Elşən Misir oğlu Nəsibov

Parlament fəlsəfəsi və parlamentdə təmsilçiliyin əsasları  
 
Dövlət  özü  dərin  və  pozitiv,  yəni  müsbət  məzmunlu  bir  qurum 
olduğundan,  onun  tərkib  elementlərindən,  hakimiyyətinin  əsaslarından  biri 
olan  parlament  də  öz  fəlsəfi  məzmununa  və  xidmətlərinə    görə  dərindir, 
pozitivdir.  Parlamentin  yüksək  səviyyəsi,  pozitiv  fəlsəfi  mənası  bu  qurumun 
fəaliyyətinin  xalqın  iradəsi  ilə  yüksək  vəhdətində  əks  olunur.    Xalqa  yüksək 
səviyyədə    xidmət  edən  parlament  özündə  ideal-praktik  dövlətin  məzmununu 
cəmləşdirir. Parlament cəmiyyətin, dövlətin və xalqın nəbzini müəyyən edir və 
tələblərə  və  şəraitə  müvafiq  qanunlar  və  qərarlar  qəbul  edir.  Bu  istiqamətdə 
parlamentdə qanunçuluq, hüquqçuluq prinsipləri ilə zamanın tələblərinə cavab 
verən  siyasət  formalaşır.  Parlament  özünü  cəmiyyətin  dövlətlə  bağlılığı 
rolunda ifadə edir və cəmiyyətin, xalqın vəziyyətini dövlətə çatdırır. Parlament 
dövlətin icra və məhkəmə hakimiyyəti üçün tələblərə müvafiq qanunlar qəbul 
edir.  Bu  hüquqi-normativ  aktlar  bütün  hakimiyyətin  fəaliyyət  və  bundan  irəli 
gələrək tənzimləmə funksiyasını təmin edir. Parlament dövlətin siysət və onun 
mexanizm  yolu  olan  hüquq  sisteminin  formalaşmasında  əvəzsiz  rol  oynayır. 
Güclü  dövlət  öz  resurslarını  qanuni  əsaslarla  tənzim  edən  dövlət  olur.  Bu 
aspektdə  zamanın  tələblərinə  uyğun  standartlarda  hazırlanan  qanunların 
zəruriliyi amili ortaya çıxır. Artan və yeni təsirlərə məruz qalan resurslar yeni  
qanunların  qəbulu  məsələsini  zəruri  edir.  Yeni  qanunlar  da  resurslardan  yeni 
istifadəni  şərtləndirir.  Bu  istiqamətdə  parlamentin  yüksək  qanunçuluq 
səviyyəsi  mühüm  şərtidr.  Parlament  həm  də  dövlətin  ictimai-siyasi 
strukturunun  vəhdətləşməsini  təmin  edir.  Belə  ki,  ictimaiyyət  nümayəndələri 
parlamentdə  artıq  siyasi  fiqurlar  rolunu  oynayırlar.  Onlar  dövlət-cəmiyyət; 
xalq-cəmiyyət;xalq-dövlət birliyini yaradırlar.  
Yüksək  dövlət,  ali  hüquqi  dövlət  xalqın  ali  mədəniyyətinin  tərkib 
hissəsidir,  həm  də  nəticəsidir.  Parlament  də  ali  mədəniyyətin  formalaşdığı 
məkanlardan  biridir.  Parlament  xalqın  siyasi  və  ictimai  şüur  səviyyəsinin 
təşəkkül  tapdığı  məkanlardan  biridir.  Hər  bir  xalq  öz  ictimai  və  siyasi 
mədəniyyətinə görə hakimiyyətini, bu baxımdan da parlamentini formalaşdırır. 
Parlament  digər  hakimiyyət  qolları  ilə  yanaşı,    xalqın  dövlətçilik  dəyərlərini 
özündə  ehtiva  edir.  Xalqın  ictimai  və  siyasi  təşkilatçılıq  qabiliyyəti  həm  də 

---

90 
 
parlamentin özündə təcəssüm olunur. Parlament hüquqi dövlətin qurulmasında 
mühüm  rol  oynayır  və  güclü  parlament  bu  istiqamətdə  sabit  və  güclü 
cəmiyyətlərin, dövlətlərin yaranmasına xidmət edir.  
Parlament dövlət hakimiyyətinin qanunverici qoludur. Məlumdur ki, hətta 
monarxik dövlətlərdə və parlamentli respublikalarda hökumət də parlamentdən 
formalaşır. Bu baxımdan da parlament hakimiyyət mənbəyi kimi xüsusi önəm 
kəsb  edir.  Parlament  həm  öz  qolunu,  həm  də  icra  hakimiyyəti  qolunu 
formalaşdırır. Bir çox ölkələrdə dövlət rəhbərini də parlament seçir, təyin edir. 
Bu  aspektdə  parlament  çox  məsuliyyət  tələb  edən  və  məsuliyyət  tələb  olunan 
bir qoldur. 
Ümumiyyətlə,  hakimiyyət  dövlət  siyasətinin  əsas  aparıcı  qüvvəsidir  və 
ayrı-ayrı  qollarını  özündə  əks  etdirir.  Dövlət  dedikdə,  başlıca  olaraq  bir  tərəf 
kimi  hakimiyyət  başa düşülür. Düzdür, dövlətin tərəfləri onun tərkibini təşkil 
edən  elementlərdir.  Hakimiyyət  dövlətlə  vətəndaş  arasında  birlik  yaradan, 
vətəndaşın  və  dövlətin  marağını  tərəflər  olaraq  təmin  edən,  bu  istiqamətdə 
idarəçilik  həyata  keçirən  tərəfdir.  Hakimiyyət  pilləlidir  və  qollar  arasında 
nəzarət  mövcuddur.  Parlament  həm  də    hakimiyyyət  (qanunverici)    üzərində 
cəmiyyət  nəzarətini  təmin  edən  əsas  qurumdur.  Burada  icra  hakimiyyətinin 
hesabatları  dinlənilir.  Parlamentdə  hesabat  xalq  qarşısında  ola  hesabat 
mənasını verir.  
Parlamentçiliyin ən böyük müsbət tərəfi həm də bu qurumun gücündə əks 
olunur.  Parlament  güclü  dövlətin  dayağıdır.  Azərbaycanda  parlament  ənənəsi 
artıq  formalaşıb.  Müstəqil  Azərbaycanda  nizamlı  parlamentin  əsası  1993-cü 
ildə  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  parlamentin  sədri  postuna 
gətirilməsindən  sonra  qoyulub.  Müstəqilliyin  ilk  illərində  isə  parlament 
anarxiyası dövrü hökm sürüb. Parlament etikasızlığını anarxiyanı demokratiya 
kimi  başa  düşənlər  yaradırdı  ki,  bu  da  nəticə  etibarilə  parlamentin  zəifliyinə, 
qərarlarının əksər hallarda gücsüzlüyünə, təsirsizliyinə səbəb olurdu. Dövlət də 
bundan sarsılırdı. Hakimiyyətin digər qollarında fəaliyyətsizliyə səbəb olurdu. 
Parlament  nizamı  özü  belə  bu  qurumun  dəyərini  artırır  və  onun  dövlətdə  və 
cəmiyyətdə gücünü çoxaldır. Nəticəsi isə hakimiyyətin qanunverici qurumuna 
olan  inamını  və  etibarını  gücləndirir.  Cəmiyyətdə  və  dövlətdə  parlamentin 
nüfuzu artmış olur. Bu hal da hakimiyyətlə cəmiyyət və xalq arasında möhkəm 
birliyin təməlinə xidmət amilini ortaya qoyur. 
Etikalı,  nizamlı,  mən  deyərdim  ki,  "savadlı  parlament"  ümumiyyətlə, 
güclü  və  sabit  dövlətçiliyə  xidmət  edir.  Belə  tərkibli  parlament  dövlətçilik 
anlayışını  çox  yüksək  səviyyədə  özündə  cəmləşdirir.  Hüquqi  dövlət,  qanuni 
dövlət,  möhkəm  təməlli  siyasi sitemi olan dövlət obrazları,  modelləri  yaranır. 
Parlamentin  qanunvericilik,  ideyavericilik  funksiyasının  yüksək  səviyyədə 
yerinə  yetirilməsi  nəticə  etibarilə  dövlətin,  məhz  sabit  inkişaf  strategiyasını 
seçmiş  dövlətin  öz  inkişaf  yolunda  böyük  uğurları  demək  olur.  Yeni-yeni 
qanunlar  cəmiyyətin  nəbzini  tutur  və  cəmiyyət  və  dövlət  də  sürətlə  inkişafa 

---

91 
 
gedir.  Parlament  inkişaf  qaydalarının  nəzəri  və  təcrübi  əsaslarını  hazırlayan 
qurum  kimi  də  özünəxas  rola  malik  olur.  Nəticə  etibarilə  deyək  ki,  ölkəmizə 
daha güclü parlament lazımdır və parlamentçilik ənənəsini özündə cəmləşdirən 
quruma  ehtiyac  var.  Yuxarıda  sadalananlardan  belə  qənaətə  gələ  bilərik  ki, 
güclü  parlament  üçün  xalqımız  məhz  kimlərə  səs  verib,  onları  özlərinin 
nümayəndələri  seçməlidir.  Parlamentin  gücü  xalqı  bu  qurumda  təmsil 
edənlərdən  asılıdır.  Təmsilçilik  ən  yüksək  mədəniyyətdir  ki,  öz  daxilində 
yüksək  etik  göstəriciləri  ehtiva  edir.  Bu  mədəniyyət  kompozisiyasının 
tərkibinə şəxsin (təmsil edənin) etik davranış göstəriciləri aid olur. Şəxsin bilik 
və  bacarığı,  istedadı  və  dünyagörüşü,  maarifçilik  səviyyəsi  və  digər  müsbət 
keyfiyyətləri də kompozisiyanı təşkil edir.  
Onu  da  sadalamaq  lazımdır  ki,  parlamentdə  təmsil  olunan  şəxs  onu 
təmsilçi  edənlərdən  öz  bilik  və  bacarığına,  istedad  və  savadına  görə, 
cəmiyyətdə qazandığı nüfuz baxımından geri qala bilməz. Parlamentdə həm də 
savadlı insanlar ona görə cəmləşməlidir ki, dialoqlarda, fikir mübadilələrində, 
müzakirələrdə  daha  çox  şəxslər  iştirak  etsinlər  ki,  qaranlıq  məqamlar  çox 
aydınlaşsın.  Parlamentin  potensialı  da  artsın.  Parlament  yüksək  tərkiblə 
fəaliyyət göstərsin. 
Təmsilçilər  qanunvericiliyin  əsaslarını,  bu  baxımdan  sənədlərin 
xarakterini,  onların  tənzimləmə  sahələrini,  normativ-hüquqi  aktların  tətbiqi 
dairələrini,  qanunvericiliyin  təyinatını,          dövlətin  konstitusion  əsaslarını 
nəzəri  və  təcrübi  əsaslarla  bilməlidirlər.  Qanunların  məkana  və  zamana  
müvafiq  tənzimləmə  xassələrini  dərk  etməlidirlər.    Qanun  və  siyasət 
anlayışlarının  vəhdətini  bilməlidirlər.  Onlar  hüquqi  islahatların  avanqard 
subyektləri və aktiv iştirakçıları rolunu oynamalıdırlar.  
Ə
ziz xalqımız, gəlin elə adamları seçək ki, parlamentimiz də güclü olsun, 
dövlətimizə  və  bizlərə  yaxşı  xidmət  etsin.  Həm  də  parlamentimizi  güclü 
dövlətimizin dayağına çevirək. Bu şəxslər aşağıdakı kateqoriyalara aid olanlar 
ola bilərlər: 
Dövləti bütöv və tərkib etibarilə, siyasi sistemi, hüququ sistemini, iqtisadi 
sistemi  yaxından  dərk  edən  şəxslər-mütəxəssislər,  ictimaiyyət  nümayəndələri, 
cəmiyyət  və  elm  sahələrinin  aktivləri,  institutlarda,  universitetlərdə  və