Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ------------İthâfü’l-hıyereti’l-mehere bi-zevâ’idi’l-mesânidi’l-aşere
- Gâyetü’l-maksad fî zevâidi’l-müsned
- Lisânül-arab
- Tâcu’l-arûs
|
Zevâid Edebiyatı Hicrî 3. asrın sonuna kadar hadislerin büyük bir kısmı tasnif edilmiş, câmi, sünen, müsned, mu’cem ve musannef gibi hadis edebiyatının değişik türlerini ifade eden eserler meydana gelmiştir. Daha sonraki dönemlerde hadis alimleri kendi araştırmalarını büyük çoğunlukla hicrî üçüncü asırda
10 Ahdeb, a.g.e., I, 19-20. 11 Allûş, İlmu zevâidi’l-hadîs, s. 17. 12 Ahdeb’in tanım içerisinde mezkur şıkka yer vermesine rağmen, bu durum bütün zevâid hadisler için geçerli değildir. Mesela İbn Mâce’nin zevâidini ihtiva eden Misbâhü’z-zücâce’deki hadisler bu şıkkın kapsamı dışındadır. Çünkü Sünen-i İbn Mâce Kütüb-i Sitte’yi oluşturan eserlerden biridir. Sünen’lerin Sahîhayn’a veya herhangi bir sünenin diğer beş eser dışındaki zevâidi de bu şıkka dahil edilerek değerlendirilemez.
Dr. Namiq ABUZƏROV 114
telif edilmiş eserler üzerine yoğunlaştırarak müstahrec ve istidraklar yazmış ve onları şerh etmişlerdir. Zamanla musannef eserlerden bazıları diğerlerine göre daha sahih sayılmaya başlamıştır. Bu eserlerin çokluğu ve sıhhat bakımından aynı seviyede olmayışları böyle bir arayış içine girmeyi gerekli kılmıştır. Nitekim İbnü’s-Seken (ö.353/964), hadis eserlerinin çokluğuna değinen talebelerine Buhari ve Müslim’in el-Camiu’s-sahîh’leri ile Ebû Dâvûd ve Nesâi’nin Sünen’lerini telif edilmiş eserlerin en sahihleri olarak addetmeleri tavsiyesinde bulunmuştur. 13 Bu eserlere Tirmîzî’nin Sünen’i de eklenince “el-Kütübü’l-Hamse” diye alimler arasında rağbet görmüştür. Hatta Ebû Tâhir el-Makdîsî (ö.576/1180), Doğu ve Batı ulemasının “el- Kütübü’l-Hamse”nin sıhhati üzerinde ittifak ettiklerini belirtmektedir. 14 Hicri 6. asırda zikri geçen eserlere Sünen-i İbn Mâce ilave edilerek 15 hadis literatürünün en önemli kaynağı sayılan Kütüb-i Sitte’nin diğer hadis eserlerinden üstünlüğü kabul edilmeye başlanmıştır. Hadis alimleri arasında rağbet görmesi sebebiyle Kütüb-i Sitte diğer hadis kaynaklarına göre daha fazla araştırma konusu olmuştur. Nitekim büyük çoğunluğu hicri 8. asrın ikinci yarısında kaleme alınmış zevâid edebiyatı da Kütüb-i Sitte’de yer almayan rivayetleri bir araya getirme maksadıyla oluşmuştur. Mesela, Busirî’nin İthâfü’l-hiyeretü’l-mehere,
birçok eser farklı hadis kaynaklarının Kütüb-i Sitte’ye olan zevâidi’ni cem etmektedir. Zevâid eserlerinin ekseriyetinin Kütüb-i Sitte dışındakı eserleri ihtiva etmesine rağmen bu eserlerin birbirine olan zevâid hadisleri de hadis alimleri tarafından toplanmıştır. Mesela İbnü’l-Mülakkin (ö.804/1401)
zevâidini ve İbn Mâce’nin Kütüb-i Hamse dışındaki zevâidini konu edinen
13 Mizzî, Tehzîbü’l-kemâl, I, 168. 14 Suyûtî, Zehru’r-rubâ, I, 5. 15 San’ânî, Tavdîhu’l-efkâr, I, 224. Zevâid Kavramı ve Edebiyatı 115
birer eser telif etmiştir. 16 Bûsirî ve Heysemî de yine Sünen-i İbn Mâce’nin Kütüb-i Hamse dışındaki zevâid hadislerini bir araya getirmişlerdir. Zevâidle ilgili eser telif eden ilk İslam alimi Muğultay b. Kılıç (ö.762/1360)’dir. 17 İbn Hibbân’nın Sahiyayn’a olan zevâidini “Zevâidu İbn Hibbân alâ’s-Sahîhayn” isimli eserinde cem eden Muğultay b. Kılıç’ı 18
Heysemî (ö.807/1404), Bûsirî (ö.840/1436) ve İbn Hacer (ö. 852/1448) takip etmiştir. Zevâid edebiyatının büyük çoğunluğunun hicrî 8. asırda oluşmasına rağmen günümüz hadis araştırmacılarından Abdusselam Allûş, Hâkim en- Nisâbûrî’nin “el-Müstedrek ale’s-sahîhayn” isimli eserini de zêvâid edebiyatından sayarak bu tarihi h. 4. asrın sonu 5. asrın başına kadar götürmektedir. 19 Alluş, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin “Buhâri ve Müslim’in şartlarına uyduğu halde eserine almadıkları hadisleri bir araya getireceği” kaydına
20 dayanarak Müstedrek’i zevâid eserler arasında zikretmektedir. Fakat bir çok kaynakta Hâkim’in Müstedrek’i zevâid edebiyatı arasında zikredilmemektedir. 21 Zevâid eserlerinin herhangi bir kitabın diğer kitaplarda bulunmayan hadisleri cem etme gibi özelliğinin Müstedrek’te bulunmaması, bu eserin zevâid edebiyatı arasında zikredilememesini gerektirmektedir. Öte yandan Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserini telif ederken aynı hadisin farklı sahabîden rivayeti ve aynı metinlerden yalnız birinin ek bilgi içermesi durumunda kaydedeceği gibi herhangi bir şart koşmamış olması onun eserinin zevâid’den sayılamayacağının göstergelerindendir. Zevâid edebiyatının meydana gelmesinin değişik sebepleri vardır. Mesela, Heysemî, Zevâid-i İbn Hibbân’ı cem etmesindeki esas hedefin “Bu eserin kullanışını kolaylaştırmak” 22
, ayrıca Sahihayn dışındaki sahih hadislerin cem edilmesi olduğunu belirtmektedir. 23 Ğâyetü’l-maksad ve Mecmeü’l-bahreyn gibi eserlerin mukaddimelerinde Ebu Ya’lâ’nın
16 İbn Kâdi Şühbe, Tabakâtu’ş-Şâfi’iyye, IV, 253; İbn Hacer, İnbâü’l-gumr, V, 43-44 17 Muhammed ed-Dervîş, Buğyetü’r-râid, I, 54; Ahdeb, Zevâidu târîhi Bagdâd, I, 52. 18 İbnü’l-İrâkî, ez-Zeyl ale’l-iber, I, 73. 19 Allûş, İlmu zevâidi’l-hadîs, s. 190. 20 Hâkim, el-Müstedrek, I, 2-3. 21 Heysemî, el-Maksadu’l-a’lâ, I, 17-18; Kettânî, Hadis literatürü, s. 17; Muhammed ed-Dervîş, a.g.e., I, 54-55; Ahdeb, a.g.e., I, 52-65. 22 Heysemî, Mevâridü’z-za’mân, I, 89. 23 Heysemî, Mevâridü’z-za’mân, I, 76. Dr. Namiq ABUZƏROV 116
Müsned’inde ve Taberânî’nin Mucem’lerinde birçok insanın farkına varmadığı faydalı bilgiler bulunduğu zikreden Heysemî gerek kendisinin gerek diğer insanların daha kolay yararlanabilmeleri için bu bilgileri fıkıh bâblarına göre tertip ettiğini eklemektedir. 24 Müsned ve Mu’cem türü eserlerden istifade zorluğu, özellikle araştırmaların fazla zaman alması gibi hususlar zevâid edebiyatının oluşma sebepleri arasında sayılmaktadır. 25
birçoğunun nüshasının sınırlı olması, insanlar arasında pek yaygın olmaması ve yalnız belirli bölgelerde bulunması gibi zorluklar nedeniyle bu eserlerden istifade etmek özel çaba gerektirmekteydi. Öte yandan zevâid türü eserler günümüze intikal etmemiş 26 veya eksik bir şekilde ulaşmış kitapların içerdiği Kütüb-i Sitte dışındaki hadisler konusunda da bilgi vermektedir. 27 Zevâid eserlerinin fıkıh bâblarına göre tertibi, aynı konudaki müdrec, muallak, mürsel, mevkuf ve merfu hadislerin ilgili başlıklar altında sunulması, araştırma esnasında fazla zaman harcanmaması, araştırma kolaylığı ve birçok eserde hadislerin isnadı hakkında alimlerin değerlendirmesi gibi hususlar onun hadis edebiyâtı arasındaki önemini göstermektedir. Buhârî’nin Sahih’inde yer alan muallak hadisler de bazı zevâid eserlerinin yazılmasında teşvik edici rol oynamıştır. Nitekim, bâzı hadis alimleri bu muallak hadislerden herhangi birini muttasıl senedle farklı eserlerde buldukları zaman bunu zevâid olarak değerlendirmişlerdir. Örneğin, Heysemî el-
muallak rivayetlerini zevâid hadisler arasında zikrettiklerini belirtmektedirler. 28 Böylece Sahîh-i Buhârî’nin eleştirilme sebepleri arasında sayılan muallak hadislerin mevcudiyeti bazı alimleri bu eserin zevâidini cem etmeye teşvik eden en önemli unsurlardan olmuş ve neticede büyük bir kısmı
24 Heysemî, el-Maksadu’l-a’lâ, I, 29; Mecmeü’l-bahreyn, I, 45. 25 İbn Hacer, Muhtasaru zevâidi Müsnedi’l-Bezzâr, I, 8. 26 Mesela, Müsedded b. Müserhed’in (ö. 228/842) el-Müsned’i günümüze ulaşmamıştır. (Kettânî, Hadis Literatürü, s. 92) Fakat Bûsirî’nin İthâfü’l-hiyere ve İbn Hacer’in el-Metâlibü’l-âliye eserleri sayesinde bu Müsned’in Kütüb-i Sitte dışında hangi rivayetleri ihtiva ettiğini bilmek mümkündür. 27 Ahdeb, ZevâiduTârîhi Bagdâd, I, 44-45. 28 Heysemî, el-Maksadu’l-a’lâ, I, 30; Bûsirî, İthâfu’l-hiyere, I, 16 Zevâid Kavramı ve Edebiyatı 117
zevâid edebiyatı sayesinde muttasıl bir tarikle söz konusu eserlerde yer almıştır. Mevkuf rivayetlerin zevâid sayılıp sayılmayacağı konusunda son dönem alimleriyle klasik dönem hadis alimleri arasında farklı bakış açıları söz konusudur. Hicri 8. ve 9. asırlarda kaleme alınmış birçok eserde merfu hadislerin yanı sıra ek bilgi içeren mevkuf, mursel ve maktu hadislere de zevâid arasında yer verilmiştir. Merfu hükmünde olan ve olmayan birçok mevkuf hadis ihtiva ettiği ek bilginin mahiyetine bakılmaksızın kaydedilmiştir. 29 Mesela, Bûsirî’nin Ebû Sa‘îd el-Hudrî’nin: “Mescitlerde lambayı yakan ilk şahıs Temîm ed-Dârî’dir.” 30 şeklindeki sözlerini merfu hükmünde olmadığı halde zevâid olarak değerlendirmesinin esas sebebi mezkur rivayetin Kütüb-i Hamse’de bulunmamasıdır. Sonuç olarak klasik hadis alimlerine göre zevâid bir rivayetin en önemli kriteri farklı bir sahabî’den nakledilmesi ve ek bilgi içermesidir. Zevâid araştırmalarıyla meşhur son dönem hadis alimlerinden Haldun el- Ahdeb Tarîhu Bağdâd’ın zevâidini bir araya getirdiği “Zevâidu Tarîhi Bağdâd” isimli eserinin mukaddimesinde esas aldığı zevâid kriterlerini şöyle sıralamaktadır: 1.
merfu hükmünde olmayan mevkuf ve maktu rivayetlere değinmedim. 2.
