Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

 
Pambıq – Gossypium L. 
 
Pambıq texniki bitki olub, çox qədim dövrlərdən dünyanın bir sıra ölkələrində geniĢ surətdə 
əkilib-becərilir.  Vətəni  Mərkəzi  Amerika,  Meksika,  eləcə  də  tropik  ölkələr  hesab  edilir.  Bu 
ölkələrdə pambığın yabanı formaları, çoxillik növləri, kol və ağac formaları mövcuddur. Pambığın 
hündürlüyü öz vətənində 6-7 m-ə çatır.  
Pambıq cinsinə 35 növ və çoxlu sayda müxtəlif sort və formalar daxildir. Bunlardan isə ən 
çox 5 növ – Meksika, Peru, Hind-Çin pambığı, üçdiĢli pambıq becərilir. Dünyada əkilən pambığın 
20%-i Meksika növünün payına düĢür. Qalan 4 növün əkin sahəsi 10% təĢkil edir. 
Pambıq ilk dəfə eramızdan 3000 il qabaq Hindistanda əkilib-becərilməyə baĢlanmıĢdır. 
Pambıq  qiymətli  lif,  yağ,  dərman  əhəmiyyətli,  aĢı,  boya,  yem,  üzvi  turĢu  təbiətli  birillik 
texniki  bitkidir.  Hazırda  bu  bitkidən  dünya  praktikasında  yüzdən  artıq  kimyəvi  maddə,  xalq 
təsərrüfatının 1200-dən artıq müxtəlif sahələrində tətbiq edilən məhsul istehsal olunur. 
Pambığın iqtisadi cəhətdən gəlir gətirən hissəsi əsasən lifı və yarpağıdır. Tərkibində zəngin 
pektin maddəsi olduğundan mal-qara üçün qiymətli yem sayılır. Aparılan təcrübələrdən aydın olur 
ki,  1  hektar  sahədən  2,5-3,0  tona  qədər  yarpaq  tədarük  etmək  olar.  Pambıq  yarpağından  limon, 
alma, askorbin, quzuqulağı, süd, üzüm, flüor, sirkə, çaxır, kəhrəba, nikotin, valerin, qarıĢqa, salisil 
və s. üzvi turĢular alınır. Bitkidə üzvi turĢular vegetasiya dövrünün sonunda toplanır. 
Limonda 6-7%, narda 6-9%, tütün yarpağında isə 6-7% limon turĢusu olduğu halda pambıq 
yarpağında 6-8% olur. Ən çox limon turĢusu bitkinin çiçəkaltlığında (8,24-10,7%) olur. 
1  hektar  sahədən  1,5-1,8  ton  çiçəkaltlığı  əldə  edilir.  Buna  görə  də  sənayedə  limon  turĢusu 
almaq üçün pambığın yarpağı ilə çiçəkaltlığı ən qiymətli xammal hesab oluna bilər. Pambıq yarpağı 
və çiçəkaltlığından yeyinti sənayesində (spirtsiz içkilərin hazırlanmasında, qənnadı məmulatlarında, 
qida konsentratlarında, Ģərabçılıqda və kulinariyada) geniĢ istifadə edilir. Limon və alma turĢuların 
kimya, toxuculuq, dəri, neft və neft məhsulları istehsalında və fototexnikada da iĢlədilir. Radioaktiv 
maddələrin təmizlənməsində də limon turĢusu tətbiq edilir. Tibbdə limon turĢusu, əsasən, müalicə 
məqsədləri üçün, eyni zamanda qanköçürmədə geniĢ iĢlədilir. 
Hazırda  respublikamızda  limon  turĢusu  istehsal  edən  müəssisə  yoxdur.  Belə  bir  müəssisə 
yaradılarsa,  xammal  sarıdan  korluq  çəkilməyəcək.  Respublikamızın  ərazisində  200000  hektardan 
artıq  pambıq  əkilərsə  və  hər  hektar  sahədən  2,5-3,0  tonadək  pambıq  yarpağı  və  0,5-0,8  ton 
çiçəkaltlığı  toplanarsa,  bu  40  min  ton  yarpaq  və  çiçək  altlığı  deməkdir.  500  min  ton  yarpaq  və 
çiçəkaltlığından  1,5  min  tondan  artıq  limon  turĢusu  istehsal  etmək  olar.  Bundan  baĢqa  pambıq 
yarpağından  çoxlu  miqdarda  karotinoid  və  riboflavin  maddələri  də  aĢkar  edilmiĢdir.  Yarpağında 
olan  amin  turĢularının  miqdarı  heç  də  qara  yonca,  soya  və  qarğıdalı  yarpağından  geri  qalmır. 
Pambıq yarpağından əvəzolunmaz lizin, histidin, orgenin trionin, metionin, valin, fenilalalin, leysin 
kimi qiymətli amin turĢularından baĢqa çoxlu miqdarda pektin maddəsi, həmçinin karbohidratlardan 
mannoza, saxaroza, niĢasta, helisellüloza və s. aĢkar edilmiĢdir. 
Pambığın  yarpaq  və  çiçəklər  boyaq  maddələri  ilə  də  zəngindir.  Biz  pambıq  yarpağının 
tərkibindən ilk dəfə olaraq 6,5%-ə qədər flavonoid tərkibli boya maddəsi, çiçəklərindən isə 6,8%-ə 
qədər  antosian  maddəsi  aĢkar  etdik.  Pambıq  yarpağı  tərkibindəki  flavonoid  boyaq  maddəsinin 
tərkibi  kversetin,  kempferol  və  s.  quruluĢlu  olduğu  halda,  çiçəklərində  tapılan  antosian 
birləĢmələrinin  tərkibi  xrizantemin  (sineidin-3-qlükozid)  və  qossitisianin  (sianidin-3-qlükozid  - 
sionizid)  ibarətdir.  Bu  antosianlar  P  vitamini  fəallığına  malik  maddələr  hesab  edilir.  Pambıq 

---

141 
 
kökünün  qabığından  qossipol  (C
30
H
30
O
8
),  aĢı  maddəsi,  K  qrupu  vitaminləri,  efır  yağının  izi, 
trimentilamin,  toxumundan  qossipol,  qossipen  (C
21
H
20
O
13
  –  hidroliz  olaraq  qlükoza  və  aqlikon  – 
qossipetin  (C
15
H
10
O
8
),  qossiroza  (raffinoza  -  C
18
H
32
O
16
)  çevrilir)  tapılmıĢdır.  Bundan  baĢqa 
toxumundan  piqment  qossipurnurprin  (C
30
H
32
O
7
N)  və  41%-ə  qədər  yağ  aĢkar  edilmiĢdir.  Bitkinin 
kök və toxumundan qossipol (gossypolum) tozu  alınmıĢdır. Alınan preparat açıq-sarıdan tünd-sarı 
rəngə qədər olub yaĢılı çalara malikdir. Suda həll olmur, az miqdarda spirtdə isə həll olur. Alınan 
preparat  kimyəvi  terapevtik  xüsusiyyətlərə  malik  olub,  müxtəlif  virusların  məhv  edilməsində 
istifadə  olunur.  Təcrübələrə  görə  pambığın  çiçəklərindən  alınan  flavonoid  birləĢmələrindən  ibarət 
preparatlar kapilyarların möhkəmləndirilməsində, qan təzyiqinin, eləcə də tac damarların tonusunun 
aĢağı  salınmasında  tətbiq  edilir.  Prof.  P.A.Əliyevə  görə  (1972)  qurudulmuĢ  kökündən  hazırlanan 
sulu  ekstraktı  daxilə  qəbul  etməklə  qanaxmaların  qarĢısını  almaq  olar.  Qossipol  preparatını  3%-li 
spirtli cövhəri ilə dəmrov və çibanları müalicə edirlər. 
Biz  ilk  dəfə  olaraq  pambığın  yarpaqlarınqdan  flavonoid  və  aĢı  maddələri  ilə  zəngin  olan 
boyaq  ekstraktı  hazırlayıb  yun  ipi  sarı,  limonu-sarı,  limonu-narıncı,  narıncı,  narıncı-sarı,  narıncı, 
zeytunu, tütünü, tütünü-yaĢıl, tütünü-qəhvəyi, qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, Ģabılıdı, bozumtul, bozumtul-
qonur,  fıruzəyi  və  s.  rəng  və  çalarlara  boyadıq.  Aldığımız  rəng  və  çalarlar  hər  növ  poroĢoklarla 
yuyulmağa,  eləcə  də  günəĢ  Ģüasına  davamlı  olub,  xalçaçılıq  sənayesində  müvəffəqiyyətlə  tətbiq 
oluna bilər.