Allah təala müxtəlif mövzularla və hadisələrlə bağlı elə təsvirlər yaradır
ki, oxucu sanki, həmin hadisələrin iştirakçısina çevrilir, oradakı ələm və
nəşəni özü hiss edir və həmin prosesi yaşamağa başlayır. Təsvirlər o qədər
inandırıcı, o qədər canlıdır ki, insan ilahi qələmin yaratdığı sözün sehrinə
düşür.
РЕЗЮМЕ
Изобразительный стиль Корана
Эта статья посвящена изобразительному стилю – самому
интересному и ведущему стилю Корана. В статье говорится о том, что в
этой божествен-ной книге очень красноречивым языком описываются
мирские и загробные сцены, пестрыми картинами демонстрируется
положение верующих и вероотступников в Раю и в Аду.
Всевышний Аллах создает такие изображения, связанные с различ-
ными темами и событиями, что читатель словно превращается в
участника этих событий, сам чувствует тамошнюю радость, и начинает
переживать этот процесс.
Описания настолько убедительны, настолько живые, что человек
подпадает под чары слова, созданного божественным пером.
Quranda bədii təsvir üslubu щаггында
421
RESUME
Descriptive style of the Koran
The article is devoted to descriptive style-the most interesting and
leading style of the Koran. In article it is spoken that in this divine book very
eloquent language describes wordly and beyond the grave stages, motley
pictures show position of believers and apostates in Paradise and in the Hell.
The Supreme Allah creates such images connected with various themes
and events, that the reader as if turns to the participant of these events? itself
feels a local pain and pleasure, and starts to experience this process.
Descriptions so convincing, so alive, that the person falls under charms
of the word created by a divine feather.
Dostları ilə paylaş: |