Senedinde inkıta olmasına rağmen Hatîb’in Tarih’inde zikrettiği fakat Kütüb-i Sitte’de yer almayan ve yalnız merfu hükmünde olan mürsel hadisleri kaydettim. 3.
Hatib Bâğdâdî’nin eksiksiz olarak rivayet ettiği, fakat Kütüb-i Sitte’nin değişik yerlerinde ayrı parçalar 31 halinde mevcut olan herhangi bir rivayeti zevâid olarak zikretmedim. 4.
Kütüb-i Sitte’de yer alan herhangi bir merfu hadis, Tarihu Bağdâd’da mevkuf olarak zikredilmişse bu rivayeti zevaidden saymadım.
29 Bûsirî, Zevâidu İbn Mâce, s. 129-130; 320; 333; İbn Hacer, el-Metâlibü’l-âliye, II, 133; XIV, 434; Heysemî, Mecmeü’z-zevâid, II, 2; II, 92; IX, 46. 30 Bûsirî, a.g.e., s. 129-130. 31 Yani rivayetin bir kısmı Sünen-i Tirmîzî’de yer alırken diğer bir kısmı Sünen-i Nesâi ve Sünen-i İbn Mâce’de bulunmaktadır. Dr. Namiq ABUZƏROV 118
5.
Sitte’de tafsilatlı olarak yer alan aynı sahabînin hadisini zevâid olarak değerlendirmedim. 32
hususlar onun bu konuda klasik alimlerden farkını göstermektedir. Bu fark şöyle özetlenebilir: “Klasik alimlere göre herhangi bir zevâid hadisin ölçüsü ek bilgi ihtiva etmesidir. Son dönem alimlerinden Ahdeb’e göre ise zevâid hadisin ölçüsü içerdiği ek bilginin yeni bir hüküm ifade etmesidir.” Ayrıca zevâidin bulunduğu kaynak konusunu daha geniş kapsamlı düşünen ve kendi tarifinde de ifade ettiği gibi zevâid hadislerin cami, sünen, müsned ve mu’cem gibi yalnız hadis kaynaklarını ifade eden literatüre değil, onun dışında akâid, tefsir, fıkıh, siyer, ahlak ve tarih eserlerine de şamil edilmesi gerektiğini savunan Ahdeb, buna gerekçe olarak hadis kaynaklarında yer almayan binlerce hadisin yukarıda zikri geçen diğer kaynaklarda bulunduğunu göstermektedir. 33
32 Ahdeb, Zevâidu târîhi Bagdâd, I, 67-76. 33 Ahdeb, İlmu zevâidi’l-hadîs I, 20-27. Zevâid Kavramı ve Edebiyatı 119
KAYNAKÇA
Ahdeb, Zevaidu Tarihi Bağdad ale'l-kütübi's-sitte, Haldun Ahdeb, Dımaşk : Dârü'l-Kalem, 1996 Alluş, İlmu zevaidi'l-hadis, Ebû Abdullah Abdüsselam b. Muhammed b. Ömer, Beyrut : Dâru İbn Hazm, 1995 Bûsîrî, Misbâhü'z-zücace fî zavâidi İbn Mâce, Ebü'l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâil el-Bûsîrî, thk. Kemal Yusuf Hut. Beyrut: Dârü'l-Cinân, 1986. ------------İthâfü’l-hıyereti’l-mehere bi-zevâ’idi’l-mesânidi’l-aşere, Ebü'l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâil Bûsîrî, 840/1436; thk. Ebû Abdurrahmân [ve öte.], Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998 Heysemî, Buğyetü'l-bâhis an zevâidi müsnedi'l-hâris, Ebü'l-Hasan Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr b. Süleymân el-Heysemî, thk. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkirî, Medine: Mektebetü'l-Arabiyyeti's-Suûdî, 1992. -----------Gâyetü’l-maksad fî zevâidi’l-müsned, thk. Hallâf Mahmûd Semî,’ Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001 İbn Hacer, el-Metâlibü'l-'âliyye bi-zevâidi'l-mesânidi's-semâniyye, Ebü'l-Fazl Şehâbeddîn Ahmed b. Hacer el-Askalânî, thk. Sa’d b. Nasır b. Abdullah el-Azîz eş-Şeserî, Riyâd: Dârü’l-Âsıme, 1998. İbn Manzûr, Lisânü'l-'arab, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Manzûr el-Ensârî, Beyrût: Dâru Sadır, [t.y.] Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Müctebâ Uğur, Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı, 1992. Zebîdî, Tâcu’l-arûs, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed thk. İbrahim Terzi. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1975.
RESUME
In fact there’s a particular term used for that hadiths which take place in one of the books of Kutubu’s-Sitte but not in the other and it is a “zawa’id”. Zawa’id is the important branch of the hadith literature. But for zawa’id the another versions and isnads of the hadith have not only been collected in the one book but have been also saved the perished musnad’s hadiths. Xarici dilin tədrisində internetin rolu 121
XARİCİ DİLİN TƏDRİSİNDƏ İNTERNETİN ROLU Mətanət MƏMMƏDOVA ∗
Sivil cəmiyyətin müasir inkişaf dövrü haqlı olaraq informatika mərhələsi adlanır. Müasir cəmiyyətin informatika prosesinin ən mühüm istiqamətlərin- dən biri tədrisin informatikləşdirilməsidir. Bu praktikaya təlim prosesinin intensivləşməsini təmin edən psixoloji-pedaqoji təlimatların, təlim ideyala- rının həyata keçirilmə inkişafını, faktiki biliklərin mexaniki mənimsənilmə- sindən yeni biliklərə sərbəst şəkildə yiyələnmə qabiliyyətini qazanmaq keçi- dini təmin edən tədris prosesinin təşkilinin forma və metodlarının təkmil- ləşdirilməsini nəzərdə tutur. Biz informatika əsrində, kompyuter inqilabının baş verdiyi əsrdə yaşayı- rıq. Müasir həyatın bir çox sahələrində özünə möhkəm yer tutmuş kompyu- terlər təhsil sahəsinə daha tez yol tapmışlar. Texniki və avtomatlaşdırılmış vasitələrin təhsil sisteminə tətbiqi mövzusu müasir dövrdə xüsusilə aktual- laşmışdır. 1 Son dövrlər effektiv təlim məqsədi ilə əksər hallarda müasir texniki vasitələrdən istifadə edilir. Təhsildə kompyuter və informasiya texnologiyalarının istifadəsi müxtəlif fənlər üzrə təlim prosesinin məzmu- nuna, metodlarına və təşkilatına xüsusi təsir göstərir. İnsan sivilizasiyasının fundamental xarakteristikası məlumatın alınması, toplanması, hazırlanması və işlədilməsindən ibarətdir. İnformatikləşmiş cəmiyyətdə ilkin kompyuter tədrisinə və müəyyən məsələlərin həlli üçün kompyuter vasitələrindən istifadə bacarığına yiyələnmədən müasir elmdə, mədəniyyətdə, istehsalatda, biznesdə və həyatın digər sahələrində insanın yaradıcı potensialının həyata keçirilməsi qeyri – mümkündür. Son illər multimediya texnologiyalarının inkişaf etməsi ilə ingilis, fransız, alman və digər dillər üzrə çox sayda tədris proqramları meydana çıxmışdır. Bu proqramlar bütün mümkün nümunələrlə təkcə hipermətnləri oxumaq imkanı deyil, həmçinin dinləmə kimi klassik metodun inteqrasiya-
∗ İlahiyyat fakültəsinin Dillər kafedrasının ingilis dili müəllimi Mətanət MƏMMƏDOVA 122
sını təşkil edir. Bundan başqa tələbə, müəllim və sinif tempindən asılı olmayaraq özü interaktiv rejimdə istədiyi qədər lazımi nümunəyə qulaq asa bilir. Bu proqramlardan bəziləri tələbənin tələffüzünü də nəzarətdə saxla- mağa qadirdir. Bununla yanaşı, ənənəvi texnologiyalardan istifadə etmək çox yaxşı nəticələr də verə bilər. Bu səbəbdən də xarici dil təlimi üzrə sərbəst məşğələlərdə və məsafəli təlimdə kompyuter texnologiyalarından istifadə etmək məqsədəuyğundur. 2
İndi artıq hər kəs başa düşür ki, İnternet nəhəng sayda informasiya imkanlarına və xidmətlərə malikdir. Lakin, unutmaq olmaz ki, bu və ya digər təlim vasitəsinin fənn sahəsinin hansı informasiya xüsusiyyətlərinə malik olmasından asılı olmayaraq didaktik məsələlər, tədrisin müəyyən məqsədlərinə yönəldilməsi nəzərdə tutulan tələbələrin idrak fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ilkin məna kəsb edir. Özünün bütün imkan və üsulları ilə İnternet bu məqsəd və məsələlərin həlli vasitəsidir. Buna görə də, əvvəlcə dünya şəbəkəsinin təqdim etdiyi üsul və xidmətlərin xarici dilin tədrisi praktikasında hansı didaktik məsələlərin həlli üçün faydalı olacağını müəyyən etmək lazımdır. İnternet xarici dil öyrənənlər üçün autentik (orijinal) mətnlərdən istifadə etmək, dil daşıyıcılarına qulaq asmaq və onlarla ünsiyyət qurmaq, yəni, həqiqi dil mühiti kimi gözəl imkan yaradır. Lakin, həftədə üç saatlıq real təlim prosesində və çərçivələnmiş dil vasitələrinə malik ali məktəblərdə bunları neçə həyata keçirmək mümkündür? İlk əvvəl yenidən İnternetin bizə təklif etdiyi imkanlardan asılı olmayaraq “xarici dil” fənninin xüsusiyyətlərini, dilin tədris olunduğu təlim müəssisəsinin növünü yada salaq. Əsas məqsəd - kommunikativ səlahiyyətin yaradılmasıdır, digər yerdə qalan (tədris, tərbiyə, inkişaf) məqsədlər bu əsas məqsədin həyata keçirilməsi zamanı yerinə yetirilir. Müasir anlamda kommunikativ səlahiyyət qarşılıqlı mədəniyyətlərarası bacarıqların yaran- masını nəzərdə tutur. Bizim dövrümüzdə məhz bu məqsəd xarici dil öyrənən müxtəlif tələbələr tərəfindən daha çox tələb olunan sayılır. Məzunların gələcək ixtisası xarici səyahətlər, əcnəbi mütəxəssislərlə ünsiyyət əlaqəsindən ibarət olmasa da, dünya şəbəkəsi İnternetdən istifadə müəyyən ixtisasa aid məlumatların alınması və ötürülməsi şərtində daha mühüm əhəmiyyət kəsb eidr. Şəbəkədə əsas məlumat ingilis dilindədir. Bununla belə İnternetdə digər dillərdə də informatika fənni inkişaf edərək təkmilləşir.
Xarici dilin tədrisində internetin rolu 123
İnternet şəbəkəsinin məlumat ehtiyatlarına giriş kompyuter texnolo- giyalarına kifayət qədər sərbəst yiyələnməkdən başqa hesablamalı olduğu- muz həqiqətdir və yəqin ki, YUNESKO-nun XXI–ci əsri poliqlotlar yüzilliyi elan etməsi səbəblərindən biri sayıla bilər. 3
nailiyyətlərin yolu informasiyaya giriş və onunla xarici dildə işləməkdən keçir. “Xarici dil” fənninin spesifikası xarici dil təliminin məzmununun aparıcı komponenti elmin əsasları deyil, fəaliyyətin üsullarından, yəni, nitq fəaliyyətinin müxtəlif növləri - danışıq, oxu və yazının təlimindən ibarətdir. Xarici dil fəaliyyətinin bütün növ bacarıq təşkilatının əsasında eşitmə vərdişləri durur. Bu səbəbdən də, xarici dilin təlimində prioritet şifahi çalış- malara verilir. Bu da, əgər söhbət danışıq qabiliyyətinin formalaşmasından gedirsə, fənnin əsas spesifikasını və tədrisin əsas çətinliyini təşkil edir. Nitq fəaliyyətinin təlimi yalnız ünsiyyətdə, yəni canlı ünsiyyətdə mümkündür. Buna görə isə tərəfdaş lazımdır. Kompyuter proqramı, CD- ROM diskləri hansı interaktivlikdə olmalarından asılı olmayaraq yalnız maşınla ünsiyyəti təmin etmək bacarığındadırlar. İstisnanı tələbənin real tərəfdaşı – dil daşıyıcısı ilə canlı dialoqa girməsini təmin edən kompyuter teleünsiyyəti təşkil edir. Bundan başqa, şahidi olduq ki, ünsiyyət səlahiyyəti sıx şəkildə linqvistik, həmçinin ölkəşünaslıq səlahiyyəti ilə bağlıdır. Belə- liklə, xarici dilin təlim sistemi elə qurulmalıdır ki, tələbələrə dilini öyrəndik- ləri ölkənin mədəniyyəti ilə tanış olmaq imkanı yaradılsın. Məhz, bu səbəbdən növbəti dərsə hazırlaşaraq şifahi nitq və oxu mövzusunda dərslər zəncirini planlaşdırarkən müəllim təlim vasitələrinin hər birinin didaktik xüsusiyyətlərini və funksiyalarını nəzərə almalı, bu və ya digər təlim vasitə- sinin hansı metodiki məsələlərin həllində daha effektiv olacağını təsəvvür etməlidir. Əgər nəzərdə İnternet tutulursa, ilk əvvəl onun imkan və ehtiyaclarından hansı məqsədlə istifadə etməyə hazırlaşdığımızı müəyyənləşdirməliyik. Məsələn: -
materiallar şəbəkəsinin dərsin məzmununa daxil edilməsi (onları təlim proqramına inteqrasiya etmək); -
şəkildə axtarılması; Mətanət MƏMMƏDOVA 124
-
birinci və ya ikinci öyrənilən xarici dilin sərbəst öyrənilməsi, möhkəmləndirilməsi, bilik, bacarıq və vərdişlərdə baş verən boşluqların ləğv olunması; -
üçün müəyyən xarici dil kursunda müəllimin rəhbərliyi ilə məsafəli təlim şəklində sistematik öyrənilməsi baxımından nəzərdə tutulur. 4
ünsiyyət səlahiyyətini formalaşdırır. Fənnin spesifikasından nəticə çıxararaq Internet şəbəkəsinin didaktik xüsusiyyətlərini və funksiyalarını, onun imkan və ehtiyatlarını bilərək şəbəkədə hansı didaktik məsələlərin həlli üçün bu və ya digər xidmət və ehtiyatlardan istifadə etmək olar. Yalnız, bundan sonra onların dərsdə və ya dərsdənkənar vaxtlarda əyani və ya məsafəli təlim formasında istifadə metodikasını müəyyən etmək olar. Xarici dil dərslərində və dərsdənkənar fəaliyyətlərdə tələbələr İnternetin mətn, qrafika və səs məlumatları ilə təminat imkanlarına dəstəklənə bilərlər. Yerdə qalanlarını isə təlim texnologiyası həll etməlidir. Artıq indi hər kəs anlayır ki, İnternet nəhəng məlumat imkanlarına və təsiredici xidmətlərə malikdir. Lakin unutmaq olmaz ki, informasiya fənn mühitinin hansı xüsusiyyətlərdən ibarət olmasına baxmayaraq bu və ya digər təlim vasitəsinin didaktik məsələləri, tələbələrin tədrisin müəyyən məqsəd- lərinə yönəldilmiş təfəkkür fəaliyyətinin xüsusiyyətləri birinci hesab edilmə- lidir. Bütün imkanları sayəsində İnternet bu məqsədlərin və məsələlərin hə- yata keçirilməsi vasitəsidir. Bu səbəbdən də, ilk əvvəl dünya şəbəkəsinin təqdim etdiyi dəyərli vasitə və xidmətlərin xarici dilin tədrisi praktikasında hansı didaktik məsələlərin həll edilməsi üçün yararlı olacağını müəyən etmək lazımdır. İnternet xarici dili öyrənənlər üçün autentik mətnlərdən istifadə etmək, dil daşıyıcılarını dinləmək və onlarla ünsiyyət saxlamaq, bir sözlə təbii dil mühiti kimi unikal imkanlar yaradır. Əlbəttə, dərs zamanı İnternetə birbaşa çıxış praktiki olaraq istisna edir. Belə