Елми редакторлары: Тофиг Мцзяффяроьлу



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/38
tarix06.12.2016
ölçüsü2,8 Kb.
#960
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   38

ХЯБЯР ШЯКЛИ 
 
Фелин х я б я р шякли ишин, щярякятин щансы заманда щансы 
шяхс тяряфиндян иъра олундуьуну билдирир. 
Фелин бу шякли фел кюкц вя йа ясасына заман вя шяхс шякил-
чиляринин  артырылмасы  иля  формалашыр.  Одур  ки  фелин  бу  шяклини  беля  
дцстурлашдырмаг олар: 
Хябяр  шякли  =  фел  кюкц  вя  йа  ясасы  +  заман  шякилчиси  + 
шяхс шякилчиси. 
Бу, садя хябяр шяклидирМяс.: 
Эязмишям йурдуму мян гарыш-гарыш, 
Гайалар эюрмцшям башы булутда. (С.В.) 
Сян дя мянимля эедярсян, орада Гараъа гыз иля ойнарсан
(С.С.А.) 
Бу мисалларда эязмишям, эюрмцшям, эедярсян, ойнарсан 
фелляри хябяр шяклиндядир, чцнки бу сюзляр фел кюкцндян, заман вя 
шяхс шякилчиляриндян ибарятдир: эяз-миш-ям, эюр-мцш-ям, эет(д)-
яр-сян, ойна-р-сан. 
Мялумдур ки, фелин бцтцн шякилляри шяхс шякилчиляринин иштира-
кы  иля  дцзялир.  Хябяр  шякли  иля  ямр  шяклинин  фярги  орасындадыр  ки, 
ямр шяклиндя шяхс шякилчиляри бирбаша фел кюкц вя йа ясасына арты-
рылдыьы щалда, хябяр шяклиндя заман шякилчиляриндян сонра ишлянир. 
Диэяр тяряфдян, ямр вя хябяр шякилляриндя ишлядилян шяхс шякилчи-
ляриндя дя мцяййян фяргляр вар. Ейни заманда, хябяр шякли башга 
шякиллярдян  дя  фярглянир.  Башга  шякиллярин  юзцня  мяхсус  хцсуси 
морфоложи яламяти вардыр, хябяр шякли ися беля хцсуси яламятля де-
йил, заман шякилчиляринин иштиракы иля дцзялир.  Тябии  ки, хябяр  шяк-
линдя ишлянян заман шякилчиляри дя башга шякиллярля ишлянмир. 
Цмумиййятля, обйектив алямдя заман анлайышы  шяхс анла-
йышындан  гядим  олдуьундан  хябяр  шяклиндя  фелляря  яввялъя  за-
ман, сонра шяхс шякилчиляри артырылыр. Заман шякилчиляри Азярбайъан 
дилиндя бир систем тяшкил едир, кечмиш, индики вя эяляъяк заманлары 
ящатя етмякля, феллярин бцтцн заманлар вя шяхсляр цзря тясрифлян-
мясиня сябяб олур. 
Фелин  хябяр  шяклиндя  заман  шякилчиляриня  мцвафиг  олараг 
шяхс шякилчиляринин ишлянмясиндя фяргляр вардыр. Бу фярг даща чох 
шцщуди  кечмиш  шякилчисинин  саитля,  галан  заман  шякилчиляринин  са-
митля  битмясиндян  иряли  эялир.  Шцщуди  кечмиш  заманын    шякилчиси 

 
224 
ачыг щеъалы олдуьундан шяхс шякилчисинин саити дцшцр.  Одур ки фярг 
шущуди  кечмишдя  ишлянян  шяхс  шякилчиляри  иля  галан  заманларда 
ишлянян шяхс шякилчиляри арасындадыр. 
Шцщуди кечмишдя ишлянян шяхс шякилчиляри ашаьыдакылардыр: 
            
 
 
I ш. тяк: 
-м 
ъям:  -г,-к        
II ш. тяк:
 
-н 
ъям: -ныз,-низ,-нуз,-нцз 
III ш. тяк:  - 
ъям: -лар,-ляр 
 
Мясялян: 
Мян йаз-ды-м 
Биз йаз-ды-г 
Сян йаз-ды-н 
Сиз йаз-ды-ныз 
О йаз-ды 
Онлар йаз-ды-лар 
                                                
