Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

ÇAY – Theaceae Mirb. ex Ker Gawl. fəsiləsi  
Çay - Thea sinensis L. 
 
P.M.Jukovskiyə  görə  çay  bitkilərin  təsnifatına  görə 
örtülütoxumlular  tipinə  (Angiospermae),  ikiləpəlilər  sinfinə 
(Dicotyledonae)  çayçiçəklilər  sırasına  (Theales),  çay  fəsiləsinə 
(Theaceae), çay cinsinə (Thea), Çin çayı növünə Thea sinensis L. aid 
edilir.  Çay  bitkisinin  Yaponiya,  Çin,  Vyetnam,  Hindistan,  Seylon, 
Yunanıstan  və  s.  növmüxtəliflikləri  vardır.  Çoxillik  həmiĢəyaĢıl  kol 
bitkisi hesab edilir. 
Botaniklərin 
1935-ci 
ildə 
Niderlandda 
keçirilmiĢ 
Ümumdünya  konfransında  belə  qərara  alınmıĢdır  ki,  çay  bitki  növü 
Camellia L. cinsi ilə birləĢdirilsin. Qeyd etmək lazımdır ki, morfoloji 
quruluĢlarına  görə  Camellia  ilə çay  bitkiləri  bir-birindən  o  qədər  də  fərqlənmirıər.  Hər  iki  bitkiyə 
həm  kol,  həm  də  ağac  formasında  rast  gəlinir;  yarpaqları,  cavan  budaqları,  çiçəkləri,  meyvə  və 
toxumları  xarici  görünüĢcə  bir-birinə  oxĢayır.  Lakin  bitkilər  arasında  böyük  fərq  olduğunu  da 
göstərməliyik.  Belə  ki,  Camellia-nın  tərkibindən  fərqli  olaraq  çay  bitkisində  5%-ə  qədər  kofein 
aĢkar  edilmiĢdir.  Ġngilis  botanikləri  belə  hesab  edirlər  ki,  çayın  vətəni  ġimali  Birmadır.  Çinlilərə 
görə çayın vətəni onların ölkəsidir. Akademik N.I.Vavilov «Mədəni bitkilərin mənĢəyi nəzəriyyəsi» 
əsərində çinlilərə haqq qazandırır. Çay ilk dəfə Tibet dağının ətəklərində inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və 
getdikcə Çinin cənub ətəklərində geniĢ surətdə yayılmıĢdır. 
Çin  rəvayətlərinin  birində  deyilir:  bir  çoban  görür  ki,  qoyun  və  keçilərin  həmiĢəyaĢıl  bir 
kolun  cavan  budaq  və  yarpaqlarını  yeyən  zaman  onlarda  oynaqlıq,  gümrahlıq,  cəldlik  əmələ 
gəldiyini müĢahidə edir. Çoban həmin bitkinin yarpaqlarını dəmləyib içir. Bitkidə xoĢ tam və ətirli 
xüsusiyyət  olduğunu  baĢa  düĢür.  Beləliklə,  «Allah  otu»  -  çay  kəĢf  olunur.  Sonradan  çinlilər  onu 
mədəni  hala  keçirirlər.  Ġlk  vaxtlar  çaydan  ancaq  imperatorlar  istifadə  edirdi.  Sonralar  onlar  çay 
dəmləyib  içməyi  öz  yaxın  əyan  və  xidmətçilərinə  icazə  verirlər.  Ġndoneziyada  çay  bitkisinin 
yetiĢdirilməsi  təĢəbbüsü  1684-cü  ildən  inkiĢaf  etmiĢdir.  Hazırda  Ġndoneziya  çay  istehsal  edən 
ölkələr arasında beĢinci yeri tutur. Yava və Sumatra adalarında hazrlanmıĢ çay dünya bazarlarında 
əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Çay istehsalına görə birinci yeri tutan Hindistanda həmin bitki ilk 
dəfə XVIII əsrin axırlarında inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və 1874-cü ilə kimi ölkənin bir çox əyalətlərini 
əhatə etmiĢdir. Vyetnamda, Birmada və Tailandda da çay qədim bitkilərdən hesab olunur. XIX əsrin 
əvvəllərində  (1826)  Vyetnamda  iri  çay  plantasiyalarının  salınmasına  baĢlanmıĢ  və  1918-ci  ildən 

---

142 
 
sonra bitki ölkənin cənub əyalətlərində də geniĢ yayılmıĢdır. Asiya qitəsində getdikcə inkiĢaf edən 
çay bitkisi XIX əsrdən etibarən Afrika, Amerika və Avropa qitələrinin bir sıra ölkələrində də geniĢ 
yayılmağa baĢlayır. 
Çay Rusiyada saray əyanlarının xoĢuna gəlmiĢ və sonralar boyarlar onu ölkənin hər yerində 
yaymağa  baĢlamıĢlar.  1779-cü  ildə  Çin  ilə  Rusiya  arasında  bağlanmıĢ  müqaviləyə  əsasən,  ölkəyə 
Çindən çay gətirilmiĢdir. 
Rusiyada çay əkilib-becərilməsinə XIX əsrin əvvəllərində baĢlanmıĢdır. Ġlk çay bitkisi 1818-
ci  ildə  Nikitin  Nəbatat  bağında  əkilmiĢdir.  Rusiyada  çay  bitkisi  sənaye  məqsədilə  1833-cü  ildən 
yetiĢdirilməyə  baĢlanmıĢdır.  Bu  da  bir  çox  alimlərin,  müxətəssislərin,  çay  həvəskarlarının  səyi 
nəticəsində  olmuĢdur.  Vaxtilə  Qərbi  Gürcüstanda  və  Ġranda  olmuĢ  rus  yazıçısı  A.S.Qriboyedov 
qeyd edir ki, hələ 1827-1828-ci illəıdə Qara dənizin Batumi sahilində çay və digər subtropik bitkilər 
yetiĢdiımək haqqında layihə təqdim edilmiĢdir. 
Rusiyada  ilk  çay  fabriki  1897-ci  ildə  tikilmiĢdir.  Çay  fabriki  o  zaman  lazımi  avadanlıqla 
təchiz  edilmədiyindən  istehsal  olunmuĢ  məhsulun  keyfiyyəti  çox  aĢağı  idi.  Bu  dövrlərdə 
Azərbaycanda və Orta Asiyada təcrübə məqsədilə çay əkilməyə baĢlanır. Bitki 1890-cı ildə Cənubi 
Qafqazda,  1896-cı  ildən  sonra  isə  Lənkəranda  sınaqdan  keçirilir  və  beləliklə  də  Azərbaycanda 
çayçılıq get-gedə geniĢlənir. 
1931-ci  ildən  sonra  Lənkəran-Astara,  ġəki-Zaqatala  zonalarında,  Krasnodar  diyarında  çay 
sahələri inkiĢaf etdirilməyə baĢlandı. Çayçılıq üzrə kolxoz və sovxozlar, elmi-tədqiqat idarələri və 
institutlar yaradıldı. Vaxtilə keçmiĢ SSRI çay istehsalına görə dünyada 20-ci yeri tuturdu və burada 
adambaĢına ildə orta hesabla 0,32 kiloqram məhsul istehsal edilirdi. 
YUNESKO-nun  məlumatına  görə  gündə  dünyada  3  min  tona  yaxın  quru  çay  iĢlədilir. 
Azərbaycanda  ildə  adambaĢına  bir  kiloqram  çay  sərf  olunur.  Ġçilən  çayın  miqdarına  görə 
respublikamız Özbəkistan və Tacikistandan sonra üçüncü yeri tutur. 
Çay  qiymətli  texniki  bitki  hesab  olunur.  O,  vitaminli,  efır  yağlı,  aĢı  təbiətli,  dərman 
xüsusiyyətli və boyaq əhəmiyyətli bitkidir. Çay yarpağının tərkibində P vitamini qrupundan olan bir 
sıra  maddələr:  tanin,  tein,  efır  yağları,  karbonatlar,  zülallar,  fermentlər  və  s.  vardır.  Tədqiqatlar 
göstərir  ki,  yaĢıl  çay  yarpağının  tərkibində  C  vitamini,  çay  kollarının  nazik  budaqlarında  və 
yarpaqlarında  B
1
,  B
2
,  K,  PP  vitaminləri  də  vardır.  Bundan  baĢqa  onun  tərkibində  nikotin  və 
pantoten  turĢuları,  kempferol,  rutin,  kofein  və  s.  maddələr mövcuddur.  Bir  sözlə,  çayın  tərkibində 
130-a yaxın nadir və qiymətli maddə vardır. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  çaydan  hələ  eramızdan  çox-çox  əvvəl  qiymətli  müalicə  otu  kimi 
istifadə  olunmuĢdur.  Qədim  manuskript  yazılarında  göstərilmiĢdir  ki,  çay  bədəni  sağlamlaĢdırır, 
ürək  döyüntülərini  nizama  salır,  zehni  təmizləyir  və  əhvali-ruhiyyəni  yaxĢılaĢdırır.  Lakin  çayın 
müalicəvi  əhəmiyyəti  və  onun  möcüzəli  təsiri  elmi  surətdə  ancaq  XX  əsrin  ortalarından  sonra 
öyrənilmiĢdir.  1945-ci  ildə  Xirosimaya  atılan  atom  bombasının  təsiri  nəticəsincə  minlərlə  insan 
Ģüalanmaya məruz qalmıĢ və bu dəĢhətli hadisənin qurbanı olmuĢdur. PartlayıĢdan sonra yerli əhali 
ölkənin müxtəlif əyalətlərinə köçmək məcburiyyətində qalmıĢdır. ġüa xəstəliyinə tutulmuĢ əhalinin 
Udçi  çayçılıq  əyalətinə  köçmüĢ  hissəsi  az  bir  zamanda  sağalmıĢ,  amansız  ölümdən  yaxa  qurtara 
bilmiĢdir.  Bu  məsələ  yapon  ictimaiyyətinin  nəzərini  cəlb  etmiĢ  və  böyük  sensasiyaya  səbəb 
olmuĢdur.  Tokio  qəzetləri  o  zaman  «Çay  radiasiyadan  qoruyur»,  «Atom  əsrinin  içkisi»,  «Çayın 
möcüzələri»  və  s.  baĢlıqlar  altında  çayı  geniĢ  təbliğ  etməyə  baĢlamıĢlar.  Yaponiyanın  Kioto 
universitetinin  əməkdaĢlarından  Yanq  Taijiquan  və  Ensi  Hayal  çay  bitkisini  geniĢ  tətbiq  etmiĢ  və 
belə nəticəyə  gəlmiĢlər ki, çay nüvə partlayıĢı zamanı orqanizmi radioaktiv izotoplarla zəhərləyən 
stronsium  90-ı  təsirdən  salır.  Çay  Ģüalanmanı  neytrallaĢdırır  və  Ģüalar  tədricən  insan 
orqanizimindən kənar olur. Bunu nəzərə alaraq alimlər Ģüa xəstəliyinin müalicəsində təbabətdə çox 
dan  bəri  məlum  olan  tanin  preparatmdan  istifadə  edilməsini  məsləhət  görürlər.  KeçmiĢ  sovet 
alimləri  də  çayı  bu  mövqedən  tədqiq  etməyə  baĢlamıĢlar.  Kiyev  fıziologiya  institutunda  Ukrayna 
alimi A.Qordetski bir qrup siçanı Ģüalandırıb, xəstələndirdikdən sonra iki bərabər qrupa bölmüĢdür. 
Birinci qrupu özbaĢına buraxmıĢ, ikinci qrupa ardıcıl surətdə külli miqdarda katexin məhlulu (çayın 
tərkibində  olan  üzvü  birləĢmə)  vermiĢdir.  Nəticədə  katexin  məhlulu  verilən  siçanlar  sağalmıĢ, 
qalanaları  isə  məhv  olmuĢdur  ki,  bu  da  Ģüa  xəstəliyinin  müalicəsində  çayın  tərkibindəki  taninin 

---

143 
 
deyil, katexinin rolunun böyük olmasını sübut edir. 
Çoxsaylı  tədqiqatlar  zamanı  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  yaĢıl  çay  ağ  ciyər,  prostat  və  döĢ 
vəziləri xərçənginin qarĢısını alır. Müəyyən edilmiĢdir ki, bunun əsas səbəbi yaĢıl çayın tərkibində 
olan antioksidant xassəli yeni qallokatexin qallat (epiqallocatedin qalat – E6C6) maddəsidir. 
Yapon  alimləri  sübut  etmiĢdilər  ki,  qallokatexin  qallat  xərçəng  hüceyrələrinin  inkiĢafının 
qarĢısını  alır,  onların  artmasına  imkan  vermir.  Bu  hadisə  isə  67  LR  resoptoru  ilə  sıx  əlaqədə  baĢ 
verir.  Bir  çox  xərçəng  hüceyrələri  67  LR  reseptorları  ilə  əlaqədə  olub  orqanizmin  hüceyrə  və 
toxumlarında  yayılmağa  baĢlayırlar.  Xərçəng  xəstəliyinə  tutulmamaq  üçün  gündə  2-3  fıncan  yaĢıl 
çay içməyi məsləhətdir. 
Bu  səbəbdən  də  çaydan  katexin  preparatının  hazırlanması  ideyası  meydana  çıxdı. 
Uzunmüddətli  axtarıĢlar  nəticəsində,  nəhayət,  çayın  komponentlərindən  katexin  preparatı  almaq 
mümükün  olmuĢdur.  Bu  preparatdan  nefrit,  xroniki  hepatit  və  hipertoniya  xəstəliklərinin 
müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. 
Alimləri  düĢündürən  əsas  məsələlərdən  biri  də,  ümumiyyətlə,  çayın  insan  orqanizminə 
təsirinin öyrənilməsidir. Bu iĢin ilk tədqiqatçılarından biri Batumi fızioterapiya xəstəxanasının baĢ 
həkimi,  tibb  elmləri  doktoru  MaqalabliĢvili  olmuĢdur.  O,  ilk  növbədə  hipertoniya,  ateroskleroz, 
revmatizm və hepatit xəstəliklərinin müalicəsində çayın rolunu müəyyənləĢdirməyi qərara almıĢdır. 
Bu  məqsədlə  həkim  xəstələri  yaĢlarına,  xəstəliyin  xarakterinə,  ürək-damar  və  əsəb  sisteminin 
vəziyyətinə görə qruplaĢdırmıĢdır. 
Ġstehsal prosesində yaĢıl çay dəyərli keyfiyyətlərini nisbətən az itirdiyi üçün ilk təcrübələrdə 
yaĢıl  çaydan  istifadə  edilirdi.  Müalicənin  səmərəliliyini  aydınlaĢdırmaq  məqsədi  ilə  xəstələrə  bir 
neçə  müddət  (onların  razılığı  ilə)  heç  bir  dərman  verilməyib,  ancaq  çayla  müalicə  aparılırdı. 
Yüzlərlə  xəstə  üzərində  belə  sınaqlar  keçirilirdi.  Əldə  edilən  nəticələr  həm  xəstəliyin,  həm  də 
tədqiqatçıların  təəccübünə  səbəb  oldu.  Çay  revmatizm  və  xroniki  hepatitə  tutulmuĢ  xəstələrin 
ümumi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmıĢ, ateroskleroz və hipertoniya xəstəliklərinin müalicəsində mühüm 
rol  oynamıĢ,  qan  damarlarının  elastikliyini  xeyli  artırmıĢdır.  Təcrübə  göstərmiĢdir  ki,  həmin 
insanların  arterial  xəstəlikləri  cəmi  beĢ  gün  sonra  normaya  düĢmüĢdür.  Görünür,  çayın 
hipertoniklərə zərərli təsiri haqqında keçmiĢdə hökm sürən anlayıĢ öz qüvvəsini itirmiĢdir. 
Uzun  müddət  Türkmənistanda  yoluxucu  xəstəliklərin  yayılması  və  onlara  qarĢı  mübarizə 
tədbirləri ilə məĢğul olan tibb elmləri doktoru, professor S.Berdiyeva belə bir cəhətə fikir vermiĢdir 
ki, çayın geniĢ yayıldığı rayonlarda qanlı ishal xəstəliyinə olduqca az təsadüf edilir. 
AĢqabad  Epidemiologiya  və  Gigiyena  Ġnstitutunda  və  S.Botkin  adına  Moskva  ġəhər 
Xəstəxanasında  aparılan  bir  sıra  kliniki  təcrübələr  nəticəsində  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  qanlı  ishal 
xəstəliyinin  müalicəsində  çay  səmərəli  təsir  göstərir.  Professor  S.Berdiyeva  apardığı  təcrübələr 
nəticəsində  belə  qərara  gəlmiĢdir  ki,  qanlı  ishal  xəstəliyinin  müalicəsində  yaĢıl  çay  ən  kəsərli 
vasitədır.  Türkmən  alimi  bir  çox  xəstəni yaĢıl  çayla  müalicə  etmiĢdir.  Ən  ağır  xəstələrdə  belə  2-3 
gündən  sonra  xəstəliyin  törədiciləri  məhv  olmuĢdur.  5-10  gündən  sonra  isə  xəstələr  tamamilə 
sağalmıĢlar, halbuki, antibiotiklərlə müalicə kursu bir neçə həftə davam edir. Alimlər beyində, mədə 
və  mədə-bağırsaq  sistemində  baĢ  verən  ağır  qanaxmaların  müalicəsində  də  yaĢıl  çaydan  istifadə 
etmiĢlər. Çay sidik kisəsində, böyrəklərdə və qara ciyərdə daĢ  yığılmasının qarĢısının alınmasında 
mühüm  rol  oynayır.  Təsadüfı  deyildir  ki,  çox  çay  içən  çinlilər  böyrəkdə  daĢ  əmələgəlmə 
xəstəliyinin nə olduğunu bilmirlər. Alimlər bunun səbəbini çinlilərin yaxĢı çay dəmləmə bacarığına 
malik olmalarında və çay dəmlənərkən efırli yağların qorunub saxlanılmasında görürlər. 
Almaniyanın  Hamburq Ģəhərinin həkimlərinin  fikrincə, gün ərzində iki-üç fincan çay içən 
Ģəxslərin diĢləri gec xarab olur. Onlar həmçinin təyin etmiĢlər ki, iki fincan çayın tərkibində diĢlərin 
çürüməsinin  qarĢısını  ala  biləcək  qədər  flüor  vardır.  Həkimlər  37  növ  çayı  tədqiq  etdikdən  sonra 
müəyyən  etmiĢlər  ki,  bir  fincan  çayın  tərkibində  olan  flüor çay  yarpağının  ölçüsündən  və  yığılma 
vaxtından  asılıdır.  Ən  çox  flüor  köhnə  və  nazik  çay  yarpağında  aĢkar  edilmiĢdir.  Çayın  yaxĢı 
dəmlənməsi üçün 4 dəqiqə optimal vaxt müəyyən edilmiĢdir. 
Moskva  Elmi-Tədqiqat  Stomatologiya  Ġnstitutunun  əməkdaĢları  təcrübə  zamanı  qəribə  bir 
hadisə  ilə  qarĢılaĢdılar.  Alimlər  təcrübə  zamanı  müəyyən  etmiĢlər  ki,  Özbəkistanın  Gülüstan 
Ģəhərinin  məktəblilərində,  Ukrayna  və  Baltikyanı  respublikalarının  məktəblilərinə  nisbətən  diĢ 

---

144 
 
çürüməsi  prosesi  baĢ  vermir.  Gülüstan  Ģəhərində  yaĢayan  uĢaqların  yarıdan  çoxu  diĢ  ağrısı  nə 
olduğunu  bilmirlər.  Halbuki,  onlar  Ģirniyyat  növlərindən  heç  də  baĢqa  Ģəhərlərdə  yaĢayan 
uĢaqlardan az istifadə etmirlər. 
Həkimlərin  apardıqları  elmi-tədqiqat  iĢlərinin  nəticəsində  məlum  oldu  ki,  Gülüstan 
Ģəhərində  yaĢayan  uĢaqların  diĢlərinin  agrımamasına  səbəb  yaĢıl  çayın  tərkibində  olan  flüor 
maddəsidir. Ona görə də həkimlər məsləhət görürlər ki, orada yaĢıl çaydan da istifadə edilsin. 
Çayın tərkibində olan B
1
, P və K vitaminləri dərinin elastikliyini artırır, rəngini yaxĢılaĢdırır, 
kapilyar divarlarını möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, çayın müsbət cəhətlərindən çox danıĢmaq olar. 
Bu  ecazkar  içkini  həyat  sağlamlıq  eliksiri  adlandıranlar  heç  də  səhv  etmirlər.  Çay  kolu 
məhsullarından biri də onun toxumudur. Çay toxumu əkin materialı kimi istifadə edilməklə yanaĢı, 
yeyinti sənayesində də iĢlədilir. Çayın toxumunda 36-37% zəhərli saponin maddəsi vardır. 
Çində, Yaponiyada və bir sıra baĢqa ölkələrdə çay toxumunu həmin maddədən təmizləyərək, 
yeməli yağ istehsal edirlər. Çay toxumundan alınan efırli yağdan sabun istehsalında istifadə olunur. 
Çay kolunun bütün məhsulları (çiçək, yarpaq, toxum və cavan budaqları) yuxarıda deyildiyi 
kimi,  yeyinti,  ətriyyat  və  təbabət  sənayesi  üçün  qiymətli  xammaldır.  Lakin,  hələlik  Azərbaycanda 
çay kolu məhsullarından bu məqsədlər üçün tam istifadə olunmur, yalnız məxməri çay (qara çay) 
hazırlanır. 
Azərbaycanda  çay  bitkisi  quru  çay  hazırlamaq  məqsədilə  becərilir.  Gürcüstanda  isə  çay 
yarpaqlarından qara çaydan baĢqa, yaĢıl çay və preslənmiĢ çay da hazırlanır. 
Azərbaycanın quru çayı öz keyfiyyətinə görə dünyanın ən yaxĢı çay növlərindən geri qalmır. 
Bunu  bitkinin  kimyəvi  tərkibinə  görə  Hindistan  quru  çayı  ilə  müqayisəsi  də  aydın  göstərir. 
Hindistan  çayının  46-50%-ni  ekstrakt,  25-35%-ni  tanin,  3-4%-ni  kofein,  4,6%-ni  ümumi  azot, 
5,8%-ni  ümumi  kül  təĢkil  edir.  Azərbaycan  quru  çayının  tərkibində  isə  41-50%  ekstrakt,  23,5-
30,0% tanin, 2,4-3,3% kofein, 3,6-5,3%  ümumi azot, 4,8-5,8% ümumi kül  vardır. Bu  göstəriciləri 
ilə  Azərbaycan  çayı  Gürcüstan  və  Seylon  çayına  uyğundur.  Bu  maddələrlə  yanaĢı  Azərbaycan 
çayının  tərkibində  18,1%  C  vitamini,  B  vitamini,  nikotin  turĢusu  (PP  vitamini),  habelə  4,0-7,4% 
pektin  maddələri  vardır.  Bundan  baĢqa  Azərbaycan  çayının  yaĢıl  yarpaqlarında  sərbəst  amin 
turĢuları  vardır  ki,  bunların  da  çox  miqdarı  iyul-avqust  aylarında  toplanır,  bu  isə  yarpağın  əsas 
keyfiyyət göstəricilərindən biridir. 
QonĢu  Gürcüstan  Respublikasında  çayın  daha  qaba  yarpaqlarından  və  cavan  zoğlarından 
yaĢıl çay, kərpici çay, kofein çay konsentratı və s. qiymətli məhsullar hazırlanır. Lakin Azərbaycan 
çayçılığında hələlik bu sahəyə əhəmiyyət verilmir. Hər il respublikamızda çay kollarının budanması 
ilə əlaqədar hər hektardan 2,0-2,3 ton yaĢıl kütlə xaric edilir ki, ondan da xeyli kərpici çay və yaĢıl 
çay  hazırlamaq  olar.  Bizim  respublikamızda  çay  becərilən  təsərrüfatlarda  yazqabağı  çay  kollarına 
forma  verən  zaman  hər  il  orta  hesabla  20-25  min  ton  yaĢıl  kütlə  istifadəsiz  qalır.  Bu  tullantıdan 
laboratoriya  Ģəraitində  yeni  texnologiya  üsulu  ilə  yeyinti  sənayesində  müxtəlif  qida  nıəhsullarının 
sarı, yaĢıl, qəhvəyi və s. rəng və çalarlara boyamaq olar.