ki, bizim məktəblərimizdə İnternet çıxışına bağlanmış kompyuterlərlə təmin olunmuş kifayət qədər xarici dil otaqları tapmaq mümkün deyil. Lakin, onu söyləmək lazımdır ki, otağında bircə kompyuteri və İnternetə çıxışı olan bəzi müəllimlər az da olsa dərs zamanı bu imkanlardan istifadə etməyə cəhd göstərirlər. Beləliklə də, burada başqa yollar axtarmaq lazımdır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, mərkəz və böyük şəhərlərdə yaşayan Xarici dilin tədrisində internetin rolu 125
ailələrin əksəriyyəti İnternetə real çıxışı olan kompyuterlərə malikdirlər və müəllim bu imkanı nəzərə almalıdır. İnternet şəbəkəsinin təqdim etdiyi imkanlardan xarici dil dərslərində necə istifadə etmək olar? Beləliklə, bu imkanların analizinə nəzər salaq. Lakin, bununla yanaşı kompyuterin bu məqsədlər üçün istifadə edilmə quruluşunu nəzərə almaq lazım olur: kompyuter səs platası, səs kolonları ilə, tərəfdaşları ilə videokonfrans aparılması üçün videokamera ilə təchiz olunmuşdurmu? Səs platasına gəldikdə müasir kompyuterlərin əksəriyyəti bu vasitə ilə təmin edilmişdir. Lakin, kompyuterlərə qoşulmuş videokart və ya son zamanlar dəbdə olan videotelefonlara gəldikdə bizim ölkəmizdə bu ekzotika çox bahalı olduğundan kütləvi istifadəçilər üçün əlçatmazdır. Buna görə də, dil daşıyıcıları ilə şifahi ünsiyyətin təşkilat məsələsi nəzəri olaraq həyata keçirilə bilər, lakin praktiki şəkildə istifadəçilərin əksəriyyətinə şəbəkənin bu xidməti hələ ki, əlçatmaz hesab olunur. Buradan da İnternetin mətn, qrafika və səs informasiyaları ilə təmin edilməsi imkanları ilə hesab- laşmalı oluruq. Məhz, İnternet şəbəkəsinin bu imkanlarına xarici dil dərslə- rinə və dərsdənkənar məşğələlərdə tələbələrin fəaliyyətinin həyata keçiril- məsinin üsul və vasitələrinin istifadə edilməsini analiz edək. Yerdə qalanları isə təlim texnologiyaları həll etməlidir. Bu imkanları nəzərdən keçirək: 5
-
dərsdən əvvəl müəllim tədris müəssisəsinin mediatekasından və ya öz şəxsi ev kompyuterindən şifahi nitqə dair öyrənilən mövzu üzrə oxu üçün müəyyən autentik materialı seçə bilər; -
daşıyıcılarının müəyyən məsələlər üzrə maraqlı çıxışlarını, siyasi və dövlət xadimlərinin nitqlərini yazaraq şəxsi maqnitafonda lazımi həddə qədər qısaltmaq olar; -
layihə üzrə tərəfdaşların elektron poçtla alınmış məktublarının şifahi müzakirəsini keçirmək; -
və ya digər problemlərin müzakirəsini keçirmək; -
dil daşıyıcısı olan xalqların mədəniyyətində öyrənilən dilin mövcudluq spesifikasını əks etdirən frazeologizmləri, idiomları, atalar sözlərini, yanılt- macları, neologizmləri təşkil edən şifahi və ya yazılı məlumatların linqvistik analizinin aparılması; Mətanət MƏMMƏDOVA 126
-
dili öyrənilən ölkənin müəlliflərinin virtual kitabxanalardan əldə edil- miş, bədii əsərlərinin heç olmazsa müəyyən hissəsindən istifadə edilməsi. Bununla belə dərs zamanı istifadə edilən yuxarıda sadalanmış bu imkanlarla İnternet şəbəkəsinin mənbələri məhdudlanmır. A.A.Andreyev 6
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|