Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

 
Gülümbahar – Calendula officinalis L. 
 
Dünya florasının tərkibində 20-30-a qədər növünə rast gəlmək olar. 
Bu  növlərin  mənĢəyini  Kanar  adalarından  məlumdur.  Çin  ərazilərinə  qədər  yayılmıĢdır. 
Azərbaycan  ərazisinə  gülümbahar  növlərinin  toxumları  XIII  əsrdə  Orta  Aralıq  dənizi  ölkələrindən 
əsən küləklər vasitəsilə gəlib çıxmıĢdır. Gülümbahar cinsinin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda 
3  növü  yayılmıĢdır.  Bu  növlərdən  ikisi  yabanı,  bir  növü  isə  mədənidir.  Gülümbahar  torpağa  az 
tələbkar  olmaqla,  az  qulluq  tələb  edən  bütün  ili  çiçək  açan 
bitkilərdəndir.  Calendula-nın  latınca  mənası  hər  ayın  birinci 
gününü bildirir. Qədim Roma xalqı gülümbaharı «hər ayın birinci 
günü» adlandırmıĢlar. Botaniklər qədim Romada gülümbaharın 12 
sortunu  əkib  və  bu  sortları  elə  seçiblər  ki,  hər  biri  baĢlanan  ayın 
birinci  günü  çiçək  açırmıĢ.  Əvvəllər  insanlar  gülümbahardan  öz 
mətbəxlərində xörəklərə zövq oxĢayan qızılı sarı rəng və xoĢ tam 
vermək  üçün  ədviyyat  kimi  istifadə  etmiĢlər.  Az  sonra 
gülümbahar  ilə  həkimlər  maraqlanmağa  baĢlamıĢlar.  Ġnsanları  ən 
çox Calendula officinalis maraqlandırmıĢdır. Calendulanı bir çox 
xalqlar  toxumunun  quruluĢuna  görə  «piĢik  caynağı»  adlandırmıĢlar.  Doğrudan  da  gülümbaharın 
toxumları piĢik caynağına oxĢayır. Gülümbahar çiçəklərinin rəngi nə qədər çox parlaq olarsa, onun 
tərkibindəki müalicəvi təsirə malik maddələrin miqdarı bir o qədər çox olacaqdır. Bitkiyə xoĢ ətirli 
iy  verən tərkibindəki efir yağı  və qatran maddələridir. Gülümbahar çiçəklərini toplayan  zaman bir 
neçə  dəqiqədən  sonra  barmaqlarınızın  üzəri  ətəoxĢar  ətirli  təbəqə  ilə  örtüldüyünün  Ģahidi 
olacaqsınız.  Gülümbahardan  hazırlanan  cövhər  dezinfeksiyaedici  xüsusiyyətlərə  malik  olub 
yaraların  tez  sağalmasına  təsir  edir,  mazından  isə  dəridə  əmələ  gələn  çiban,  çivzə,  səpkilərin, 
ekzemaların  və  s.  müalicəsində  sürtkü  kimi  istifadə  edilir.  Qurudulub  narın  toz  halına  salınmıĢ 
Çiçəklərini«zəfəran» əvəzi kimi kulinariyada istifadə edilir. 
Gülümbahar birillik, nadir hallarda isə çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi 20-25, bəzən də 75 sm 
hündürlüyündə,  saçaqlı  budaqlanan,  qabırğalı  olub,  tüklərlə  öıtülmüĢdür.  Yarpaqları  növbəli, 
uzunluğu  13  sm  olub,  aĢağı  yarpaqları  saplaqlı,  uzunsov-tərs  yumurtavari,  yuxarıdakılar  oturaq  
uzunsov-lansetvaridir. Çiçəkləri iri, gövdənin yuxarı hissəsində tək-tək yerləĢən parlaq sarı-narıncı 
və  yaxud  naııncı-qırmızı  rəngli  səbətdə  toplaĢmıĢdır.  Bitki  mart-aprel-may  aylarından  payızın  son 
ayına  qədər  çiçəkləyir.  Ġyulda  meyvə  verir.  Gülümbahar  cinsinin  dünyada  yabanı  halda  20  növü 
yayılmıĢdır. Bunlara ən çox Orta Aralıq dənizi ətrafındakı ölkələrdə və Ġranda rast gəlinir. Mədəni 
halda becəriləni isə dərman gülümbaharıdır. Onu bütün Avropa ölkələrində, ABġ-da və s. qiymətli 
dərman  və  bəzək  bitkisi  kimi  geniĢ  əkib-becərirlər.  Ukraynada  ən  yaxĢı  dərman  və  bəzək  bitkisi 
sayılır. 
Respublikamızda  gülümbahar  çoxdandır  ki,  yalnız  bəzək  bitkisi  kimi  becərilir.  Onu 
Azərbaycanın hər yerində xüsusən, rayon mərkəzlərində, bağlarda, bağçalarda, həyətlərdə əkirlər. 
Gülümbahar çox qiymətli dərman, boyaq və bəzək bitkisidir. Çiçəklərinin tərkibində karotin 
(C
40
H
56
), likopin (C
40
H
56
O
4
), rubiksantin (C
40
H
56
), violaksantin (C
40
H
56
O
4
), rubiksantin (C
40
H
56
O), 
neolikopin  A,  tsikloksantin  (C
40
H
56
O),  flavoxrom  (C
40
H
56
O),  flavoksantin  (C
40
H
56
O
3
), 
xrizantemonsin,  sitraksantin  və  s.  maddələr  tapılmıĢdır.  Çiçəkdə  karotinoidlərin  ümumi  miqdarı 
3%-ə qədər olur. Bundan əlavə çiçəklərinin tərkibində izoramnetin, rutin, izoramnetin-3- qlükozid, 
kversetin-3-D-qlükozid, narsissin flavonoidləri, 0,02% efır yağı, 3,4% qətran, 4,0% selik, albumin, 
6,8%  alma  turĢusu,  pentadtelsin  (C
15
H
30
O
2
),  kalendulozid,  A,  B,  C,  D,  D
2
  və  F,  S  vitaminləri, 
alkaloidlərin  izi  və  s.  tapılmıĢdır.  Ot  hissəsinin  tərkibində  isə  kalenden  (C
23
H
38
O
7
),  aĢı  maddəsi, 
arindol, farodiol triterpenləri, toxumunda isə piyli yag maddəsi və s. aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə 
çiçəklərinin tərkibində 8,01% kül maddəsi, mq/q olmaqla: 29,80 - K, 11,40 - Ca, 2,50 - Mg, 0,15 - 
Fe makroelementləri, mkq/q olmaqla: 0,20 - Mn, 0,86 - Cu, 1,31 - Zn, 0,03 - Co, 1,47 - Mo, 0,09 - 
Cr, 0,05 - Al, 4,20 - Se, 0,25 - Ni, 0,10 - Sr, 0,03 - Pb, 0,05 - I, 48,40 - B mikroelementləri aĢkar 
edilmiĢdir. 

---

247 
 
Gülümbahardan  müalicə  məqsədləri  üçün  ilk  dəfə  qədim  yunanlar  istifadə  edərək, 
gecsağalan,  uyuĢmayan  yaraların,  qızdırma  xəstəliklərinin,  ekzema  və  çibanların,  eləcə  də  bəd 
xassəli ĢiĢlərin sağaldılmasında istifadə etmiĢlər. 
XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərində gülümbahar bitkisi alimlərin diqqətini özünə daha 
çox cəlb etmiĢdir. Biokimyaçı alimlər onun kimyəvi tərkibini tədqiq etməyə baĢlamıĢlar. 
Gülümbahar  dərman  bitkisi  kimi  xalq  təbabətinə  XII  əsrdən  məlumdur.  O  zamanlar  ondan 
tərlədici,  dezinfeksiyaedici,  büzüĢdürücü,  irinləmə  əleyhinə  və  s.  məqsədlər  üçün  geniĢ  istifadə 
olunmuĢdur.  Ġbn  Sina  qeyd  edirdi  ki,  gülümbahardan  hazırlanmıĢ  cövhərdən  tükün  tökülməsində, 
sinir xəstəliklərində, zəhərli həĢərat sancmalarına qarĢı istifadə olunmuĢdur. 
Gülümbahardan hazırlanan preparatlarla anginanı, stomatiti, alveolları və s. müalicə edirlər. 
Eyni  zamanda  dərman  gülümbaharından  hazırlanan  dərmanlarla  mədə  və  onikibarmaq  bağırsaq 
yaralarını,  qastriti,  uĢaqlıq  və  sidik  qanaxmalarını,  qara  ciyər  və  öd  axacaqlarının  xəstəliklərini 
sağaldırlar.  Bundan  baĢqa,  ondan  hipertoniya  xəstəliyi  zamanı  ürək  ritmini  tənzimləmək  üçün 
istifadə olunur. ġiddətlənmiĢ xərçəng xəstəliyinin təsirini zəiflətmək üçün «KN» preparatı iĢlədilir. 
«KN» orqanizmin zəhərlənməsini azaldır, xəstədə gəyirmə, ürək bulantısı, ağrı və digər xoĢagəlməz 
halların  qarĢısını  alır,  iĢtah  və  yuxu  gətirir.  «KN»  dərmanlarının  bir  hissəsini  gülümbaharın 
çiçəyindən alınmıĢ cövhərlər təĢkil edir. 
Müəyyən  edilmiĢdir  ki,  gülümbahar  dərmanları  mərkəzi  sinir  sistemini  sakitləĢdirir,  qan 
təzyiqini  azaldır,  ürək  döyünməsini  tənzimləyir.  Bu  bitki  çox  güclü  bakterisid  xassəyə  malik 
olduğundan  stafılokok  və  streptokoklara  yaxĢı  təsir  edir.  Xalq  təbabətində  qurudulmuĢ 
çiçəklərindən  çay  dəmləyib  öd  yolları,  ağız  boĢluğu,  diĢ,  boğaz  ağrısı  və  s.  xəstəliklərin 
müalicəsində istifadə edirlər. 
QurudulmuĢ  çiçəkləri  əvvəlcə  xırdalayır,  sonra  kərə  yağında  məlhəm  hazırlayaraq,  gec 
sağalan  yaraların,  eləcə  də  çibanın  üstünə  yaxırlar.  Gülümbahar  preparatları  soyuqdəymələrdə, 
ödqovucu kimi, böyrək daĢları və diatez əleyhinə də iĢlədilir. 
Gülümbahar  cövhərindən  ağız  boĢluğu  soyuqdəymələrində,  diĢ  əti  qanaxmasının 
kəsilməsində, qabar və ziyillərin, piqment ləkələrinin müalicəsində geniĢ istifadə olunur. 
Gülümbahar  çiçəklərindən  hazırlanan  yaxma,  krem  və  mazlardan  dəridə  əmələ  gələn 
yaraların,  qaĢınma  və  göbələk  xəstəliklərinin  müalicəsində  geniĢ  istifadə  edilir.  Çiçəklərindən 
hazırlanınıĢ  karotinlə  zəngin  kremindən  dərinin  epitel  toxumasının  tezliklə  bərpa  edilməsində 
əvəzolunmaz  vasitədir.  Hazırda  mağazalarda  gülümbahar  çiçəklərindən  hazırlanınıĢ  müxtəlif  adlı 
losyon, Ģampun, krem, maz və yaxmalar satılır. 
Biz  isə  dünyada  ilk  dəfə  olaraq  ciçəklərindən  karotinlə  zəngin  preparat  almıĢıq.  Bu 
texnologiya üçün bizə «patent» verilmiĢdir. 
Hazırda  elmi  təbabətdə  gülümbahar  çox  məĢhur  dərman  bitkisi  hesab  edilir.  Hələ  qədim 
zamanlarda  məĢhur  təbiblərdən  Hirppokrat,  Ġbn  Sina,  Halen,  Dioskorid,  Parasels  və  baĢqaları 
gülümbahardan hazırlanan preparatların çox güclü müalicəvi təsirə malik olduğunu dönə-dönə qeyd 
etmiĢlər.  Bitkidən  hazırlanan  preparatlarla  qanın  təmizlənməsində,  tərlədici,  öd  kisəsində  yığılıb 
qalmıĢ  qatı  ödün  təmizlənməsində,  soyuqdəymələrin  aradan  qaldırılmasında,  irinli  yaraların 
sağaldılmasında  və  sonsuzluğun  aradan  qaldırılmasında  istifadə  edilir.  Gülümbahar  çiçəklərindən 
baĢqa,  müalicə  məqsədləri  üçün  yarpaqlarından  da  istifadə  edilir.  Mazından  isə  bronxlarda 
bərkiyərək yığılıb qalmıĢ bəlğəmi kənar etmək üçün istifadə edilir. Toxumlarından köp zamanı, döĢ 
nahiyəsində baĢ verən ağrıların aradan qaldırılmasında, qızdırmada və s. istifadə edilir. 
Əczaçılar  kliniki  təcrübədə  isbat  etmiĢlər  ki,  gülümbahardan  hazırlanan  preparatlarla  qara 
ciyərin  fəaliyyətinin  artırılmasında  onun  sekretor  və  ifrazetmə  funksiyasının  gücləndirilməsində, 
bilirubin  qatılığının  norma  ya  salınmasında  və  qanda  xolesterinin  miqdarının  azaldılmasında 
istifadə  etmək  olar.  Dəri  çatlamalarında,  sulu  qabarların  əmələ  gəlməsinin  qarĢısını  almaq  üçün 
gülümbaharın  10%-li  ekstraktını  yağla  qarĢdırıb  üç  gün  xəstə  nahiyələrə  sürtdükdə  xoĢəgəlməz 
hallar dərhal aradan qalxır. 10 q təzə gülümbahar çiçəklərini əzərək sıyıq halına salın, üzərinə 100 
ml  günəbaxan  yağı  əlavə  edin  və  Ģəffaf  ĢüĢə  qaba  doldurub  ağzını  bağlayıb  2  həftə  günəĢin 
qabağında  saxlayın.  Bu  cür  alınmıĢ  maz  uĢaq  əmizdirmə  zamanı  döĢ  çatlamalarının  müalicəsində 
gözəl nəticə verir. 

---

248