Energiya resurslarini hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish

ENERGIYA RESURSLARINI HISOBGA OLISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMLARINI JORIY ETISH
Reja:

1. 
   Energiya resurslarini hisobga olish
   
2. 
   Elektr energiyasini quvvatni tijorat hisobi 
   

Elektr energiyasini (quvvatni) tijorat hisobi — elektr energiyasi miqdorini oʻlchash va quvvat hajmini aniqlash, yigʻish, saqlash, qayta ishlash, ushbu oʻlchovlar natijalarini uzatish va ishlab chiqarish, shu jumladan hisoblash yoʻli bilan ishlab chiqarilgan energiya miqdori, isteʼmol qilingan elektr energiyasi (quvvat) va yetkazib berilgan elektr energiyasi yaʼni quvvati boʻyicha oʻzaro hisob-kitoblarni amalga oshirish, shuningdek, koʻrsatilgan taʼminot bilan bogʻliq xizmatlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni ishlab chiqarish jarayonidir.
Energiyani hisoblash tizimlari turar-joy, savdo va sanoat obyektlarida elektr va issiqlik isteʼmolini hisobga olish imkonini beradi. Tizimlar uy, tumanlar, shaharlar, yagona dispetcherlik va moliya markazlari boʻlgan aholi punktlari darajasida energiya resurslarini isteʼmol qilishni hisoblashi mumkin.
Tizim vazifalari
Har bir oʻlchov punkti (guruhi) uchun belgilangan tijorat oraliqlarida elektr energiyasini isteʼmol qilish (boʻshatish) boʻyicha tijorat hisob maʼlumotlarini avtomatik ravishda yigʻish.
Elektr energiyasi isteʼmolini (boʻshatish) koʻp tarifli hisobga olishni taʼminlash.
Energiya isteʼmoli chegaralariga rioya etilishi ustidan nazoratni taʼminlash.
Operatorning iltimosiga binoan hisoblangan parametrlarni terminalga va / yoki bosib chiqarish qurilmasiga chiqarish.
Uni sozlash imkoniyati bilan yagona tizim vaqtini saqlash.
Belarus Respublikasida (TKP 308-2011 ga muvofiq) ASKUE (elektr energiyasi tijorat hisobining avtomatlashtirilgan tizimi) energiya taʼminoti tashkiloti obyektlari yoki abonentga tegishli boʻlgan oʻlchashning hududiy taqsimlangan nuqtalariga berilgan toʻplamga muvofiq elektr energiyasini (quvvatni) isteʼmol qilish va (yoki) ishlab chiqish jarayonini jamlashni avtomatlashtirish, ulashish, qayta ishlash, aks ettirish, hujjatlashtirish uchun texnik ba dasturiy taʼminot tizimidir[2].

Elektr energiyasi va tabiiy gaz hayot va iqtisodiyot uchun juda zarur resurslardir. Bu tarmoqlar infratuzilmasi uzoq yillar modernizatsiya qilinmagani sababli ularni yetkazib berishda yoʻqotishlar koʻp edi. Hisob-kitobni joy-joyiga qoʻyish uchun avtomatlashtirilgan tizimlar zarurligini hayotning oʻzi taqozo etmoqda.

Xususan, elektr energiyasini hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimi joriy etilgan 7 ta tuman va shaharda toʻlovlar undirilishi 40 foizga oshgan, debitor qarzdorlik esa 20 foizga qisqargan. Ushbu tizimni mamlakatimizning barcha hududlarida tatbiq etish boʻyicha zarur chora-tadbirlar belgilangan.
Yigʻilishda elektr energiyasi hamda tabiiy gazni hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlarini toʻliq joriy etish masalalari muhokama qilindi.
Qayd etilganidek, bu maqsadlar uchun qariyb 1,2 milliard dollar mablagʻ yoʻnaltirilmoqda.
– Bu mablagʻlarning natijadorligi va qaytimi faqatgina hisoblagichlarni oʻrnatish bilan hal boʻlib qolmaydi. Isteʼmolchi sarf qilgan energiya resursi hajmini bilish bilan tizimdagi yoʻqotishlar va oʻgʻirliklarga chek qoʻyib boʻlmaydi. Buning uchun “energiyani ishlab chiqaruvchi – magistral tarmoqlar – taqsimlash tarmoqlari – isteʼmolchi” jarayonlarining har bir zanjirini qamrab oluvchi yaxlit onlayn tizimni yaratish kerak, – dedi davlat rahbari.

Hamma joyda hisoblagichlar oʻrnatish, ularga xizmat koʻrsatadigan servislar tashkil etib, uzluksiz ishlashini taʼminlash, malakali kadrlar tayyorlash muhimligi taʼkidlandi.
Hokimlar, sektor rahbarlari, mahalla faollari aholi bilan har kuni ishlab, qarzdorlikni vaqtida toʻlash, tarmoqqa noqonuniy ulanishlarning oldini olish boʻyicha tushuntirish ishlarini kuchaytirishi lozimligi aytildi.
Bugungi kunda joylarda qariyb 4 million dona elektr energiyasi hisoblagichi oʻrnatilib, shundan 2 milliontasi yagona elektron bazaga ulangan. Yigʻilishda “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyatiga yil yakunigacha yana 3,5 million dona elektr hisoblagich oʻrnatib, 2021-yil 1-martga qadar avtomatlashgan tizimni toʻliq ishga tushirish vazifasi qoʻyildi.
Shuningdek, yirik isteʼmolchi va tadbirkorlik subyektlari, taqsimlash punkti hamda transformatorlarga elektron hisoblagichlar oʻrnatib, ularni ham yagona elektron bazaga ulash boʻyicha topshiriq berildi.
“Hududgaztaʼminot” aksiyadorlik jamiyati joriy yil yakunigacha aholiga 1,2 million dona, kelgusi yilning birinchi yarmida yana 2,3 million dona zamonaviy gaz hisoblagich oʻrnatishi zarurligi taʼkidlandi.
Bunda birinchi navbatda tabiiy gaz isteʼmoli va qarzdorlik darajasi yuqori boʻlgan 22 ta tuman va shahar qamrab olinadi. 4 mingdan ziyod yirik isteʼmolchilar, gaz quyish shoxobchalari va ishlab chiqarish korxonalari, shuningdek, 850 ta issiqxona avtomatlashtirilgan tizimga ulanadi.
Energetika vazirligiga har bir tuman, shahar kesimida hisoblagichlarni yetkazib berish, oʻrnatish va tizimga ulash ishlarini muvofiqlashtirish hamda nazorat qilish topshirigʻi berildi.
Viloyat, tuman va shahar hokimlariga hududlarda ishchi guruhlar tuzib, mahalla raislari bilan birgalikda aholiga hisoblagichlar oʻrnatishni tashkillashtirish, yuzaga kelishi mumkin boʻlgan muammolarni tezkorlik bilan hal etish vazifasi qoʻyildi.
“Hududiy elektr tarmoqlari” hamda “Hududgaztaʼminot” jamiyatlarining texnik xodimlari va IT mutaxassislarini ushbu zamonaviy tizim bilan ishlash, uning barcha imkoniyatlari va qulayliklaridan samarali foydalanish boʻyicha malakasini oshirish kerakligi taʼkidlandi. Har bir hududda hisoblagich va boshqa uskunalarni taʼmirlash, ularga xizmat koʻrsatish tizimini yaratish boʻyicha koʻrsatmalar berildi.
Yigʻilishda elektr energiyasi va tabiiy gazdan debitor qarzdorlikni kamaytirish masalasiga ham toʻxtalib oʻtildi.
Tarmoq rahbarlari elektr energiyasi hamda tabiiy gazni hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish chora-tadbirlari yuzasidan taqdimot qildi.
Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 14-avgustdagi F-5022-son “O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi va tabiiy gaz nazorati va hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoyishi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 12-yanvardagi 22-son “Elektr energiyasi va tabiiy gazdan foydalanish tartibini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq energiya resurslarini hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimini (bundan buyon matnda ENHAT deb yuritiladi) joriy etish doirasida elektr energiyasi va tabiiy gazni (bundan buyon matnda energiya resurslari deb yuritiladi) hisobga olishning zamonaviy asboblarini o‘rnatish tartibini belgilaydi.
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Mazkur Nizomda quyidagi tushunchalar qo‘llaniladi:
ta’minotchi — energiya resurslarini qabul qilish, taqsimlash va iste’molchilarga shartnoma asosida yetkazib berishni ta’minlovchi hududiy elektr tarmoqlari korxonalari va/yoki gaz ta’minoti tashkilotlari;
energiya resurslari iste’molchisi (bundan buyon matnda iste’molchi deb yuritiladi) — elektr energiyasidan va/yoki tabiiy gazdan ishlab chiqarish va/yoki maishiy ehtiyojlari uchun foydalanayotgan jismoniy shaxslar (bundan buyon matnda maishiy iste’molchi deb yuritiladi) va yuridik shaxslar yoki yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar;
energiya resurslarini hisobga olishning zamonaviy asboblari (bundan buyon matnda energiya resurslarini hisobga olish pribori deb yuritiladi) — energiya resurslari sarfini hisobga olish pribori bo‘lib, iste’mol qilingan energiya resurslarining haq to‘lanishi lozim bo‘lgan hajmi uning ko‘rsatkichlari asosida aniqlanadi.
2. Mazkur Nizom talablari ENHAT joriy etish doirasida yangidan o‘rnatilayotgan energiya resurslarini hisobga olish priborlari uchun taalluqlidir.
2-bob. Yuridik shaxslarda va yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslarda energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish ishlarini tashkil etish
3. Ta’minotchi tomonidan tegishlicha elektr va gaz tarmoqlariga ulanish uchun iste’molchiga beriladigan texnik shartlarda ENHAT joriy etish doirasida energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish bo‘yicha qo‘yiladigan talablar ko‘rsatilishi lozim.
4. Iste’molchilarning elektr ta’minoti va gaz ta’minoti loyihalarida ENHAT joriy etish doirasida energiya resurslarini hisobga olish priborlari bo‘yicha alohida qism nazarda tutilishi kerak.
5. ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatiladigan energiya resurslarini hisobga olish priborlari, shuningdek ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatiladigan boshqa zarur elementlar Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 12-yanvardagi 22-son qarori bilan tasdiqlangan Elektr energiyasidan foydalanish qoidalari va Tabiiy gazdan foydalanish qoidalarida belgilangan tartibda o‘rnatiladi.
3-bob. Maishiy iste’molchilarda energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish ishlarini tashkil etish
6. ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatiladigan energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish bo‘yicha ishlar ta’minotchi tomonidan tasdiqlangan reja-jadvalga muvofiq mustaqil ravishda tashkil etiladi.
7. Ta’minotchi ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatiladigan energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish bo‘yicha ishlar boshlanishidan kamida 10 kun oldin joylardagi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari orqali maishiy iste’molchilarni bu haqda xabardor qiladi.
8. ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatiladigan energiya resurslarini hisobga olish priborlarini, shuningdek ular o‘rnatiladigan maxsus shkaflarni xarid qilish, shu jumladan mavjud (shuningdek induksion, gaz temperaturasi va bosimi bo‘yicha korreksiyasiz) priborlarni almashtirish, montaj qilish, davlat qiyoslovidan (shu jumladan, davriy davlat qiyoslovidan) o‘tkazish hamda o‘rnatish ta’minotchi hisobidan amalga oshiriladi, ta’minotchi va O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosi (bundan buyon matnda Byuro deb yuritiladi) tomonidan maishiy iste’molchi ishtirokida bepul ulanadi, ro‘yxatga olinadi va plombalanadi.
4-bob. Energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish
9. Yuridik shaxslarga va yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslarga ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatilayotgan energiya resurslarini hisobga olish priborlarini montaj qilish iste’molchining tanlovi bo‘yicha ta’minotchi yoki maxsus montaj qiluvchi tashkilot tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Bunda, energiya resurslarini hisobga olish priborlari, shu jumladan elektr energiyasini hisobga olish elementlarini montaj qilish elektr ta’minoti va/yoki gaz ta’minoti loyihalariga muvofiq amalga oshiriladi.
10. ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatilayotgan energiya resurslarini hisobga olish priborlari:
yuridik shaxslarga va yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslarga hamda yakka tartibda qurilgan uy-joylarga o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun tarmoqlarning mansublik chegarasida;
ko‘p xonadonli uy-joylarda va namunali loyihalar bo‘yicha qurilgan alohida uy-joylarda ularning elektr va gaz ta’minoti loyihalarida belgilangan maxsus joylarga o‘rnatiladi.
11. Elektr energiyasini hisobga olish priborlari Elektr qurilmalarining tuzilishi qoidalari (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan texnik hujjatlarga tegishli deb topilgan, 2004-yil 27-fevraldagi 20-15-62/24-son) talablariga muvofiq o‘rnatilishi kerak.
12. Tabiiy gazni hisobga olish priborlarini tanlash, joylashtirish va o‘rnatish ShNQ 2.04.08-13 “Gaz ta’minoti. Loyihalar me’yorlari”ga muvofiq amalga oshiriladi.
3. Iste’molchilardagi mavjud hisobga olish priborlarini, shu jumladan induksion, gaz temperaturasi va bosimi bo‘yicha korreksiyasiz ishlaydigan hisobga olish priborlarini yechib olish (demontaj qilish) va ENHAT joriy etish doirasida o‘rnatilayotgan energiya resurslarini hisobga olish priborlarini o‘rnatish ta’minotchining vakolatli xodimi tomonidan Byuro vakili va iste’molchi ishtirokida amalga oshiriladi.
14. Ta’minotchining vakolatli xodimi va Byuro vakili maishiy iste’molchilardagi energiya resurslarini hisobga olish priborlarini yechish va o‘rnatish ishlari soat 8.00 dan 20.00 gacha amalga oshiriladi.
Bunda ta’minotchining vakolatli xodimi va Byuro vakili iste’molchiga o‘zining xizmat guvohnomasini ko‘rsatishga majbur.
15. Ta’minotchining vakolatli xodimi iste’molchidagi energiya resurslarini hisobga oluvchi mavjud hisobga olish priborlari yechib olishda Byuro vakili va iste’molchi ishtirokida hisobga olish priborini va undagi plombalarning butunligini tekshiradi va bu haqda uch nusxada dalolatnoma tuzadi hamda dalolatnomaning barcha nusxalari ta’minotchining vakolatli xodimi, Byuro vakili va iste’molchi tomonidan imzolanadi.
16. Dalolatnomada hisobga olish priborining turi, uning zavod raqami, ishlab chiqaruvchining tovar belgisi, yechish paytidagi ko‘rsatkichi va boshqa zarur ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Dalolatnomaning bir nusxasi iste’molchiga taqdim etiladi, qolgan nusxalari ta’minotchi va Byuroda qoladi.
17. Iste’molchida mavjud hisobga olish priborini ulash sxemasi o‘zgarganda, priborga zarar yetkazilganda (iste’molchining aybi bilan) yoki plombalari buzilganda, hisobga olish priborlaridan tashqari boshqa energiya resurslarini qabul qilgichlar ulanganda va amalda iste’mol qilingan energiya resurslarining ko‘rsatkichlarini kamaytirish maqsadida boshqa qoida buzishlarga yo‘l qo‘yilganda, ta’minotchining vakolatli xodimi Byuro vakili bilan birgalikda iste’molchi ishtirokida Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 12-yanvardagi 22-son qarori bilan tasdiqlangan Elektr energiyasidan foydalanish qoidalari va Tabiiy gazdan foydalanish qoidalarida belgilangan tartibda dalolatnoma tuzadi.
18. Ta’minotchining vakolatli xodimi tomonidan maishiy iste’molchilarga energiya resurslarini hisobga olish priborining davlat qiyoslovidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi sertifikat taqdim etiladi.
19. Energiya resurslarini hisobga olish priborlari o‘rnatilgan va ulangandan so‘ng ta’minotchining vakolatli xodimi Byuro vakili hamda iste’molchi ishtirokida energiya resurslarining hisobga olish pribori o‘rnatilganligi to‘g‘risida uch nusxada dalolatnoma tuzadi.
Dalolatnomada hisobga olish priborining turi, zavod raqami, ishlab chiqaruvchining tovar belgisi, o‘rnatilgan paytdagi ko‘rsatkichlari, davlat qiyoslovidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi sertifikat va plombalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi.
Dalolatnoma ta’minotchining vakolatli xodimi, Byuro vakili va iste’molchi tomonidan imzolanadi, bir nusxasi iste’molchiga taqdim etiladi, qolgan nusxalari ta’minotchi va Byuroda qoladi.
20. Energiya resurslarini hisobga olish priborlari o‘rnatilgan va ulangandan so‘ng ta’minotchining vakolatli xodimi va Byuro vakili iste’molchi ishtirokida:
a) elektr energiyasini hisobga olish priborining klemma qopqog‘ini (sxemasini), o‘lchov tok transformatorlarining klemmalarini, hisobga olish asbobining xotira blokini va dasturlashga kirish tugmasini (o‘chirgichini), o‘tish klemmalarini, kuchlanish o‘lchov transformatori ajratgichlarining yuritmalarini va himoya avtomatlarini plombalaydi;
b) tabiiy gaz iste’molini hisobga olish priborlari quyidagicha plombalaniladi:
maishiy iste’molchilarda hisoblash mexanizmini (elektron ko‘rsatkichlarini) va hisobga olish priborining gaz o‘tkazgich bilan ulash muftasini;
yuridik shaxslarda: