Ergenlerde olumlu ve olumsuz sosyal davranişlar: siniflandirma ve İLİŞKİLİ değİŞkenler

PiVOLKA, Eylül 2012, Sayı: 23, Yıl: 7

ERGENLERDE OLUMLU ve OLUMSUZ SOSYAL DAVRANIŞLAR:

SINIFLANDIRMA ve İLİŞKİLİ DEĞİŞKENLER

Nilay Pekel Uludağlı

[e-mail]

Başkent Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Ergenlik dönemi, bireyin dünyayı keşfetme ve özerklik ih-

tiyacının bir sonucu olarak dış dünyaya daha fazla yönel-

diği, daha fazla sosyal etkileşimlerde bulunarak sosyal be-

cerilerini önemli ölçüde geliştirdiği bir dönemdir (Parker 

ve Benson, 2004). Bu süreçte bazı ergenler olumlu sosyal 

becerilerini geliştirerek, başarılı bir akademik yaşantının 

ardından iyi bir kariyere sahip olurken, bazı ergenler ise 

bu dönemde gösterdikleri olumsuz sosyal davranışlar ne-

deniyle problemli bir yaşama sahip olabilmektedirler.

Araştırmacılar, uzun yıllardır, neden bazı çocukların yasa-

lara uyarken, diğerlerinin suça karıştıkları hatta suç kari-

yeri geliştirdikleri sorusuna yanıt bulmaya çalışmışlardır 

(Cavell, Hymel, Malcolm ve Seay, 2007). Suçluluk ve ben-

zeri problem davranışlar, bu tür davranışların yetişkin-

likte de sürebilmesi, okulu yarıda bırakma, iş ve meslek 

sahibi olamama gibi toplumda üretken bir yetişkin olarak 

yer alamama, maddi ve manevi kayıplar gibi hem ergenin 

yaşamı ve hem de toplumsal açısından önemli sonuçlara 

sahiptir (Farrington, 2005; Loeber ve Stouthamer-Loeber, 

1998).

Ergenlerin sorun yaratan ya da rahatsız edici davranış 

örüntülerini ifade etmek için literatürde çok fazla sayıda 

kavram kullanılmaktadır. Bu kavramlara bakıldığında; 

saldırganlık, davranım bozukluğu (conduct disorder), 

suçluluk, antisosyal davranış, madde kötüye kullanımı, 

dışsallaştırılmış (externalizing) davranış, problem dav-

ranış, yıkıcı davranış (disruptive behavior), karşıt olma/

karşı gelme bozukluğu (oppositional defi ant  disorder) 

gibi çok sayıda kavram kullanılmaktadır. Ancak olumsuz 

sosyal davranışların ifade edilmesine ya da sınıfl andırıl-

masına ilişkin bu kadar farklı kavramların kullanılması 

kavram kargaşasına yol açabilmektedir; örneğin bazen bu 

kavramların birbirinin yerine kullanıldığı ya da araştırma 

kapsamında ölçülen davranışların doğru kavramla ifade 

edilmediği görülmektedir (örn.; Ma, 2005; Torrente ve 

Vazsonyi, 2008).

Olumsuz davranış örüntülerine ilişkin literatürdeki en 

kapsayıcı ve geniş kavramın problem davranış olduğu gö-

rülmektedir. Donovan ve Jessor (1985) madde kullanımı, 

suçluluk gibi toplumsal kurallar açısından istenmeyen ve 

sorun kaynağı olarak görülen tüm davranışların problem 

davranış olarak tanımlanabileceğini belirtmişler ve yap-

tıkları çalışmada da farklı türdeki problem davranışların 

ortak bir faktör altında birleştiklerini göstermişlerdir. İlgili 

araştırmalarda ise olumsuz tüm sosyal davranışların, bi-

rey ya da toplum üzerinde olumsuz sonuçlara neden oldu-

ğu için problem davranışın bir türü olarak görülebileceği 

belirtilmiştir (Rhule-Louie ve McMahon, 2007). 

Problem davranışla ilgilenen araştırmalarda ise bu dav-

ranışların temelde içselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış dav-

ranışlar olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir (Ackerman, 

Brown ve Izard, 2003; Eisenberg ve ark., 2001). İçselleştiril-

miş davranışlar; içe kapanma (withdrawal), kaygı, korku, 

psikosomatik belirtiler, depresyon gibi davranış problem-

leri ile nitelendirilirken; çocukluk ve ergenlik döneminde-

ki dışsallaştırılmış davranışlar, zayıf dürtü kontrolü, karşı 

gelme, yıkıcı, hiperaktif, saldırgan, antisosyal ya da suç 

içeren davranışları kapsamaktadır (Bailey, Hill, Oester-

le ve Hawkins, 2009; Eisenberg ve ark., 2001; Grietens ve 

ark., 2004; Olson, Schilling ve Bates, 1999). İçselleştirilmiş 

ve dışsallaştırılmış davranışlar farklı nitelikteki davranış-

lar olmakla birlikte; yapılan araştırmalarda bu iki davranı-

şın çoğunlukla eş zamanlı olarak görüldüğü ortaya kon-

muştur (Gilliom ve Shaw, 2004; Youngstrom, Findling ve 

Calabrese, 2003).

Dışsallaştırılmış davranışlar başlığı altındaki sınıfl an-

dırmada karmaşa yaratan iki davranış türü antisosyal 

davranış ve suç davranışlarıdır. Antisosyal davranışlar, 

diğerlerinin temel haklarının ve sosyal kuralların ihlalini 

içeren, aile, akran, okul ve sosyal çevre gibi sosyal birim-

leri olumsuz olarak etkileme potansiyeline sahip her türlü 

davranış olarak tanımlanmaktadır. Bu eylemler, insanları 

yaralama ya da mala zarar verme niyetiyle yapılan yasa-

dışı davranışları ve okuldan kaçma gibi genel olarak kabul 

edilmiş kurallara ve otoriteye meydan okumayı içerir. An-

tisosyal davranış örnekleri; özel eşyaya zarar verme, kasıt-

lı olarak yangın çıkarma, hırsızlık, madde kullanma, ara-

ba kaçırma, alkollü araba kullanma, adam öldürme, silah 

kullanarak birinden zorla bir şey alma, birini dövme ya da 

fi ziksel olarak saldırma, kavga etme, devlet malına zarar 

verme, vurma, silah taşıma gibi davranışlar olarak sırala-

nabilir (Bor, McGee ve Fagan, 2004; Clark, Vanyukov ve 

Cornelius, 2002; Light ve Dishion, 2007; Maddox ve Prinz, 

2003; Monahan, Steinberg ve Cauffman, 2009). Maddox 

ve Prinz (2003), antisosyal davranışın tanımı göz önünde 

bulundurulduğunda, suçluluğun antisosyal davranışlar 

kapsamında ele alınmasının daha doğru olduğunu, ancak 

literatürde kimi zaman suçlulukla antisosyal davranışın 

birbirlerinden ayrılarak ele alınması yönünde bir eğilim 

olduğunu belirtmiştir. 

Çocukluk döneminde antisosyal nitelikteki davranışlar 

davranım bozukluğu ya da karşıt olma bozukluğu olarak 

adlandırılmakta ve yetişkinlik döneminde de devam eden 

antisosyal davranışlar, antisosyal kişilik bozukluğu adını 

almaktadır (Krueger, Markon, Patrick, Benning ve Kramer 

2007). Çocukluk döneminde görülen davranım bozuklu-

ğu, yetişkinlikteki antisosyal davranışın oldukça güçlü bir 

yordayıcısıdır (Loeber, 1982).

Problem davranışların; genetik geçiş (Bailey ve ark., 2009), 

fi zyolojik faktörler (Raine, 2002), zor mizaç özellikleri (Gue-

rin, Gottfried ve Thomas, 1997), düşük zeka (Koenen, Caspi, 

Moffi tt, Rijsdijk ve Taylor, 2006) gibi biyolojik faktörlerin 

yanı  sıra ebeveyn reddi (Henry, Tolan ve Gorman-Smith, 

2001), yetersiz izleme (Stattin ve Kerr, 2000) gibi çeşitli ebe-

veyn uygulamaları, sapkın akranlar (Goldstein, Davis-Kean 

ve Eccles, 2005), düşük akademik başarı ve okula bağ geliştir-

meme (Maddox ve Prinz, 2003; Maguin ve Loeber, 1996), 

PiVOLKA  3

düşük sosyoekonomik düzeye sahip mahalle (Xue, Leventhal, 

Brooks-Gunn ve Earls, 2005) gibi temel sosyalleştirici ajan-

larla ilişkili olduğu çok sayıda araştırma ile ortaya kon-

muştur. 

Olumlu sosyal davranışlar ise başkalarının yarar görmesi 

ya da ilişkiler arasındaki uyumu arttırmak niyetiyle, diğer 

insanlara karşı ilgi ve empati gösterme, paylaşma, işbirliği 

yapma, rahatlatma, yardım etme gibi davranışları içeren 

özgeci, sosyal kabul gören, normatif davranışlardır (Hay, 

1994; Jackson ve Tisak, 2001; Ma, 2005; Smith ve Mackie, 

2000). Ebeveynlerine hediye verme, karşıdan karşıya geç-

mek isteyen engelli insanlara yardım etme, hata yapan 

birisine sempati gösterme, bir tartışmayı durdurmaya ça-

lışma, kötü bir davranışta bulunduktan sonra özür dileme, 

ağlayan ya da üzgün birisini rahatlatma, oyunu izleyen bi-

risini katılması için davet etme, herhangi bir kurumda gö-

nüllü çalışma, olumlu sosyal davranışlara örnek olarak ve-

rilebilir (Ma, 2005; Markiewicz, Doyle ve Brendgen, 2001). 

Eron ve Huesmann (1984) olumlu sosyal davranışların, 

saldırgan davranışların tam tersi olan davranışlar olarak 

kabul edilebileceğini belirtmişlerdir. 

Olumlu sosyal davranmaya güdülenmenin içsel ve dışsal 

ödüller gibi çok çeşitli nedenleri olabilmektedir (Linden-

berg, Fetchenhauer, Flache ve Buunk, 2005). Jackson ve 

Tisak (2001) olumlu sosyal davranmanın çok çeşitli neden-

leri olabileceğini; çocuğun davranışlarını gözlemlemenin, 

çocuğun hangi nedenle, olumlu sosyal davranış göster-

diğine ilişkin çok az bilgi sağlayabileceğini belirtmişler-

dir. Örneğin bir çocuk diğerinin sıkıntısını gidermek için 

olumlu sosyal davranışlar gösterebileceği gibi, bir yetişki-

ni etkilemek, kendini daha iyi hissetmek ya da gelecekte 

bunun kendisine olumlu olarak geri dönmesini sağlamak 

amacıyla bu şekilde davranmak zorunda olduğunu hisse-

debilir. 

Carlo ve Randall (2002) ergenlerin olumlu sosyal davra-

nışlarının altı farklı türünü tanımlamışlardır. Bunlar; ka-

musal (başkalarının önünde), gizli (gerçekleştiren kişi bi-

linmemektedir), acil (herhangi bir kriz anında), duygusal 

(diğerlerinin duygusal ipuçlarına tepki olarak), itaatkar 

(talep edildiğinde) ve özgeci olumlu sosyal davranışlardır. 

Araştırmacılar, daha fazla oranda kamusal olumlu sosyal 

davranışlar gösteren ergenlerin daha hazverici ve onay 

yönelimli bir ahlaki muhakemeye sahip olduklarını; daha 

fazla oranda duygusal ya da itaatkar olumlu sosyal dav-

ranış gösteren ergenlerin ise daha üst düzey ahlaki mu-

hakemeye sahip olduklarını belirtmişlerdir. Boxer, Tisak 

ve Goldstein (2004) ise olumlu sosyal davranışlara ilişkin 

daha farklı bir kavramsallaşma getirerek, olumlu sosyal 

davranışları, özgeci, proaktif ve tepkisel olarak üçe ayır-

mışlardır. Özgeci olumlu sosyal davranış, herhangi bir 

kişisel kazanç beklemeden gönüllü olarak davranmayı 

içermektedir. Proaktif olumlu sosyal davranış, araçsal ve 

amaç yönelimli tepkileri kapsamaktadır. Reaktif olumlu 

sosyal davranış ise bir bireyden algılanan olumlu özellik-

lere karşılık olarak olumlu duygusal tepki vermeyi içer-

mektedir.

Problem davranışların aksine olumlu sosyal davranışlar, 

çocuk ve ergenlerin olumlu psikososyal gelişimine önemli 

katkılar sağlamaktadır. Sempati (Carlo ve Randall, 2002), 

bakış açısı alma (Eisenberg ve Fabes, 1998) yüksek ben-

lik kontrolü (Sanson ve ark., 2004) gibi bireysel özellikler 

olumlu sosyal davranışlarla ilişkiliyken, aynı zamanda, 

ebeveynle duygusal bağ (Clark ve Ladd, 2000), anne-ba-

banın kendi aralarındaki olumlu ve kaliteli ilişkisi (Marki-

ewicz ve ark., 2001), ebeveynin ergeni izlemesi (Cantillon, 

2006), arkadaşlarla olumlu ilişkiler (Ellis ve Zarbatany, 

2007), olumlu sosyal davranışları olan arkadaşlara sahip 

olma (McNamara-Barry ve Wentzel, 2006), akademik ba-

şarı da (Maguin ve Loeber, 1996) ergenin olumlu sosyal 

davranışları ile pozitif olarak ilişkilidir.

Ergenin kendi bireysel ve fi zyolojik özelliklerinin yanı sıra 

sosyalleşme sürecinde ayrı ayrı önemli yerleri bulunan 

aile, arkadaş, okul ve yaşanılan mahalle, ergenin olumlu 

bir sosyal gelişim göstermesinde de önemli bir yere sahip-

lerdir. Ergenin sağlıklı fi ziksel gelişiminin ardından, sos-

yal çevresiyle destekleyici ve yakın ilişkileri olumlu sosyal 

davranışlarını güçlendirerek, ergenin uyumlu ve başarılı 

bir yaşama sahip olmasını sağlamaktadır. Bu nedenle son 

yıllarda, bebeklik döneminden ergenliğin son yıllarına ka-

dar uzanan oldukça geniş kapsamlı müdahale çalışmaları 

ile problem davranışlar azaltılmaya, olumlu sosyal davra-

nışlar ise güçlendirilmeye çalışılmaktadır (Cavell ve ark., 

2007; Greenwood, 2008).

Kaynaklar

Ackerman, B. P., Brown, E. ve Izard, C. E. (2003). Con-

tinuity and change in levels of externalizing behavior in 

school of children from economically disadvantaged fami-

lies. Child Development, 74, 694-709.

Bailey, J. A., Hill, K. G., Oesterle, S. ve Hawkins, J. 

D. (2009). Parenting practices and problem behavior across 

three generations: Monitoring, harsh discipline, and drug 

use in the intergenerational transmission of externalizing 

behavior. Developmental Psychology, 45, 1214-1226.

Bor, W., McGee, T. R. ve Fagan, A. A. (2004). Early 

risk factors for adolescent antisocial behaviour: An Austra-

lian longitudinal study. Australian and New Zealand Journal 

of Psychiatry, 38, 365-372.

Boxer, P., Tisak, M. S. ve Goldstein, S. E. (1994). Is it 

bad to be good? An exploration of aggressive and proso-

cial behavior subtypes in adolescence. Journal of Youth and 

Adolescence, 33, 91-100.

Cantillon, D. (2006). Community social organization, 

parents, and peers as mediators of perceived neighbor-

hood block characteristics on delinquent and prosocial 

activities.  American Journal of Community Psychology, 37, 

111-127.

Carlo, G. ve Randall, B. A. (2002). The development 

of a measure of prosocial behaviors for late adolescents. 

Journal of Youth and Adolescence, 31, 31-44.

Cavell, T. A., Hymel, S, Malcolm, K. T. ve Seay, A. 

(2008). Socialization and interventions for antisocial youth. 

J. E. Grusec ve P. D. Hastings, (Ed.), Handbook of socializa-

tion: Theory and research içinde. NY: The Guilford Press.

Clark, K. E. ve Ladd, G. W. (2000). Connectedness and 

autonomy support in parent-child relationships: Links to 

children’s socioemotional orientation and peer relation-

ships. Developmental Psychology, 36, 485-498.

Clark, D. B., Vanyukov, M. ve Cornelius, J. (2002). 

Child antisocial behavior and adolescent alcohol use dis-

orders. Alcohol Research & Health, 26, 109-115.

Donovan, J. E. ve Jessor, R. (1985). Structure of prob-

lem behavior in adolescence and young adulthood. Journal 

of Consulting and Clinical Psychology, 53, 890-904.

4  PiVOLKA

Eisenberg, N., Cumberland, A., Spinrad, T. L., Fabes, 

R. A., Shepard, S. A., Reiser, M., Murphy, B. C., Losoya, S. 

H. ve Guthri, I. K. (2001). The relations of regulation and 

emotionality to children’s externalizing and internalizing 

problem behavior. Child Development, 72, 1112-1134.

Eisenberg, N. ve Fabes, R. A. (1998). Prosocial devel-

opment. W. Damon, (Seri Ed.), N. Eisenberg, (Cilt Ed.), 

Handbook of child psychology: Social and personality develop-

ment. New York: John Wiley.

Ellis, W. E. ve Zarbatany, L. (2007). Peer group status 

as a moderator of group infl uence on children’s deviant, 

aggressive, and prosocial behavior. Child Development, 78, 

1240-1254.

Eron, L. D. ve Huesmann, L. R. (1984). The relation of 

prosocial behavior to the development of aggression and 

psychopathology. Aggressive Behavior, 10, 201-211.

Farrington, D. P. (2005). Childhood origins of anti-

social behavior. Clinical Psychology and Psychotherapy, 12, 

177-190.

Gilliom, M. ve Shaw, D. (2004). Codevelopment of ex-

ternalizing and internalizing problems in early childhood. 

Development and Psychopathology, 16, 313-333.

Goldstein, S. E., Davis-Kean, P. E. ve Eccles, J. S. 

(2005). Parents, peers, and problem behavior: A longitu-

dinal investigation of the impact of relationship percep-

tions and characteristics on the development of adolescent 

problem behavior. Developmental Psychology, 41, 401-413.

Greenwood, P. (2008). Prevention and intervention 

programs for juvenile offenders. The Future of Children, 18, 

185-210.

Grietens, H., Onghena, P., Prinzie, P., Gadeyne, E., 

Assche, V. V., Ghesquiere, P. ve Hellinckx, W. (2004). 

Comparison of mothers’, fathers’, and teachers’ reports 

on problem behavior in 5- to 6-year-old children. Journal of 

Psychopathology and Behavioral Assessment, 26, 137-146.

Guerin, D. W., Gottfried, A. W. ve Thomas, C. W. 

(1997). Diffi cult temperament and behaviour problems: A 

longitudinal study from 1.5 to 12 years. International Jour-

nal of Behavioral Development, 21, 71-90.

Hay, D. (1994). Prosocial development. Journal of Child 

Psychology and Psychiatry, 35, 29-71.

Henry, D. B., Tolan, P. H. ve Gorman-Smith, D. 

(2001). Longitudinal family and peer group effects on vio-

lence and nonviolent delinquency. Journal of Clinical Child 

Psychology, 30, 172-186.

Jackson, M. ve Tisak, M. S. (2001). Is prosocial behav-

iour a good thing? Developmental changes in children’s 

evaluations of helping, sharing, cooperating, and comfort-

ing. British Journal of Developmental Psychology, 19, 349-367.

Koenen, K. C., Caspi, A., Moffi tt, T. E., Rijsdijk, F. ve 

Taylor, A. (2006). Genetic infl uences on the overlap be-

tween low IQ and antisocial behavior in young children. 

Journal of Abnormal Psychology, 115, 787-797.

Krueger, R. F., Markon, K. E., Patrick, C. J., Benning, 

S. D. ve Kramer, M. D. (2007). Linking antisocial behavior, 

substance use, and personality: An integrative quantita-

tive model of the adult externalizing spectrum. Journal of 

Abnormal Psychology, 116, 645-666.

Light, J. M. ve Dishion, T. J. (2007). Early adolescent 

antisocial behavior and peer rejection: A dynamic test of a 

developmental process. New Directions for Child and Adoles-

cent Development, 118, 77-89.

Lindenberg, S., Fetchenhauer, D., Flache, A. ve Bu-

unk, B. (2006). Solidarity and prosocial behavior: Framing 

approach. Critical Issues in Social Justice, 1, 3-19.  

Loeber, R. (1982). The stability of antisocial and de-

linquent child behavior: A review. Child Development, 53, 

1431-1446.

Loeber, R. ve Stouthamer-Loeber, M. (1998). Devel-

opment of juvenile aggression and violence. American Psy-

chologist, 53, 242-259.

Ma, H. K. (2005). The relation of gender-role classifi -

cations to the prosocial and antisocial behavior of Chinese 

adolescents.  The Journal of Genetic Psychology, 166, 189-

201.

Maddox, S. J. ve Prinz, R. J. (2003). School bonding in 

children and adolescents: Conceptualization, assessment, 

and associated variables. Clinical Child and Family Psychol-

ogy Review, 6, 31-49.

 Maguin, E. ve Loeber, R. (1996). Academic perfor-

mance and delinquency. Crime and Justice, 20, 145-264

Markiewicz, D., Doyle, A. B. ve Brendgen, M. (2001). 

The quality of adolescents’ friednships: Associations with 

mothers’ interpersonal relationships, attachments to par-

ents and friends, and prosocial behaviors. Journal of Ado-

lescence, 24, 429-445.

McNamara-Barry, C. ve Wentzel, K. R. (2006). Friend 

infl uence on prosocial behavior: The role of motivational 

factors and friendship characteristics. Developmental Psy-

chology, 42, 153-163.

Monahan, K. C., Steinberg, L. ve Cauffman, E. (2009). 

Affi liation with antisocial peers, susceptibility to peer in-

fl uence, and antisocial behavior during the transition to 

adulthood. Developmental Psychology, 45, 1520-1530.

Olson, S. L., Schilling, E. M. ve Bates, J. E. (1999). Mea-

surement of impulsivity: Construct coherence, longitudi-

nal stability, and relationship with externalizing problems 

in middle childhood and adolescence. Journal of Abnormal 

Child Psychology, 27, 151-165.

Parker, J. S. ve Benson, M. J. (2004). Parent-adolescent 

relations and adolescent functioning: Self-esteem, sub-

stance abuse and delinquency. Adolescence, 39, 519-530.

Raine, A. (2002). Annotation: The role of prefrontal 

defi cits, low autonomic arousal, and early health factors 

in the development of antisocial and aggressive behavior 

in children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43, 

417-434.

Rhule-Louie, D. M. ve McMahon, R. J. (2007). Prob-

lem behavior and romantic relationships: Assortative mat-

ing, behavior contagion, and desistance. Clinical Child and 

Family Psychology Review, 10, 53-100.

Sanson, A. (2004). Connections between temperament 

and social development: A review. Social Development, 13, 

142-170.

Smith, E. R. ve Mackie, D. M. (2000). Social psychology 

(2. baskı). Philadelphia: Psychology Press.

Stattin, H. ve Kerr, M. (2000). Parental monitoring: A 

reinterpretation. Child Development, 71, 1072-1085.

Torrente, G. ve Vazsonyi, A. T. (2008). The salience of 

the family in antisocial and delinquent behaviors among 

Spanish adolescents. The Journal of Genetic Psychology, 169, 

187-197.

Xue, Y., Leventhal, T., Brooks-Gunn, J. ve Earls, F. J. 

(2005). Neighborhood residence and mental health prob-

lems of 5- to 11-year-olds. Archieves of General Psychiatry, 

62, 554-563.

Youngstrom, E. A., Findling, R. L. ve Calabrese, J. 

R. (2003). Who are the comorbid adolescents? Agreement 

between psychiatric diagnosis, youth, parent, and teacher 

report. Journal of Abnormal Child Psychology, 31, 231-245.