Нягли кечмишин, индики, гяти вя гейри-гяти эяляъяк заманла-
рын шякилчиляри ясасян ейнидир вя ашаьыдакылардан ибарятдир: 
 
 
I ш. тяк:   -ам,-ям 
ъям: -ыг,-ик,-уг,-цк 
II ш. тяк:   -сан,-сян 
ъям:-сыныз,-синиз,-сунуз,-сцнцз 
III ш. тяк: -дыр,-дир,-дур,-дцр 
ъям: -лар,-ляр 
 
Мясялян: 
Мян йаз-мыш-ам 
Биз йаз-мыш-ыг 
Сян йаз-мы(ш)-сан 
Сиз йаз-мы(ш)-сыныз 
О йаз-мыш-дыр 
Онлар йаз-мыш-лар   
                           
Беляликля,  хябяр  шяклинин  мащиййяти  феллярин  заманлар  вя 
шяхсляр цзря тясрифлянмяси иля мцяййянляшир. Одур  ки хябяр шякли 
дахилиндя яввялъя фел заманларыны нязярдян кечиряк. 
 
 
ФЕЛИН ЗАМАНЛАРЫ 
 
Иш,  щал,  щярякят  мцяййян  мякан  дахилиндя  иъра  олундуьу 
кими, щям дя  заманла ялагядар олур,  мцяййян  заман дахилиндя 
баш верир. Заман анлайышы обйектив вя грамматик олмагла фяргля-
нир. Диалектик материализм юйрядир ки, заман биздян асылы олмайа-

 
225 
раг обйектив алямин юзцндя мювъуддур. Философларын гейд етдийи 
кими, «Щярякят едян материйа анъаг мякан вя заман дахилиндя 
щярякят едир». 
Заман бирюлчцлцдцр, йяни о, кечмиш, индики вя эяляъяк за-
манлары ящатя едир.  Заман дюнмяздир, йяни о, даим ирялийя эедир 
вя щеч вахт эери гайытмыр. Заман сонсуздур, йяни онун ня яввя-
ли, ня дя сону вардыр. 
Бунлар обйектив заманын хцсусиййятляридир. 
Грамматик заман биздян асылы  олмайараг обйектив алямин 
юзцндя  мювъуд  олан  заманын  инсан  тяфяккцрцндя  тязащцрцнцн 
дилдяки ифадясидир. Башга сюзля, грамматик заман обйектив зама-
нын дилдя грамматик йолла тязащцрцдцр. 
Грамматик  заманла  обйектив  заман  арасында  фяргляр  вар. 
Обйектив  заман  бцтцн  халгларда  ейнидир,  йяни  бцтцн  халгларда 
кечмиш, индики вя эяляъяк заман ейни ъцр дярк олунур. Грамма-
тик заман ися мцхтялиф халгларын дилляриндя мцхтялиф шякилдя ифадя 
олунур. 
Обйектив заман (Зо) кечмиш (К), индики (И) вя эяляъяк (Э
заманлардан ибарят олдуьу цчцн бу шякилдя дцстурлашдырылыр: 
Зо = К + И + Э 
Грамматик заман ися бизим дилимиздя шцщуди (Кш), нягли 
(Кн1) + (Кн2), Индики заман (И), гяти эяляъяк (Эг) вя гейри-гяти 
эяляъяк (Эгг.) шякилляриндя ифадя олунур. Йяни:  
Згр.=Кш+Кн1+Кн2 + И+ Эг+Эгг. (бах: 4) 
Заман  анлайышы  феллярдя  мцщцм  йер  тутур,  категорийанын 
яламятляри васитясиля ишин, щярякятин кечмиш, индики вя эяляъяк за-
манларда  иъра  вязиййяти  (иъра  олунуб-олунмадыьы,  иъра  олунуб- 
олунмайаъаьы)  билдирилир. 
Кечмиш  вя  эяляъяк  заманларын  ясас  юлчцсц  индики  заман-
дыр. Кечмиш вя  эяляъяк заман анлайышлары  индики заманла мцяй-
йянляшдирилир. 
Заман категорийасы ики ишин иърасы арасындакы мцддяти билди-
рир.  Йяни иъра олунмуш, иъра олунмагда олан вя иъра олунаъаг иш-
ля  щямин  ишин  иърасы  щаггында  хябяр  верилян  заман  арасындакы 
вахты  ящатя  едир.  Мян  охумушам  –  ъцмлясиндя    охумушам  фели 
ики иши билдирир: 1) охумаг ишинин иъра олундуьуну; 2) щямин иш щаг-
гында инди мялумат верилдийини.  Кечмиш заман щямин ики иш ара-
сындакы  мцддяти  ящатя  едир.  Мян  охуйаъаьам  –  ъцмлясиндя  ися 

 
226 
инди хябяр верилян вахтла эяляъякдя иъра едиляъяк иш арасындакы за-
ман ящатя едилир. Мян охуйурам – дедикдя ися бир ишин иъра олун-
магда олдуьу вя ейни  заманда щямин иш щаггында мялумат ве-
рилдийи ифадя олунур. 
Феллярин заманлар цзря дяйишмяси хцсуси шякилчилярин иштиракы 
иля баш верир. Щямин шякилчиляря заман категорийасы шякилчиляри вя 
йа садяъя заман шякилчиляри дейилир.  
Фелин цч заманы вардыр:  
кечмиш заман; 
индики заман; 
эяляъяк заман. 
 
 
КЕЧМИШ ЗАМАН 
 
Фелин кечмиш заманы иш, щал, щярякятин щямин иш, щал, щя-
рякят щаггында мялумат верилян вахтдан яввял иъра олунуб бит-
дийини  билдирир.  Кечмиш  заман  ясасында  мцяййянляшдирмяк  олур 
ки, щаггында мялумат верилян иш, щарякят, щадися мялумат верилян 
вахта гядярки мцддятдя йа иъра олунуб, йа да иъра олунмайыб. 
Кечмиш заман ики ъцр олур:  
1.Шцщуди кечмиш. 
2.Нягли кечмиш.  
Ш ц щ у д и  к е ч м и ш  з а м а н  ишин кечмишдя иъра олу-
нуб-олунмамасы щаггында шащидликля хябяр верилян заман фор-
масыдыр (шцщуди – яряб сюзц олуб, эюзля эюрмя, мцшащидя мяна-
сында шцщуд, шащид сюзляриндяндир). Башга сюзля, данышан шяхс  хя-
бяр вердийи щадисяни эюзц иля эюрмцш олдугда вя йа онун иърасы-
нын  обйективлийи  щеч  бир  шцбщя  доьурмадыгда  шцщуди  кечмиш  за-
ман формасындан истифадя едир.  
Шцщуди кечмиш фелляря -ды,-ди,-ду,дц шякилчисинин артырылмасы 
иля дцзялир. Мясялян: 
Эцлдцн, эцлцшцнц эюзцмя тяпдим
Дедим ъащанымыз бир ъан-ъийярди.  
Севэи тохумуну синямя сяпдин
Вцсал ъцъярмяди, щясрят эюйярди.(Я.Г.) 
Ойун бир нечя дягигя сцрдц. Амма щеч кяс эюзцнц атдан 
чякмяди. (М.Щ.)  

 
227 
Мисалларда эцлдцн, тяпдим, дедим, сяпдин, ъцъярмяди, эю-
йярди, сцрдц, эюзцнц чякмяди фелляри шцщуди кечмишдядир.  
Шцщуди кечмишин шякилчиси фелин кюкцня вя йа ясасына артыры-
лыр; мяс.: йаз-ды-м, оху-ду-м, юйрян-ди-м, топла-ды-м, йахшылаш-
ды-м  вя  с.  Фелин  кюкц,  ясасы  иля  заман  шякилчиляри  арасында  даим 
тясирлик, нюв вя инкарлыг шякилчиси цчцн бош йер олур вя щямин шя-
килчиляр  данышанын фикринин ифадясиндян асылы олараг ишляня дя билир, 
ишлянмяйя дя билир. Мяс.:  
Гач-ды-м  -  гач-ыр-ды-м  -  гач-ыр-т-дыр-ды-м  -  гач-ыр-т-дыр-
ма-ды-м;  йан-ды-м-  йан-дыр-ды-м-  йан-дыр-т-ды-м-  йан-дыр-т-дыр-
ма-ды-м. 
Шцщуди  кечмиш  заманын  шякилчисиндян  сонра  ишлянян  шяхс 
шякилчиляри ашаьыдакылардыр: 
 
I ш.тяк: . - м 
ъям: . -г,-к 
II ш.тяк:   -н 
ъям:  -ныз,-низ,-нуз,-нцз 
III ш.тяк:  - 
ъям:  -лар,-ляр 
 
 
йаз-ды-м, эял-ди-м 
йаз-ды-г, эял-ди-к 
йаз-ды-н, эял-ди-н 
йаз-ды-ныз, эял-ди-низ 
йаз-ды, эял-ди 
йаз-ды-лар, эял-ди-ляр 
 
Шцщуди кечмишин инкары -ма,-мя шякилчиси иля дцзялир. Инкар 
шякилчиси тясирлик вя нюв шякилчиляриндян сонра ишлянир. Тясирлик вя 
нюв  шякилчиляри  олмадыгда  сюзцн  кюкцня  вя  йа  ясасына  артырылыр; 
мяс.:  
Уймады бир анлыг кефя дцнйада, 
Отуз ил няшяни вермяди бада.(Н.) 
Щяйатда сянин дя бахтын олмады, 
Бир тикан итириб, бир ийня тапдын
Цряйим санъанда вахтын олмады, 
Башым аьрыйанда бящаня тапдын.(Я.Г.) 
Шцщуди кечмиш заманын ашаьыдакы мяна хцсусиййятляри вар: 
1.Шцщуди  кечмиш ишин, щярякятин  щямин иш щаггында мялу-
мат верилян заман гяти битдийини билдирир; мяс.: 
Бир вахт Наполйона сян зярбя чалдын
Онун байраьыны сян йеря салдын.(С.В.) 

 
228 
Кясилмиш аьаъ ири гол-будаглары иля ятрафдакы аьаълары басыб-
сыйырараг  шартылты  иля  йеря  эялди,  топа-топа  гар  йеря  ялянди,  ятраф 
дцмаь аьарды. (Е.М.) Бирдян-биря Зийад ханын цряйиндя бир цмид 
йаранды вя бунун сябябини юзц дя билмяди.  Бу улдузлармы йарат-
ды о цмиди, аймы йаратды, бу ачыг щаванын сафлыьы, тямизлийими йа-
ратды. (Елчин)  
2.Шцщуди  кечмиш  заман  яксярян  ишин  иърасында  данышанын 
билаваситя шащидлийини билдирир; мяс.:  
Азаъыг кечмядян тярпянди хястя, 
Йеня дя дцнйайа бахды эюзляри. (С.В.) 
Ай эюзяллик чадырыны чякиб дурду булудларда, 
Йеня бизим Ай башына доланыркян булудлар да 
Эюзляримя эюз тикяряк эялиб бахды пянъярямдян. (С.В.) 
3.Шцщуди кечмиш заман  ишин, щярякятин иърасынын бирдяфяли-
лийини билдирир; мяс.: 
Бу  анда  икинъи  атяш  эурлады.  Щейван  тир-тап  йеря  йыхылды. 
(Е.М.)  Мян  Айын  сюзцнц  кясдим  биранлыг,  Дедим,  чиркинлярдян 
данышма артыг.(С.В.) 
4.Бюйцк цмумиляшдирмяляр просесиндя данышан шяхс дя би-
лаваситя шащид-иърачылардан бири кими чыхыш едир; мяс.: 
Гартал олуб ганад ачдым
Заманлары кечиб ашдым,  
Инсанлардан узаглашдым.   
Сяда эялди йерля эюйдян: 
Шаир, ня тез гоъалдын сян?! (С.В.) 
Гейрят едиб чалышдын, дцшдцн габаьа, миллят! 
Инди бир аз да динъял, баш гой йатаьа, миллят! (С.) 
Шцщуди кечмиш цчцн ишин билаваситя шащидликля иърасы мянасы 
онун ян ибтидаи, илкин тясяввцр йарадан ифадя тярзидир. Шцщуди кеч-
мишля бир санийя яввялки щадисяляри гейд етмякля йанашы, мин илляр 
яввял баш вермиш щадисяляри дя гейд етмяк олар.  
Шцщуди  кечмишин  цслуби  ишлянмя  имканлары  да  вар.  Фел  за-
манынын кечмишя аид олдуьуну билдирян бу шякилчи эяляъяк заманы 
да ифадя едя билир; мяс.: Ана, эетдим, саламат гал,-дейиб юпдц га-
рыны (С.В.) - мисрасында ясэяр щяля йериндян тярпянмямиш, эетдим 
дейир. Бу щал ишин гяти шякилдя иъра олунаъаьыны билдирир. 
Дилимиздя шцщуди  кечмишин  шякилчиси  даща чох ишлядилир. Бу 
шякилчидян сонра 3-ъц шяхсин тякиндя -дыр шяхс шякилчиси ишлянмяз. 

 
229 
Шцщуди кечмишин мянасында гятилик, шащидлик олдуьу цчцн бу за-
мандан сонра щекайя вя рявайят яламятляри дя ишлянмир. 
 
Н я г л и  к е ч м и ш  з а м а н  иш щаггында билаваситя мц-
шащидячилик, шащидлик олмадан хябяр верилян заман формасыдыр. 
Фелин  бу  заман  формасы  иля  ишин  иъра  вязиййяти  щаггында 
нягл йолу иля мялумат верилир (нягли – сюзц яряб мяншяли олуб, ке-
чирян, ютцрян, пайлайан мянасында нагил сюзц иля бир кюкдяндир). 
Яксярян  ишин  иъра  вязиййяти  щаггында  хябяр  верянин  юзцнцн  дя 
мцшащидячилийи, иштиракы олмур. Чох заман иш икинъи, цчцнъц шяхс-
ляр  тяряфиндян  иъра  едилмиш  олур,  лакин  биринъи  шяхс  мялумат  вер-
мяли олур. Щятта ола биляр ки, ишин иърасыны ня данышан, ня дя динля-
йян  мцшащидя  етмишдир.  Данышан  шяхс  башгасындан  ешитдийи,  оху-
дуьу барядя мялумат верир.  
Бязян дя ола биляр ки, билаваситя данышан шяхсин юзц ишин иъ-
рачысыдыр. Бу ъцр щалларда данышан шяхс ишин иъра вязиййяти щаггын-
да ики шякилдя – щям шцщуди, щям дя нягли кечмишля мялумат ве-
ря билир: Мян йаздым. Мян йазмышам. Мян щямин китабы охудум
Мян щямин китабы охумушам. 
Эюрцндцйц  кими,  щяр  ики  щалда  ишин  иърачысы  данышан  шяхс 
юзц олур.  
Ишин  иърасынын  ики  мцхтялиф  заман  формасы  иля  ифадясинин  ня 
ящямиййяти вар? 
Бурада да мцяййян чалар вар.  Шцщуди  кечмишля  ифадя олу-
нан  формадан  мялум  олур  ки,  ишин  данышан  шяхс  тяряфиндян  иъра 
олундуьуну динляйян шяхс дя мцшащидя етмишдир. Икинъи щал эюс-
тярир ки, динляйянин мцшащидячилийи олмадан иш иъра олунмушдур.   
Бурада икинъи бир чалар да вардыр: йаздым вя йазмышам сюз-
ляриндя  ишин  йахын  вахтда  вя  узаг  вахтда  иърасы  мянасы  да  вар. 
Одур  ки  бязян  шцщуди  кечмиш  явязиня,  «йахын  кечмиш»,  нягли 
кечмиш явязиня «узаг кечмиш» терминляри дя ишлядилмишдир. Лакин 
бир  санийя  яввял  иъра  олунмуш  иши  нягли  кечмишля  ифадя  етмяк 
мцмкцн олдуьу кими, мин ил яввялки иши дя шцщуди кечмишля ифадя 
етмяк олур.  
Нягли  кечмиш  заман  фел  кюкц  вя  йа  ясасы  цзяриня  -мыш,        
-миш,-муш,-мцш шякилчисинин артырылмасы иля дцзялир; мяс.:  
Эюрдцйцм йухуну юзцм йозмушам
Ешгим бир гуъагдыр, гямим бир гуъаг. 

 
230 
Арханъа эяляндя няьмя йазмышам, 
Арханъа баханда сусмушам анъаг.(Я.Г.)  
Она дон бичмишям, дян цйцтмцшям
Йолумдан дюнмярям алям йыьылса. 
Сянин щясрятини мян бюйцтмцшям, 
Сяня гайтармарам дцнйа даьылса.(Я.Г.) 
Нягли кечмиш замандан сонра ишлянян шяхс шякилчиляри  аша-
ьыдакылардыр: 
 
I ш. тяк: -ам,-ям 
ъям: -ыг,-ик,-уг,-цк 
II ш. тяк: -сан,-сян 
ъям:-сыныз,-синиз,-сунуз, -сцнцз 
III ш.тяк: -дыр,-дир,-дур,-дцр 
ъям: -лар,-ляр 
 
 
йаз-мыш-ам, эял-миш-ям 
йаз-мыш-ыг, эял-миш-ик 
йаз-мы(ш)-сан, эял-ми(ш)-сян  йаз-мы(ш)-сыныз, эял-ми(ш)-синиз 
йаз-мыш-дыр, эял-миш-дир 
йаз-мыш-лар, эял-миш-ляр 
 
Г е й д. Икинъи шяхсин тякиндя вя ъяминдя  -мыш шякилчисинин сон 
самити ъанлы данышыг дилиндя чох заман бурахылыр. Бу щал артыг ядяби нор-
ма щесаб олунур, йяни щяр ики щалын ишлянмяси орфографик ъящятдян дцз-
эцн щесаб олунур.  
Ш самитинин дцшдцйц щаллара мисал: 
Сян юзцн юзцндян гисас алмысан
Йашындан нечя ил далда галмысан
Щяля дюрд дивара мещир салмысан
Севмяйи ня тящяр юйрядим сяня? (Я.Г.) 
Бяс пянъяряляри нийя ачыг гоймамысыныз? – дейя орадакы гадын-
лардан сорушдум.(И.Я.) 
 
Нягли  кечмиш  заман  шякилчисиндян  яввял  -  фел  кюкц  вя  йа 
ясасы иля шякилчинин арасында даим тясирлик, нюв, инкарлыг шякилчиляри 
цчцн лазым олан позисийа бош олур вя лазым эялдикдя щямин шякил-
чиляр ишлядилир: 
Эцл-мцш-дцр  -  эцл-дцр-мцш-дцр  –  эцл-дцр-т-мцш-дцр    – 
эцл-дцр-т-дцр-цл-мцш-дцр – эцл-дцр-т-дцр-цл-мя-миш-дир. 
-мыш шякилчиси нягли кечмишин ясас норматив шякилчисидир. Ди-
лимиздя нягли кечмишин ифадяси цчцн бу шякилчи иля йанашы, -ыб,-иб,  
-уб,-цб шякилчисиндян дя истифадя олунур. Бу шякилчи ъанлы данышыг 

 
231 
дили цчцн даща сяъиййявидир, садя данышыг дилиндя даща чох ишлянир. 
Мяс.: 
 Нечя  ил  йцзбашылыг  едиб,  ахырда  бир  няфяр  онун  цстцня  шяр 
атыб  ки,  эуйа  Гасым  йцзбашы  рцшвятхордур.  О  сябябя  мющцрцнц 
вя зянъирини алыблар.(Я.Щ.) 
Бу ешгин тумундан кол да битмяйиб,  
Йетимин ялляри йара йетмяйиб. 
Эедян гайытмайыб, эялян эетмяйиб,  
Беля гайытмаьын няйимя эяряк.(Я.Г.) 
Шейх  Щейдяр  гоъайа  тяряф  дюндц:  -Мян  атамы  эюрмями-
шям, о да мяни эюрмяйиб.(Ф.К.) 
-ыб шякилчиси мцасир дилимиздя хябяр шяклинин садясиндя 1-ъи 
шяхсин тякиндя вя ъяминдя ишляня билмир, йалныз икинъи вя цчцнъц 
шяхсляр цзря тясрифлянир: 
 
Сян алыбсан 
Сиз алыбсыныз 
О (Сярвяр) алыб 
Онлар (Сярвярэил) алыблар 
 
Лакин тарихи абидяляримизин дилиндя 1-ъи шяхсдя дя ишляниб:  
Мян йох олубам, сян инди вар ол, 
Юзэя хяляфя цмидвар ол.(Ф.) 
Хябяр  шяклинин  рявайятиндя  мцасир  дилимиздя  -ыб  шякилчиси 
1-ъи шяхсдя дя ишляня билир:  
 
Мян йазыбмышам 
Биз йазыбмышыг 
Сян йазыбмышсан 
Сиз йазыбмышсыныз 
О (Янвяр) йазыбмыш 
Онлар(Янвярэил)йазыбмышлар 
 
 
Г е й д-ыб шякилчиси омонимдир – щям заман шякилчиси, щям дя 
фели баьлама шякилчиси кими ишлянир. Заман шякилчиси кими ишляндикдя шяхс 
шякилчиси гябул едя билир, фели баьлама шякилчиси кими ишляндикдя шяхс шя-
килчиси гябул етмяз: алыбсан, алыбсыныз, алыбдыр, алыблар.Мяс.: Евя эялиб 
гапыдан асылмыш гыфылы эюряндя яввял юзцндян суал едирди ки, бу гапыны 
ким баьлайыб? (Я.Щ.) 
Бу мисалдакы эялиб сюзц фели баьламадыр, шяхс шякилчиси гябул едя 
билмир.  Ъцмлянин  сонундакы  баьлайыб  сюзцндя  -ыб  заман  шякилчисидир. 
Сюзц ъцмлядя баьлайыбдыр шяклиндя дя ишлятмяк олар.  
 
 

 
232 
ИНДИКИ ЗАМАН 
 
Фелин индики заманы ишин, щал вя щярякятин иърасына башлан-
дыьыны,  лакин  мялумат  верилян  заман  онун  битмядийини,  давам 
етмякдя олдуьуну билдирир.   
Демяли,  индики  заман  фелляри  иля  мцяййян  бир ишин  иърасына 
башланмыш  олдуьу  билдирилир.  Ейни  заманда  щямин  иш  баша  чатма-
мыш онун щаггында мялумат верилир. Мясялян: 
 
Эцняш батыр… 
О тайдакы мешяликляр гаралыр
Башы чянли сыра даьлар гяриб бир эюркям алыр.(Я.Ъ.) 
Алайлар ъярэялянмишдир, учур тяййаряляр, танклар, 
Ясир човьун, гопур туфан, йерин гялбиндя йаньын вар.(С.В.)  
 
Мисалларда батыр, гаралыр, эюркям алыр, учур, гопур сюзляри 
ишин иърасынын данышылан вахтда давам етмякдя олдуьуну билдирир. 
Фелин индики заманы фел кюкц вя йа ясасына -ыр,-ир,-ур,-цр шя-
килчисини артырмагла дцзялир. Сюз саитля битдикдя заман шякилчисин-
дян яввял «й» битишдириъиси ишлянир; мяс.: алырам, эялирям, сорушу-
рам, эюрцрям; башлайырам, ишляйирям, охуйурам, цшцйцрям
Фелин  индики  заманында  ишлянян  шяхс  шякилчиляри  ашаьыдакы-
лардыр: 
I ш. тяк: -ам,-ям 
ъям: -ыг,-ик,-уг,-цк 
II ш. тяк: -сан,-сян 
ъям:-сыныз,-синиз,-сунуз,-сцнцз 
III ш. тяк: -  
ъям: -лар,-ляр 
 
Мясялян: 
 
ал-ыр-ам, эял-ир-ям 
ал-ыр-ыг, эял-ир-ик 
ал-ыр-сан, эял-ир-сян 
ал-ыр, эял-ир 
ал-ыр-сыныз, эял-ир-синиз 
ал-ыр-лар, эял-ир-ляр 
 
 
Индики  заман  шякилчисиндян  яввял  тясирлик,  нюв  вя  инкарлыг 
шякилчиляри ишляня билир: 
гопмаг - гоп-ар- маг – гоп-ар-ыр-ам – гоп-ар-м-ыр-ам 
йанмаг - йан-дыр- маг – йан-дыр-ыр-ам – йан-дыр-м-ыр-ам 
вурмаг - вур-уш-маг – вур-уш-ур-ам – вур-уш-м-ур-ам 
эюрмяк – эюр-цш-мяк – эюр-цш-цр-ям – эюр-цш-м-цр-ям 

 
233 
Индики заманын шякилчиси саитля башладыьы, инкар шякилчиси саит-
ля гуртардыьы цчцн индики заманын инкарында инкар шякилчисинин саити 
дцшцр:    ал-ыр  –  ал  -м  –ыр;  гоп-ур  –  гоп-м-ур;  йаз-ыр  –  йаз-м-ыр; 
эял-ир – эял-м-ир. Мяс.: 
Гятл елядиз Ятабяки, мян ки бу ямри данмырам
Вар йеня мин Ятабякиз, йохса ямялли ганмырам? 
Кющня гапы бу тезлийя тазяляня, инанмырам. (С.)  
 
Мян сянинчцн, вятянимчцн бу йердя 
Дюйцшцрям, эеъя-эцндцз йатмырам
Оьлун салыб йаьылары мин дярдя, 
Снайперям, бир бош эцлля атмырам. (С.Р.) 
 
Мяни еля дярдя, ода салмысан, 
Сянин ъазибяндян чыха билмирям
Аьлымы башымдан еля алмысан, 
Аьлымы башыма йыьа билмирям.(Я.Г.) 
 
Г е й д. Бязян шеирдя -ма,-мя шякилчиси бцтюв сахланылыр. Бу ъцр 
щалларда  заман  шякилчисиндян  яввял  «й»  битишдириъиси  ишлянмяли  олур. 
Мяс.: 
Бизя ещтирам олмайыр, олмайыр,  
Гарын долмайыр, долмайыр, долмайыр. (С.) 
Тябриздя щейкялин йохдур бяс нядян? 
Сянсиз Тябризин дя цзц эцлмяйир.  
Сян еля бюйцксян, еля бюйцксян, 
Заман щейкялини тюкя билмяйир. (С.Т.) 
 
Индики  заман  шякилчисинин  ашаьыдакы  мяна  хцсусиййятляри 
вар: 
1.Ишин, щярякятин иърасынын данышыг вахты иля уйьун олдуьуну 
эюстярир. Йяни иш, щал, щярякят йалныз данышыг мцддятиня аид олур, 
данышыг мцддятиндя давам едир; мяс.: 
Сянин дедикляриндян аьлым бир шей кясмир, оьул. (И.Ш.) 
Бу заман салону бцрцйцр щейрят, 
Гярибя инсанлар эялир сящняйя.(С.В.) 
Рцстям кишийя еля эялди ки, аьыр тязйиг алтында сыхылыр, язилир, 
бцзцшцр, балаъаланыр, Ширзад ися бюйцйцр, бой атыр, уъалыр.(М.И.) 

 
234 
Узун Щясян эеъянин бу вахты еля билди,  эцняш доьур, онун дцш-
дцйц  зирзямиляр  ишыгланыр,  гапылар,  пянъяряляр  тайбатай  ачылыр. 
(Ф.К.)  
Бу мисаллардан эюрцндцйц кими, данышан шяхсин  дедийи аь-
лым бир шей кясмир, йахуд салондакылары щейрятин бцрцмяси, гонаг-
ларын  сящняйя эялмяси  давамедиъи просес олмайыб, данышыг  вахты 
ярзиндя баш верир. 
2.Иш, щал, щярякят данышыг вахты иля уйьун эялмякля бярабяр, 
кечмиишя  вя  эяляъяйя  дя  аид  олур,  щаггында  данышылан  обйектин 
цмуми узунюмцрлцлцйцнц ифадя едир; мяс.:  
Бу торпаьын алтында мцгяддяс адамлар  йатыр, сянин бу тор-
паьы  тапдамаьа  ихтийарын  йохдур,  ями.  (И.Щ.)  Гонаглы  иля  район 
мяркязи арасындакы  кичик мешялийин ятяйиндя бюйцк йол ики йеря 
айрылыр. (И.Щ.)  
«Торпаг алтында мцгяддяс адамлар йатыр»  - бцтцн кечмиши, 
индини вя эяляъяйи ящатя едир. Мешялийин ятяйиндя бюйцк йолун ики 
йеря айрылмасы да узун тарихи олан  давамедиъи просеси якс етдирир. 
Ашаьыдакы ъцмлялярдя дя вязиййят бу ъцрдцр:  
Дялиляр дя бизим кими исти-сойуьу билирляр, горхурлар, севи-
нирляр,  аъанда  йемяк  истяйирляр,  вахтлы-вахтында  йатырлар…  Бяс 
ня цчцн сирр-худадыр ки,  щярдян ъызыгдан, чярчивядян чыхырлар, би-
зим кими олмурлар? (И.М.)
Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin