Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

 
Turp – Raphanus L. 
 
Turp  cinsinin  dünya  florasının  tərkibində  9  növünə  rast  gəlinir.  Bu  növlər  ən  çox  Aralıq 
dənizi
 
ətrafı ölkələrinin ərazilərində təsadüf edilir. Qafqazda 4, o cümlədən Azərbaycanda 3 növünə 
təsadüf olunur. Bunlardan qida, ədviyyat və müalicə üçün ən çox istifadə olunan və mədəni halda 
əkilib becərilən Raphanus sativus L. var. radicula var. pubescens Sinsk. növü hesab olunur. 
Qədim  dövrlərin  ilk  yazılı  mənbələrində  turp  haqqında 
maraqlı  məlumatlara  rast  gəlinir.  Belə  ki,  qədim  Çin 
papiruslarında qeyd edilir ki, turp bu ölkədə 3000 min il bundan 
əvvəl əkilib becərilmiĢdir. Bu tərəvəz bitkisi qədim Misir, Yunan 
və  Romalılara  da  məlum  olmuĢdur.  Avropa  xalqları  isə  turpla 
XVI əsrdə tanıĢ olmağa baĢlamıĢlar. Bir tarixi mənbədə göstərilir 
ki, turpu Ġtaliyaya məĢhur səyyah Marko Polo gətirmiĢdir. Ġtaliya 
seleksiyaçıları  uzun  müddət  apardıqları  təcrübələr  nəticəsində 
yeni tama, xoĢ iyə malik olan müxtəlif rəngli turp sortları yaratmağa nail olmuĢlar. Turp üzərində 
aparılan seçmə zamanı seleksiyaçı alimlər tərəfindən Yaponiya və Çin turplarından fərqli ―avropalı‖ 
sortu əldə edilmiĢdir. 
Rusiyada turp I Pyotrun dövründə, yəni XVIII əsrdə Hollandiyadan toxumunu gətirib Sankt-
Peterburq  Ģəhərinin  ―Аптекарский  город‖  hissəsində  əkilmiĢdir.  Burada  çox  keçmədən  turpun 
Ģaxtaya  davamlı,  möhkəm,  tərkibləri  müxtəlif  bioloji  aktiv  maddələrlə  zəngin,  yüksək  qidalılıq 
keyfiyyətinə  malik,  xarici  görünüĢlərinə,  ölçülərinə,  rəng  çalarlığı  ilə  bir-birindən  fərqli  çoxsaylı 
sortları yaradılmıĢ və Rusiyanın müxtəlif ərazilərində əkilib becərilməyə baĢlanmıĢdır. Hətta 1878-
ci ildə Paris Ģəhərində təĢkil edilən sərgidə rus seleksiyaçı alimlər tərəfindən əldə edilən turp sortları 
nümayiĢ olunmuĢ və qızıl medallara layiq görülmüĢdür. Azərbaycanda ən çox mədəni halda əkilib 
becərilən  növü  Əkilən  turp  -  R.  sativus  L.  var.  radicula  var.  pubescens  Sinsk.-dir.  Bu  birillik  və 
yaxud ikillik tərəvəz bitkisi olub, ağ, sarı, narıncı-qırmızı, bənövĢəyi-qara və s. rəng və çalarlarda 
özünü bürüzə verir. 
Gövdəsinin  hündürlüyü  40-60  sm  olub,  budaqlanandır.  AĢağı  yarpaqları  uzunsov  liləvari 
lələkvaridir. Çiçəkləri boĢ, yumĢaq olub salxımda toplaĢmıĢdır. Ləçəkləri ağ, çəhrayı və bənövĢəyi 
rəngdədir.  Azərbaycanın  əksər  Ģəhər  rayon  və  kəndlərində,  fermer  təsərrüfatlarında  mədəni  halda 
geniĢ  sürətdə  əkilib  becərilir.  Ağ  turp  ikillik,  qırmızı  turp  birillik  olub,  tezyetiĢən  tərəvəz  və 
müalicəvi xassəyə malikdir. Dadına, iyinə, kimyəvi tərkibinə görə bir-birinə çox yaxındır. Bitkilər 
latınca ―iri turp‖, ―xırda turp‖ adlanır. 
Azərbaycanda  yayılmıĢ  sort  və  formaların  rənginə  görə  onlar  ―ağ  turp‖  və  ―qırmızı  turp‖ 
kimi  tanınır.  Bunların  qırmızı,  ağ,  yaĢımtıl,  narıncı,  sarı,  qara  və  s.  rəngli  sortlarıda  movcuddur. 
Bunlardan ağ turp öz məhsuldarlığı, qırmızı turp isə tez yetiĢkənliyi ilə seçilir. Ağ turp sortu torpaq-
iqlim  Ģəraitindən,  becərilmə  aqrotexnikasından  asılı  olaraq  hər  hektardan  300  sentnerdən  1200 
sentnerədək  kök  meyvə  əldə  olunur.  Qırmızı  turp  səpindən  20-25  gün  sonra  yeyilən  kökmeyvə 

---

81 
 
əmələ  gətirir  ki,  bunun  da  hesabına  il  ərzində  3-4  dəfə  məhsul  götürmək  mümkündür.  Hər  m
2
 
sahədən 2,5-3,0 kq məhsul əldə edilir. Ağ turpun tərkibi çox qiymətli maddələrlə zəngindir. Belə ki, 
7-8% karbohidratlar, 2-6% Ģəkərlər, 1,5- 2,5% zülal, 0,2% yağ, 1,5% sellüloza, 1% kül elementləri, 
qırmızı turpda uyğun olaraq 4-5% karbohidratlar, 1-4% Ģəkər, 1,0-1,3%  yağ, 0,8% sellüloza və s. 
aĢkar  edilmiĢdir.  Bundan  baĢqa  ağ  turpun  tərkibində  65  mq%-ə  qədər  C  vitamini,  0,03%  A 
(provitamini), 0,03% B, 0,02% B
2
, 0,1% PP vitamini, qırmızı turpda isə uyğun olaraq 11-14 mq% 
C, 0,06% A, 0,03-13  B, 0,02%  B
2
, 0,1% PP vitamini tapılmıĢdır. Ağ və qırmızı turpun tərkibində 
yuxarıda  göstərilən  qiymətli  maddələrlə  yanaĢı  əvəzedilməz  amin  turĢularından  lizin,  sistein, 
metionin,  mineral  duzlardan  kalium,  kalsium,  fosfor,  dəmir,  xlor,  yod,  brom,  fıtonsidli 
birləĢmələrdən metilmerkaptan, qlükozidlərdən allil-xardal yağı, lizosim, simiqrin, həmçinin kristal 
formalı  rifanol,  xolin,  adenin,  arginin,  oriqonellin,  diastaza,  qlyukozidaza,  oksidaza,  katalaza 
fermentləri, lizosin və s. aĢkar edilmiĢdir. Qara turp tərkibindəki kaliumun (1199 mq%) miqdarına 
görə tərəvəz bitkilərinin içərisində birinci  yeri tutur. Turpun tərkibində  müxtəlif zəngin mürəkkəb 
kompleks  kimyəvi  birləĢmələrin  olması  ondan  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsində  geniĢ  istifadə 
edilməsinə  imkan  verir.  Qara  turpdan  hazırlanan  preparatlardan  bakterisid,  bəlğəmgətirici, 
spazmatik, ödqovucu, sidikqovucu, həzm yaxĢılaĢdırıcı, tərkibindəki qaba selüloza maddəsinə görə 
bağırsaqların iĢlərini nizamlayır, vərəmin müalicəsində, Ģəkər xəstəliklərində istifadə edilir. 
Turp  həm  də  qiymətli  qıda  və  ədviyyat  bitkisi  sayılır.  Çiy  halda  yeyilir,  müxtəlif  salat 
növləri  hazırlanır,  qızardılır,  ətlə  qarıĢdırılıb  yeyilir,  püre  hazırlanır.  Turpun  qara  rəngli  sortunu, 
kəskin tama malikdir. Onun kəskin tamını azaltmaq üçün onu 10-15 dəqiqə duzlu suda saxlamağı 
məsləhət  görürlər.  Yaponiyada  əldə  olunan  ağ  rəngli  turp  və  yaxud  daykon  bağlarda,  həyətyanı 
sahələrdə əkilib becərilir. Sortundan asılı olaraq müxtəlif formalarda - dairəvi, konusvari, silindrvarı 
və  s.  olurlar.  Bəzən  kökmeyvəsinin  uzunluğu  40  sm,  çəkisi  5  kq-a  qədər  olur.  Daykon  (ağ  turp) 
nisbətən incə tama, qabığında qıtıqotu yağı az olduğundan, mədə-bağırsaq, ürək-damar və Ģəkərdən 
əziyyət  çəkən  xəstələr  üçün  faydalı  hesab  edilir.  Qırmızı  turpun  həm  özündən,  həm  də  cavan 
yarpaqlarından yay salatları düzəldib süfrəyə verirlər.