Eng yangi davrda xalqaro munosabatlar

Dunyo siyosatida markazga intilish tendensiyalari. XX asrning ikkinchi yarmida iqtisodiy va siyosiy integratsiyaning o’sishi tendensiyasi bilan xarakterlidir. U ko’pgina xalqaro davlatlararo va davlat tashkiloti bo’lmagan tashkilotlarning vujudga kelishi bilan shakllangan. Ikkinchi jahon urushidan oldin ularning soni bir necha o’nta bo’lsa, hozirgi kunda birinchi turdagi tashkilotlar soni bir necha yuztani, ikkinchi tipdagi 2,5 mingga yaqin. Ikkinchi jahon urushidan keyin BMT, NATO, Dunyo banki kabilar vujudga keldi.
Hozirgi kunda asosiy rolni davlatlarning bir guruhi, dunyoviy va regional tashkilotlar, Yevropa Ittifoqi, Amerika davlatlar tashkiloti (ADT), Neft eksporti davlatlar tashkiloti (OPEK), Afrika birdamlik tashkiloti (ABT), “Islom konferensiyasi” tashkiloti va boshqalar o’ynaydi. AQSh, Kanada, Meksika tarkibiga kiruvchi Shimoliy Amerika zonasida erkin savdoni (NAFTA) shakllantirish jarayoni boshlandi. 1989-yilda Osiyo-tinch okeani iqtisodiy ittifoqi (APEK) tashkil etildi. Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlar Assotsiatsiyasi (ASEAN), Osiyo rivojlantirish banki va boshqa ittifoq va tashkilotlar faol harakat qilmoqdalar.
Bunday tashkilotlar soni ortib bormoqda. Turli davlatlarning siyosiy partiyalarining hamkorligi katta maktablarda kengayib bormoqda. G’oyaviy bir xil partiya rahbarlari xalqaro darajada o’z o’rnini egallashga harakat qilmoqdalar. Bunga guvoh, masalan, 1961-yilda tashkil topgan Dunyoviy xristian demokratik ittifoqi bo’lib, uning tarkibiga bir necha davlatlarning markaziy partiyalari kirgan edi. 1983-yil Xalqaro demokratik ittifoq tashkil qilinib, G’arbiy Yevropa konsevratiya partiyalarni, AQShning respublikachilar partiyasini, Yaponiyaning liberal-demokratik partiyasi va Avstraliya konservatorlarini birlashtirgan edi.
Hozirgi dunyo siyosatida asosiy faktorlardan biri bo’lib har yili “katta yettilik” kengashi – yetti rivojlangan industrial davlatlar – AQSh, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Italiya va Kanada asosiy iqtisodiy va tashqi siyosiy savollar bo’yicha kengash hisoblanadi. yetttilik kengashlarida asosiy diqqat iqtisodiy rivojlangan, tashqi siyosiy munosabatlarning tekislanish, inflyatsiya va ishsizlik va hokazo masalalarni yechishga qaratiladi. Harbiy-siyosiy va tashqi siyosiy savollar ham muhim o’rin tutadi.
Eng ilg’or integratsion jarayonlar Yevropada bo’ldi. 1948-yil martda Fransiya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg (“G’arbiy Ittifoq”) o’rtasida harbiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda hamkorlik qilish shartnomasi - Bryussel pakti imzolandi. O’sha yili may oyida Gaagada Yevropani birlashtirish harakati kongressi bo’lib o’tdi. 1949-yilda Yevropa Ittifoqi tashkil topib Yevropa kontinentida parlament demokratiya va qonunning inson huquqlarini himoya qilishda boshchilik qilishi, Yevropa davlatlari o’rtasida kelishuv munosabatlarning shakllantirishga xizmat qilardi. Natijada Buyuk Britaniya uzoq vaqt Yevropa integratsiyasi jarayondan chiqdi, ammo GFR faol ishtirok etdi. G’arbiy Yevropa integratsiyasining siyosiy yo’nalishi iqtisodiy aloqalarga almashtirildi. 1951-yil aprelda fransuz tashqi ishlar vaziri Shuman tashabbusi bilan Yevropa ko’mir va temir tashkiloti (YEOUS) tashkil topib, Fransiya, GFR, Italiya va Benilyuks davlatlarni birlashtirdi. YEOUS ushbu sanoatning umumiy bozorini vujudga keltirdi. 1957-yilda “oltilik” Rim shartnomasida YEKTT asosida Yevropa iqtisodiy jamiyatini tashkil etishga kelishdi. Yevropa iqtisodiy jamiyati ichida – Kengash, Komissiya, Assambleya va Sud tashkil etildi.
Yevropa iqtisodiy jamiyatida qatnashuvchi davlatlarning siyosiy mustaqilligi saqlanar, keyinchalik bojxona to’lovlari kamaytirildi, yagona agrar siyosat o’tkazildi. bu masalalar to’laligicha 1968-yilda qilindi. 60-yillar oxiridan G’arbiy Yevropa integratsion jarayonining 2-etapi boshlandi. Fransuz prezidenti J.Pompidu tashabbusi bilan 1969-yilda Gaaga kelishuvida “oltilik” rahbarlari “integratsiyani chuqurlashuvi va kengaytirishni tugatish” dasturini ishlab chiqdi. Ushbu kelishuvga binoan Yevropa iqtisodiy jamiyati 1972-yilda kengaytirildi. Ushbu jamiyat tarkibiga Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Irlandiya, Daniya, Buyuk Britaniya kirdi. Ularga 1995-yil 1-yanvardan Avstriya, Shvetsiya va Finlandiya qo’shildi.
Siyosiy integratsiya ichida 70-yillarning oxirida muhim o’zgarishlar bo’ldi. Yevropa Iqtisodiy jamiyatida Kengashning roli sezilarli darajada oshdi. 1978-yildan boshlab Yevroparlamentga to’g’ridan-to’g’ri saylovlar o’tkazildi. Ushbu tadbirlar 80-yillarning birinchi yarmida Yevropa ittifoqini tashkil etish uchun yangi etap vazifasini o’tadi. Ushbu ishning qiyinchiliklari katta ishni ko’rib o’tilishiga olib keldi. 1992-yilda Maastrix shartnomasidan so’ng Yevropa Ittifoqi reallikka aylandi.
Maastrix bitimining asosiy maqsadi - yagona iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, informatsion va madaniy kenglikni vujudga keltirish edi. 1993-yil 1-yanvardan 350 mln. yevropaliklar, Yevropa Ittifoqida yashovchilar erkin harakatlanish huquqini oldi. Yagona kapitallar, mahsulotlar va maishiy xizmat bozori vujudga keldi. Kelajakda valyuta tizimini to’liq birlashtirish, yagona fuqarolik institutini yaratish, Yevropa davlatlarining keyingi harbiy-siyosiy yaqinlikni va xavfsizlikni mustahkamlash rejalashtirilgan edi. Maastrix keyingi yillardagi Yevropa jamiyatlarining rivojlanish yo’nalishlarini belgilab berdi.
Xalqaro hamkorlikni mustahkamlash va kengaytirishda BMT muhim rol o’ynab ikkinchi jahon urushidan so’ng xalqaro tizimda muhim element hisoblanardi. Urush davrida Millatlar Ligasi o’rnini bosuvchi xalqaro tashkilot tuzish savoli vujudga keldi. Bu savol 1945-yil aprelda San-Fransiskoda bo’lib o’tgan konferensiyada o’z yechimini topdi. Unda BMT va uning nizomini tuzish masalasi ko’rildi.
Urushdan keyingi davrda yangi maxsus qo’shinlar tuzilib xalqaro hayotning turli jabhalarida keng foydalanildi. 1948-yilda BMTning maxsus tashkiloti –madaniyat va fan masalalari bilan YuNESKO tashkil etildi. 1972-yil BMTning yana bir maxsus tashkiloti - tabiatni muhofaza qilish ishlari bilan shug’ullanuvchi YUNEP – tuzildi.
Energetika va xom ashyo masalalari bilan shug’ullanuvchi xalqaro tashkilotlar muhim rol uynashdi. Ular ichida muhim o’rinni atom energiyasi bo’yicha BMTning Xalqaro agentligi (MAGATE) – yadro qurolini tarqalishini oldini olish va atom energiyasini tinchlik maqsadida ishlatish agentligi egallaydi.
BMTning say’i harakati bilan xalqaro siyosatda hozirgi kunda inson huquqlari muhim masala qilib ko’tarildi. Bu harakat va tashkilotlar harakat qilishgan. Bu kurash 1948-yilda BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi”ga mantiqiy qo’shilish edi. BMT asosiy diqqatini rivojlantiruvchi davlatlarning iqtisodiy masalalarini yechishga qaratdi. 1974-yilda BMTning Bosh Assambleyasi yangi xalqaro iqtisodiy tartibni o’rnatish Deklaratsiyasi va Dasturini qabul qildi.
BMT davlatlararo nizolarni yechishda muhim ro’l uynadi. 1948-yildan 1991-yilga qadar BMT tinchlikni saqlash uchun 23 operatsiyani o’tkazdi. BMT Bosh sekretoari qo’lida tanklar, yuk mashinalar, sputnik aloqa va shunga o’xshash vositalar mavjud ediki, boshqa davlat boshliqlari havas qilishardi. Bugungi kunda BMT kuchlari yer sharining hoxlagan qismida 50 ming palatka tutishi yoki 1 mln. qochoqni ovqatlantirish qudratiga ega. Uning oziq-ovqat dasturi butun davlatlar aholisini hayotini qo’llash imkoniyatiga ega.
Biroq BMTning qoloq davlatlarga yordam berishi boshqa masalalarga nisbatan kamdir. Bu qiyinchiliklar asosan BMTning moliyaviy qiyinchiliklaridan kelib chiqadi. 90-yillarda BMTning tenglikni saqlash rolining oshishi Fors ko’rfazi va Namibiyadagi nizolarni yechishga yordam berdi. 1990-yilda BMTning Xavfsizlik Ittifoqi o’zining ko’p millatli kuchini Iroqqa qarshi quvaytni bosib olgani uchun ishlatdi. Namibiya nizosi barcha kurashuvchi tomonlarni kelishuv jarayoniga qatnashishiga jalb etib yechildi. BMT o’ziga qo’yilgan ishni, ya’ni barcha hududlarda tinchlikni saqlash, ovoz berishni nazorat qilish va Namibiya va Angoladan chet qo’shinlarni chiqarish kabi ishlarni a’lo darajada amalga oshirdi.
Ammo, shu bilan birga BMT Liberiya, Somali, Ruanda va boshqalar nizoli zonalarda o’z kuchsizligini ko’rsatdi. BMT boshqaruvini boshqa qudratli davlatlar o’z qo’liga olgandi faqatgina, aniq harakat qilishi mumkin. Ammo, ular orasida kelishmovchiliklar bo’lmasa, barcha tadbirlar mag’lubiyat bilan tugaydi. Ko’pgina harbiy aktlar BMT tomonidan sanksiya qabul qilinib, u boshchiligida emas, balki AQSh boshchiligida: Koreyada (1950–1953), Iroqda (1990–1991), Somalida (1992–1993), Yugoslaviyada (1999) amalga oshirildi.
XX asr 80-yillarning ikkinchi yarmi – 90-yillar boshida sotsialistik muhitni va SSSRning yemirilishi “sovuq urush” va ikki qutbli dunyo tartibining tugashiga olib keldi. G’arb va AQSh SSSR bilan tarixiy musobaqada to’liq g’olib chiqqanini inkor qilib bo’lmaydi. G’arb g’alaba qozonmadi, chunki Sovet Ittifoqi o’zini-o’zi o’ldirgan edi.
“Moid” fransuz gazetasi muxbirining so’ziga qaraganda, Berlin devorining qulashi - bu kapitalizmning “kommunizm ustidan sirtqi g’alabasi”. Chunki, hech kim bilmasdi yana qancha kuch va resurslar kerak edi. Sovet Ittifoqining rahbarlari reformatsiya yo’lida turib unga o’lim hukmiga qo’l qo’yishar edi. “Sovuq urush” o’zining oxirgi nuqtalariga dunyodagi geosiyosiy vaziyat o’zgarganda keldi.
“Sovuq urush”i tugashida AQSH va SSSR muhim rol o’ynaydi. Ikki tomon ham “sovuq urush” tugashiga o’z hissasini qo’shdi. Urushning tugashi 60-yillar boshlarida mo’ljallangan hamkorliklarning kulminatsion nuqtasiga aylandi. Bu vaqtda xalqaro sahnada XX asr 70–80-yillar davomida yig’ilib qolgan kuchlarning joylashuvi va davlatlarning ta’siri vujudga keldi.
Atlantika va Tinch okeanlari AQSh va boshqa G’arbiy yarim shar mamlakatlarini harbiy bosqindan himoya qiluvchi gigant oraliq sifatida o’z ahamiyati yo’qotdi. Front chizig’i yo’qoldi. Masalan, 1- va 2-jahon urushlarida qatnashmagan amerikaliklar Uzoq Yevropa va Osiyodagi urushlarda qatnashishdi, ammo hozir urush boshlanishining 1-soatlaridayoq AQShning hohlagan rayoni yadro quroli bilan vayron etilishi mumkin.
Raketa-yadro quroli davlatlarning geografik joylashuvidan aholi sonidan va iqlimidan qat’iy nazar bir-biri bilan kuchlarini tenglashtirib qo’yadi. Hozirgi dunyoda havo kengligi va kosmos harbiy-siyosiy nuqtai nazaridan quruqlik va dengizdan ko’ra katta ahamiyatga ega. kontinental xalqlar yoki iqtisodiy, texnik va informatsion nazoratning trans milliy turlari vujudga keldi. Hozirgi texnologiyalarning kirish kuchi shu darajadaki uni hech bir to’siq, devor va chegaralar to’xtata olmaydi.
Hamma xalqlarning iqtisodiy, milliy va boshqa qiziqishlari bitta umuminsoniy qiziqishiga birlashtirildi. davlatlar va xalqlar iqtisodiy, umumsiyosiy va madaniy sohada ko’p tomonlama hamkorliksiz yashay va rivojlana olmadilar. Odatiy kasalliklar hisoblangan vabo, tif, chuma kabi kasalliklarni milliy-davlat chegaralari bilan to’xtatish mumkin, “XX asr vabosi” – SPIDni to’xtatib bo’lmaydi. Sekin o’ldiruvchi radiatsiya milliy davlat chegaralarini tan olmaydi.
Davlatlar orasidagi hamkorlik ular bir-birini qanday qabul qilishi bilan ko’pincha xarakterlanadi. Xalqaro munosabatlarning tezlashishi yoki sustlashishi, urushni to’xtatish va qurollanish poygasini oldini olishga doir shartnomalarning bir-biroviga ishonchsizligi natijasida vujudga keldi.
Odamzodning butun tarixi davomida u yo bu davlatning strategiyasi, davlat xavfsizligi, uning obro’si davlat qo’liga mavjud qurollar soni va sifati bilan belgilangan. Yadro quroli bu harbiy-strategik qulayliklarni yo’qqa chiqardi. Urushlar-qurolli kuchlar yordamida siyosiy maqsadlarga erishish uchun siyosiy javob natijasidir. Oldin urushga siyosat vositasi sifatida qaralar edi. XIX asr mashhur harbiy teoritigi Klauzens “urush – bu siyosatning boshqa vositalarda davom etishi” deb hisoblardi. Raketa-yadro quroli siyosat bilan urush oralig’idagi bog’liqlikni to’laligicha uzdi, chunki ongli siyosat jahon arenasi butun odamzodni o’ldiruvchi yadro qurolini ishlatishga yo’l qo’ymaydi.
Yadro quroli “sovuq urush” davrida ikki qudratli davlatlarning ushlab turuvchi asbob sifatida xizmat qildi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng atom quroli monopoliyasiga ega AQSh SSSRning tashqi siyosatda siyosiy strategiyasini o’zgartirishga ta’sir ko’rsata olmadi. Bundan tashqari 1945–1949-yillarda SSSR va Xitoyning ta’sirini kengayishi kuzatildi. AQSh o’z atom quroli bilan bunga xalaqit bera olmadi. Yadro quroli Koreya va V’yetnam urushlarning borishi va natijasiga ta’sir ko’rsata olmadi.
XX asr 50-yillari oxiri – 60-yillari boshida Fransiyaning atom quroli mavjud bo’lsada Aljir hududidan chiqishga majbur bo’ldi. Xuddi shu narsa V’yetnamda AQSh bilan bo’ldi. 1982-yilda Argentina Buyuk Britaniyaga qarshi go’yo bu davlat yadro quroliga ega bo’lmagan davlatdek urush boshladi. Afg’on urushida Sovet Ittifoqi o’zini yadro qurolini bilmaganday tutdi. Yadro quroliga ega bo’lish Varshava pakti va Sovet Ittifoqining yemirilishiga qarshi kafil ham bo’la olmadi.
Bularning barchasi ikki qudratli davlatlar va harbiy-siyosiy bloklarning munosabatida o’ziga xos yadro qatag’oni tasdiqlanishi bilan tushuntiriladi. 1961-yilda BMTning Bosh Assambleyasi tinch aholi o’rtasida ko’p qurbonlar keltiruvchi va xalqaro huquq va umum qabul qilingan inson huquqlarida zid keluvchi yadro qurolini ishlatishni man etuvchi rezolyutsiyani qabul qildi. G’arbiy va Sharqiy bloklar rahbarlari yadro urushidan voz kechishni tushunib borishdi. O’zining jangari arizalari bilan mashhur AQSh prezidenti R.Reygan har yilgi “Davlatning sharoiti haqida” kongressga jo’natgan nomasida 1984-yil 25-yanvarda “Urushni yengib bo’lmaydi va u hech qachon yechilmasligi kerak” deb e’lon qildi.
Sovet Ittifoqi esa, yadro asri boshidan har qanday o’zining alohida deklaratsiyalarida uning to’liq man etilishini ilgari surardi. “Biz sizlarni ko’mamiz” deb kapitalistlarga do’q uruvchi N. Xrushchev yadro qurolini qo’llashga qat’iyan qarshi edi. U yadro urushi boshlansa “tiriklar o’liklarga havas qiladi” deb ta’kidlardi.
Bu yadro quroli siyosiy masalalarni yechishga umuman ahamiyat kasb etmaydi degani emas. Uning siyosiy ahamiyati davlatning qudrati sifatida saqlanardi. Siyosiy maqsadlarga erishish uchun kuchidan foydalanish yoki qo’rqitish uchun foydalanardi, ammo yadro quroli strategik qudrat ishlatiladigan joylarda ma’lum maqsadga erishish uchun ishlatilgan. Bu eng avvalo raqib davlatning hayotiy qiziqishlarini boshqaradi. Yadro quroli u yoki bu maqsadlarda ishlatilmasada, urushning keyingi 5 ta o’n yilliklarga tobe davlatlarda urushlar bo’layotgan bir vaqtda xalqaro munosabatlar markazida tinchlik hukmronlik surardi. 1962-yil kuzda AQSh va SSSR o’rtasida vayron bo’lgan raketa inqirozi hozirgi dunyo tarixining burilish nuqtasi deb hisoblasa bo’ladi. U qarshi tomonlarning yadro qurolini ishlatganda vujudga keladigan dunyoviy vayronagarchilikni anglashga yordam berdi.
Bu voqealarning rivojlanishiga 1963-yil avgustda SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya o’rtasidagi yadro qurolini uch sferada atmosferada kosmik kenglik va suv ostida qo’llashni man etish haqidagi shartnomaning imzolanishi sabab bo’ldi. 1968-yilda yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasi imzolandi. Birinchilardan shartnomaga qo’l qo’ygan 62 davlatga keyinchalik o’nlab davlatlar qo’shildi.
Yadro qurolidan hali zonalarni tashkil etish g’oyalari vujudga keldi. Yadrodan xoli zonalarni tashkil etishning asosiy maqsadi 1968-yilda yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasining hayotga tadbiq etish edi. Bu zonalar to’liq va so’zsiz bu hududlarda yadro qurolini taqiqlashni nazorat qiladi. Yadroviy davlatlar boshqa hududlarga yadro qurolini tarqatmaslik, ularga bunday qurolga ega bo’lishga yordam bermaslik va bu davlatlarqa qarshi uni qo’llamaslikni o’z zimmasiga oldi.
Bu shartnomaning xulosasiga qadar, 1959-yilda Antarktika hududi yadro qurolini tarqatish hududidan chiqarildi va u yadrosiz zona bo’lib qoldi. Lotin Amerikasida yadro qurolini ta’qiqlash shartnomasiga (Tlatelolko Shartnomasi) va 1 va 11 protokollarga binoan 1967-yilda Lotin Amerikasi yadrosiz zona deb e’lon qilindi.
XX asr 60-yillarning oxirida strategik qurollanishni cheklash haqidagi sovet-amerika, undan so’ng ikki davlat o’rtasida munosabatlarni normallashtirish haqida sovet-G’arbiy Germaniya muzokaralari boshlandi. Yevropa va butun dunyoda xalqaro xavfsizlikni ta’minlash uchun SSSR va GFR yaqinlashishi muhim ahamiyat kasb etdi. 1970-yilda ikki davlat o’rtasida davlatlararo bitimning tuzilishi o’z amaliy natijasiga ko’ra G’arbiy Germaniya Yevropada urushdan keyingi chegaralarni o’zgartirishga bosh tortdi. Bu o’zgarishlar natijasida 1971-yil Berlin bo’yicha SSSR, AQSh, Buyuk Britaniya va Fransiya o’rtasida to’rt tomonlama shartnoma va shu bilan birga GFR va GDR o’rtasida shartnoma tuzildi. 1972-yilda Sovet Ittifoqi va AQSh o’rtasidagi raketaga qarshi himoya haqidagi shartnoma eng muhim ahamiyat kasb etadi. Undan so’ng ikki davlat o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi strategik bosqin qurollarini cheklash haqidagi shartnomalar imzolandi.
Xalqaro xavfsizlikni mustahkamlash jarayonidagi muhim voqea 1975-yil 30-iyul – 1-avgust kunlari Xelsinkida Yevropada xavfsizlik va hamkorlik to’g’risidagi yig’ilish bo’ldi. Uning ishida 35 ta davlat (33 ta yevropalik, AQSh va Kanada) ishtirok etdi. Yig’ilish tomonidan qabul qilingan xulosaviy aktda Yevropada urushdan keyingi chegaralarni hal qilish, inson huquq va erkinliklarni hurmat qilish va boshqa prinsiplar o’z o’rnini topdi.
Xalqaro munosabatlar tizimidagi muhim o’zgarishlar 1985-yilda SSSR rahbariyatining almashuvi bilan amalga oshirildi. Bu transformatsiya eng muhim nuqtasi “sovuq urushi”ning oxirgi nuqtasini bildiruvchi 1989-yilda Mal’tada J.Bush va M. S. Gorbachyov bilan uchrashuvi bo’ldi. Keyingi voqealar koleydoskopik tezlikda rivojlandi. 1991-yilning oxirida ikki qarama-qarshi lagerlarni bo’lib turuvchi “temir parda” Berlin devorining qulashi, Varshava pakti, sotsialistik ittifoq yemirildi. Sovet Ittifoqi tarqaldi, “baxmal inqiloblar” natijasida Sharqiy Yevropa davlatlari kommunistik rejimni tugatishdi. Germaniya birlashdi. Yugoslaviya bo’lindi va boshqalar.