Energiya samaradorligi va tejamkorligi

Energiyani tejash potentsiali - mahsulot va xizmatlar sifati va hajmini kamaytirmasdan, texnik va iqtisodiy asoslangan choralarni amalga oshirish natijasida tejash mumkin bo'lgan ER hajmi. Energiyani tejash potentsiali atrof-muhitga va tabiiy muhitga texnogen ta'sirni saqlab qolish va energiyani tejash sharti bilan qayta tiklanadigan energiya manbalari va ikkilamchi resurslarni iqtisodiy aylanishga samarali jalb etishni o'z ichiga oladi.
Energiyani tejash va energiya samaradorligi sohasidagi dastur (energiya tejash dasturi) ma'lum vaqt davomida energiya tejash ko'rsatkichlariga erishish va energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan energiya tejash bo'yicha tavsiyalarni belgilaydigan hujjat.
Energiyani tejash bo'yicha tavsiyalar - bu texnologik ob'ektning energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan iqtisodiy, tashkiliy, texnik va texnologik chora-tadbirlar bo'lib, ularni amalga oshirish imkoniyatlari, taxmin qilingan xarajatlar, jismoniy va aqliy jihatdan taxmin qilingan majburiy qiymatlarda baholanadi.
Energiyani boshqarish tizimi - bu energiya siyosati va maqsadlarini belgilashda ishlatiladigan o'zaro bog'liq yoki o'zaro ta'sir qiluvchi elementlar majmui, shuningdek ularga erishish jarayoni va protseduralari.
Energiya resurslari iqtisodi - mahsulotni ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va belgilangan sifatdagi xizmatlarni taqdim etish uchun ER bazasini taqqoslanadigan, bazaviy, mos yozuvlar qiymati bilan taqqoslaganda, jamiyat talablariga muvofiq atrof-muhit va boshqa cheklovlarni buzmasdan foydalanishga taqsimlash.


1.2.Energiya samaradorligi va tejamkorligi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida Energetika vazirligining vakolatlariga davlat organlari va tashkilotlarda zamonaviy energosamarador va energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish, hamda energoresurslar iste’moli samaradoriligi monitoringini amalga oshirish kiradi.
Ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi huzurida Neft mahsulotlari va gazdan foydalanishni nazorat qilish inspeksiyasi (O‘zneftgazinspeksiya) va Elektr energetikada nazorat inspeksiyasi (O‘zenergoinspeksiya) faoliyat yuritmoqda.
Bunda energosamaradorlikni oshirish va resurs tejash sohasida O‘zneftgazinspeksiyaning asosiy vazifa va funksiyalari etib:
- iqtisodiyot tarmoqlarida uglevodorod mahsulotlarini qazib olishdan boshlab tayyor mahsulot ishlab chiqarilishiga qadar bo‘lgan jarayonlarda noormativ-huquqiy hujjatlar talablariga rioya etilishi hamda ularni qisqartirish chora tadbirlarini amalga oshirilishi va iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada oqilona foydalanish yuzasidan davlat nazoratini olib borish;
- iqtisodiyot tarmoqlarida davlat, energiya tejashga yo‘naltirilgan dasturlarni ishlab chiqilishi va amalga oshirilishida ishtirok etish, ularning bajarilishini nazorat qilish, energetika samaradorligini baholash, hamda neft, gaz, gaz kondensati va ularning qayta ishlash mahsulotlari iste’molchilarida energetika tekshiruvlari va ekspertizalarini olib borilishi ishlarini muvofiqlashtirish;
- energetika tarmoqlarida energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish, tashkilotlarda energiyasamaradorlikni oshirish jarayonlarini tezlashtirishda ishtirok etish va inspeksiya vakolatlari doirasida amaliy yordam ko‘rsatish belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-maydagi PQ-3012-sonli “2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, Mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan sement ishlab chiqarish korxonalarini quruq usuldagi ishlab chiqarishga hamda pishgan g‘isht, ohak ishlab chiqarish korxonalari hamda issiqxona xo‘jaliklarining 2017-2020 yillar davomida bosqichma-bosqich muqobil yoqilg‘i (ko‘mir)ga o‘tkazish yuzasidan amalga oshirilayotgan ishlar “O‘zneftgazinspeksiya” tomonidan tizimli nazoratga olingan.
2019-yilda hamda joriy yilning o‘tgan davri mobaynida ko‘mir yoqilg‘isining afzalliklari va erishiladigan iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yoritish bo‘yicha doimiy ravishda profilaktik tadbirlar o‘tkazib kelinmoqda, ya’ni tadbirkorlik su’bektlari ishtirokida o‘tkazilgan seminar-yig‘ilishlar, ommaviy axborot vositalari orqali chiqishlar, issiqxona va pishgan g‘isht ishlab chiqarish korxonalari misolida yoqilg‘i sarfi yuzasidan o‘tkazilgan taqqoslov tahlillari shular jumlasidandir.
“O‘zneftgazinspeksiya” tomonidan olib borilgan keng qamrovli profilaktik tadbirlar natijasida, Respublika bo‘yicha 202 ta (36%) pishgan g‘isht ishlab chiqarish korxonalari va 155 ta (27%) issiqxona xo‘jaliklari tabiiy gazdan ko‘mir yoqilg‘isiga o‘tkazilishiga va yiliga 360 mln metr kubdan ziyod tabiiy gazni iqtisod qilinishiga erishilgan.
Shuningdek ushbu ishlarni davomi sifatida, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-maydagi PQ-4335-sonli qarorlariga asosan pishgan g‘isht, ohak, sement ishlab chiqarish korxonlari hamda issiqxona xo‘jaliklarida energiya tejamkorlik mezonlariga muvofiqligi bo‘yicha o‘rganib chiqilib, energiya tejamkorlik ta’minlanmagan korxonalarning bosqichma-bosqich muqobil yoqilg‘i (ko‘mir)ga o‘tkazish uchun issiqlik berish quvvati yuqori bo‘lgan ko‘mir yoqilg‘isi bilan ta’minlash masalasi yuzasidan amaliy ishlar olib borilmoqda. Jumladan, ko‘mir yoqilg‘isida ishlaydigan qozonlarni ishlab chiqish va o‘rnatish bo‘yicha mahalliy ishlab chiqaruvchilar va chet el korxonalari jalb qilinmoqda.
Qarorda qayd etilgan vazifalarni to‘liq amalga oshirish orqali Respublika iqtisodiyotini yanada rivojlantirish uchun yil davomida tayyor xom ashyo bo‘lgan 5 mlrd metr kubdan ziyod tabiiy gazni tejalishiga, hamda o‘z navbatida tadbirkorlik su’bektlariga yoqilg‘i resurslariga sarflanayotgan xarajatlar miqdorini kamayishiga va mahsulot tannarxini arzonlashishiga olib keladi.
Energiya samaradorligi O‘zenergoinspeksiyaning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha konsepsiyalar va davlat dasturlarini ishlab chiqishda, ularning energiya samaradorligini oshirish va energiya zichligini kamaytirish, elektr va issiqlik energiyasini samarali ishlab chiqarish, uzatish, taqsimlash va iste’mol qilish, shuningdek ko‘mirdan foydalanish bo‘yicha takliflarda faol ishtirok etmoqda, tizimli asosda energiya zichligini kamaytirish elektr va issiqlik energiyasidan, shuningdek ko‘mirdan samarali foydalanish bo‘yicha tadqiqotlar, manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda energiya samaradorligini oshirish va energiya sarfini kamaytirish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlaydi va ularni respublikada ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi.
Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda asosiy maqsad mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanish orqali ishlab chiqarilgan elektr energiyasini uzatish, taqsimlash va iste’mol qilish tartibiga, shuningdek davlat nazoratiga rioya qilishni kuchaytirish zarur. Shu bilan bir qatorda eskirgan va ishdan chiqqan elektr texnologiyalarni zamonaviy uskunalar bilan almashtirish muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-dekabrdagi “Sanoat tarmoqlari korxonalarining jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan mashina-uskunalarini jadal yangilash, shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2692-sonli qarori bilan tasdiqlangan maqsadli parametrlarga asosan 2019-yilning birinchi yarim yilligida 633 ta, yarim yilik rejaga asosan 72,5 %, yillik rejaga asosan 34,5 % jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan mashina-uskunalari almashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-maydagi PQ-3012-sonli qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan elektr energiyasini tejash bo‘yicha tashkiliy-texnik chora-tadbirlariga asosan 2019-yilning birinchi yarim yilligida jami 182,545 mln.kVt.s. elektr energiyasi tejalishiga erishilgan.
Jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan mashina-uskunalarini yangilash, elektr energiyasini tejash bo‘yicha tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni bajarilishi evaziga joriy yilning birinchi yarim yilligida ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtacha foiz hisobida 0,6 % hamda bir birlik maxsulot ishlab chiqishga sarflanadigan elektr energiyasi miqdorini o‘tgan yilga nisbatan o‘rtacha foiz hisobida 5,3 % kamaytirilishiga erishilgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining “Energiyadan oqilona foydalanish to‘g‘risida”gi qonun talablariga va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 7-avgustdagi 164-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Yoqilg‘i-energetika resurslari iste’molchilarini energetika tekshiruvidan va ekspertizadan o‘tkazish qoidalari»ga asosan “O‘zenergoinspeksiya”si energoauditorlar tomonidan tuzilgan energetika tekshiruvlarni o‘tkazish dasturlari 13 ta korxona bo‘yicha tasdiqladi.
O‘tkaziladigan tekshirishlar natijasida korxonalarda yoqilg‘i-energetika resurslaridan foydalanish samaradorligiga baho berilib yoqilg‘i va energiya ta’minotiga xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 22-avgustdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–4422-son qarorida “...iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalar va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng joriy etish davlat siyosatining hozirgi bosqichdagi dolzarb yo‘nalishlaridan biri” ekanligi ta’kidlab o‘tilgan.
Qarorning 3-bandida “Ma’muriy binolarda, aholi punktlarida va ishlab chiqarish obyektlarida energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni keng joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar qabul qilinishi yuzasidan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining birinchi rahbarlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining raisi, viloyatlar, Toshkent shahar, tuman va shaharlar hokimlari shaxsan javobgar ekanligi ko‘rsatib o‘tilsin” deya ta’kidlangan.
Qarorning 8-bandiga muvofiq quyidagilar belgilangan edi: