ErməNİstanda azərbaycan məNŞƏLİ toponiMLƏRİN İzahli lüĞƏTİ 1

387-ci ildə Arşaklar sülaləsinin hakimiyyəti bitdikdən sonra Ərməniyə ərazisində ara-sıra fars mərzbanları (canişinləri) istisna olmaqla,  hakimiyyət Mamiqun sərkərdələrinə məxsus olmuşdur. Məsələn, 485-ci ildə Vaqan Mamiqunu İran şahı Valarş (484-491) qəbul etmiş, onu Ərməniyənin hakimi kimi tanımış və xristian dininin Ərməniyədə  dövlət dini olmasına razılıq vermişdi. O öldükdən sonra oğlu Vard Mamiqun Ərməniyədə hakim olmuşdu. Yalnız 509-cu ildə Vard öldükdən sonra Sasanlar Ərməniyədə yenə öz mərzbanlarını təyin etmişdilər.

Mamiqunlardan Muşel (ermənicə yazılışda Muşeğ) işğalçılığa keçmiş və Favst Buzandın yazdığına görə,  371-ci ildə  Albaniyadan Şakaşen, Uti, Kolt və Qardman əyalətlərini qoparmış və "əvvəllər olduğu kimi" (yəni Sak çarlığı, Yervandların və Ərtaşların dövlətləri vaxtında olduğu kimi) Kür çayını  Ərməniyə ilə Albaniya arasında sərhəd etmişdi.

Mamiqunlar Ərməniyəni vətənləri sayırdılar. Bir misal: 364-368-ci illərdə əslən haylardan olan və Bizansa aid Arminidə yaşayan bir naharar İran şahı II Şapurla birlikdə indiki Ermənistan ərazisinə basqın edərək Artaşad, Valarşabad, Yervandaşad və Zarişad şəhərlərini dağıtmış, tacirləri və sənətkarları əsir tutub aparmışdı. Bunu qədim erməni müəllifinin özü yazır. (Bax: Очерки истории СССР . III-IX, vv., M., 1958, s.173). Bu məlumatın özü çox şey deyir.

Mamiqunlar İranın Ərməniyəyə qarşı işğalçılıq siyasətinin əleyhinə idilər. 295-ci ildə İran ordusu Ərməniyəyə hücum edəndə Artavazd Mamiqun döyüşdə fars ordusunu məğlubiyyətə uğratmışdı. 364-cü ildə İran şahı II Şapurun (309-379) Ərməniyəyə basqını vaxtı Vasak Mamiqun Ararat vadisində fars ordusunu qarşılamış və döyüşdə qələbə çalmışdı. 450-ci ildə Vardan Mamiqun albanlarla birlikdə Xalxal yaxınlığında fars ordusunu məğlub etmişdi. 451-ci ildə fars ordusu yenə Ərməniyəyə basqın etdikdə Vardan Mamiqun Maku yaxınlığında Zəngimar çayının sahilində, Avarar adlı çöldə fars ordusu ilə döyüşmüşdü. 482-ci ildə fars ordusu Ərməniyəyə girdikdə Vasak Mamiqun Artaz mahalında onu darmadağın etmişdi.

Bizans çarı I Yustinian (527-565) mamiqunlardan Amazasp Mamiqunu (532-535) Arminidə hakim təyin etmişdi. İndiki Ermənistan ərazisində isə (onu Bizansdan Azat çayı ayırırdı) 571-ci ildə hakimiyyət Vardan Mamiquna mənsub idi (erməni mənbələrində o, "Qırmızı Vardan" adlandırılır). Erməni mənbələrində qeyd olunur ki, Vardan albanların hərbi köməyi ilə Dvin şəhərini tutub hakimiyyətə keçmişdi. Mamiqun sərkərdələrinin bəziləri döyüş meydanlarında Ərməniyə uğrunda canlarından keçmişdilər. Erməni tarixçiləri Mamiqun sərkərdələri barədə çox yazmaqdan çəkinirlər, lakin onları "erməni xalqının milli qəhrəmanları" adlandırır və qaniçən Andraniklə bir sıraya qoyurlar.

Bu sərkərdələr Ərməniyə uğrunda canlarından keçsələr də qürurlarını saxlayır və özlərini Arşak sülaləsindən üstün sayırdılar. V əsr erməni tarixçisi Favst Buzand yazır ki, Arşak sülaləsindən hökmdar Varazdat (374-380) daxili çəkişmələrlə əlaqədar Romaya qaçdıqda ölkənin başında Manvel Mamikonyan dururdu. Varazdatın oğlu Pap Manvelin qardaşı Muşeli öldürdükdə  Manvel ona demişdir: "Biz (yəni cinlilər - Q.Q.) sizin qullarınız deyilik, sizinlə yoldaşıq və hətta sizdən yüksəkdəyik; belə ki, bizim əcdadlarımız Cinlilərin ölkəsinin (Çin Türküstanı nəzərdə tutulur - Q.Q.) hökmdarları olmuşlar və qardaşlar arasında yaranmış çəkişmə nəticəsində bundan sonra qan tökülməməsi üçün oradan (yəni Çin Türküstanından - Q.Q.) uzaqlaşmışıq ki, dincliyə nail olaq və gəlib burada (yəni Ərməniyədə - Q.Q.) məskunlaşmışıq" (Favst Buzand, V kitab, 34-cü fəsil).

748-750-ci illərdə Qriqori Mamiqun ərəb hakimiyyətinə qarşı Karində (Ərzurumda) üsyan qaldırdı. 775-ci ildə Artavazd Mamiqun Şirakda ərəb vergi toplayanını öldürdü və Muşel Mamiqunun başçılığı ilə ərəblərə qarşı üsyan etdi. Üsyançılar Fərat çayı sahilində Əmr ibn İsmayıl əl Hərasinin başçılığı ilə ərəb ordusu ilə üz-üzə gəldilər. Qanlı döyüşdə 5 min nəfər üsyançının 4 min nəfəri,  sərkərdələr - Muşel və Samuel Mamiqun qardaşları öldürüldü. Bundan sonra əslən türk olan mamiqunlar Bizansa köçüb getdilər və sonralar erməniləşdilər.

Ərəblər Ərməniyəni - indiki Ermənistan ərazisini (Armini Bizans  dövlətinin tərkibində idi) işğal etdikdən sonra xristian əhalinin, o sıradan xristian dininə keçmiş türklərin və "hay"ların bir hissəsi Kiçik Asiyaya -Bizans ölkəsinə köçüb getdilər. Təkcə Amam Amatuni adlı naharar 12 min nəfəri Bizansa aparmışdı (Очерк Истории СССР. III-IX vv. M., 1958, s.497). Qeyd etmək lazımdır ki. er.əv. VIII əsrdən eramızın V-VII əsrlərinə qədər indiki Ermənistan ərazisində  məskunlaşmış türk mənşəli  tayfaların IV əsrdə  xristian dininə keçmələri, onların (və VIII əsrdən sonra Artsakda azlıqda qalmış xristian albanların hamısı) erməni kilsəsinin təsiri altında  ayinləri erməni dilində icra etmələri və erməni əlifbasından istifadə etmək məcburiyyətində qalmaları onların tədricən erməniləşməsinə və bununla da hayların miqdarının artmasına gətirib çıxardı. Türk mamiqunların erkən orta əsr Ərməniyə tarixində silinməz izləri vardır. V əsr erməni tarixçisi Lazar Parbesi Vahan Mamiqunun göstərişi ilə "Ərməniyə tarixi" əsərini yazmışdır. Digər V əsr erməni tarixçisi Yelişe David Mamiqunun göstərişi ilə əsərini Vardan Mamiqunun Ərməniyədə hakimiyyət illərinə həsr etmişdir.

Arşaklar sülaləsindən III Tiridad öldükdən sonra Ərməniyədə bəzi naharar (feodal) nəsilləri iğtişaşa başladılar. Erməni mənbələrində qədim ermənicə yazılışda  bu naharar nəsilləri  Bznunik, Manavaz, Bakur, Orduni, Databen və s. adlanırlar. Maraqlısı odur ki, bu nahararların bir neçəsi əyalət adından, bir neçəsi isə şəxs adından ibarət olsa da mənşəcə türkcədir. Bznuni Kiçik Asiyanın şərqində Van gölünün hövzəsində bir mahal adıdır. IX əsr ərəb müəllifi  İbn-Xordadbeh bu adı Bacunays kimi qeyd etmişdir. Demək, Bznuni adı yunan dilində "ç" və "c" səsləri olmadığına görə Becane (peçeneq) etnonimini əks etdirir. Erməni müəllifi adın yunan dilində Bezene (Beçene) tələffüz formasını qədim erməni dilinə  uyğunlaşdırmış və sonuna Urartu dilindən erməni dilinə keçmiş məkan və mənsubiyyət bildirən "-uni" şəkilçisini əlavə etmişdir. Ermənistanın özündə isə Bcni (əgər yunanca yazılsaydı - Bezini) və Becini toponimləri erkən orta əsrlərdən məlumdur. Bu əyalət adı er.əv. VII əsrdə sakların tərkibində Orta Asiyadan gəlmiş Basine (Baçine) tayfasının adını əks etdirir.

Manavaz şəxs adı türk mənşəli olmaqla türk dillərində manq - "bahadır", "döyüşçü" (məsələn, Ərəb xilafətində əslən türk sərkərdəsi Manqaçur, Çingizxanın nəslindən Menku xan və b.) və bas (başçı) sözlərindən ibarətdir. Manavaz "bahadırların başçısı" mənasındadır. Ermənistanda Artavazd ("d" səsi əlavə olunmadır) şəxs adı Embas ( türk dillərində əm - "bacarıqlı", "mahir" və bas - "başçı" sözlərindəndir), Herodota görə (Herodot, IV, 120) Qara dənizin şimal sahillərindəki  hökmdar Skopas (türkcə esik, eşik - "ev-eşik" və bas - "başçı" sözlərindəndir) və b. adlarla sıra təşkil edir.

Ortuni naharar adı da əyalət adındandır. Şərqi Türkiyədə Araz çayının yuxarı axınında  bir əyalət qədimdə Ordu adlanırdı (48, 23). Həmin əyalətin adı indiki Ortu-Su çayının adında qalmışdır. Mahalın adı şübhəsiz, qədim türk dillərində ordu - "xan düşərgəsi" sözündən ibarətdir. Ordubad toponimində bu söz əksini tapmışdır.

Ermənicə Databen naharar şəxs adıdır. Adın "Data" kimi yazılmış hissəsi  türkcə dədə  - "ustad", "ağsaqqal" (məsələn, Dədə Qorqud, Dədə Ələsgər və b. adlarda olduğu kimi) sözündəndir. Mannada Dada (er. əv. 820-ci il) və erkən orta əsrlərdə Mərkəzi Asiyada uyğurlarda Daday hökmdar adları Şah İsmayılın qızılbaş əmirlərindən Dədəbəy, XVI əsrdə Şirvan xanı Arasxanın oğlu Dədəxan və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur. Ermənilərdə Dadyan familiyası da məhz türkcə Dədə şəxs adından ibarətdir.

Bakur naharar adı türk dillərində bakur - "ulu" "böyük" mənasındadır (143, I, 444). Bu adı "Bibliya"dan gələn bəkor (ərəbcə bəkir -"ilkin", "ilk doğulan") kimi hesab edənlər yanılırlar. III əsrdə şimaldan Gürcüstana gəlmiş türk Cinli tayfasının başçısı Çin-Bakur adlanırdı (türk dillərində çin "qüvvətli" mənasındadır). Aydındır ki, Cinlilər III əsrdə xristian olmadıqlarına görə  yəhUdi mənşəli "bəkor" sözünü bilməzdilər.

İndiki Ermənistan ərazisində erkən orta əsrlərdə əhalinin türk dilli olduğunu göstərən bir fakt da maraqlıdır. V əsr müəllifi Elişe Ərməniyədə torpaq sahibliyinin bir formasının ermənicə yazılışda "hayrenik" adlandığını yazır. Bu söz əvvəlinə ermənicə yazılışda "h" və "a" səsindən sonra "y" artırılmış "ərənlik" sözünün ("ərən" sözündən və -nik, yəni -lik şəkilçisindən) təhrifidir. Qədim türk dillərində  ərən həm də "döyüşçü" mənasında olduğuna görə ərənlik "döyüşçülərə məxsus torpaq sahəsi" mənasındadır. Erməni tədqiqatçıları erməni dilində ayr ("y" səsi əlavə olunmadır) - "kişi" sözünü qədim türkcə "ər" sözündən ibarət olduğunu bilə-bilə danırlar; halbuki erməni Abqar şəxs adı da ermənicə avaq (əsli qədim türk dillərində - abaqa, avaqa "əmi", "atanın qardaşı" deməkdir) və ər sözlərindən ibarətdir. Qeyd edilməlidir ki, türk mənşəli "ər" sözü qədim gürcü mənbələrində eri (ər və gürcü dilində "i" adlıq hal şəkilçisindən ibarətdir)  -"azad", "icma üzvü", "döyüşçü" (bu söz qədim gürcülərdə feodal mənasında eristavi - "ərlərin başçısı" sözündə də vardır) mənasında əksini tapmışdır.

İndi, bizcə, Strabonun və başqa antik müəlliflərin Albaniyanın cənubda Kürlə sərhədləndiyi və Favst Buzandın yazdığına görə Muşel Mamiqunun Kür çayını "əvvəllərdə olduğu kimi" Albaniya ilə Ərməniyə arasında sərhəd xətti etdiyi məlumatlarının mahiyyəti aydınlaşdı. Aydın oldu ki, indiki Ermənistan ərazisinin "Ərməniyə" adı heç də orada özünü "hay" adlandıran ermənilərin adı ilə əlaqədar ad deyil, Şərqi Anadoluda Urartu çarlığına daxil olmuş "Armini" adının indiki Ermənistan ərazisinə şamil olunmasının nəticəsidir. Deməli, "Ərməniyə" adı toponimikada "sürüşkən ad" adlanan toponimlərdəndər.

Favst Buzand da məhz "əvvəllər olduğu kimi" dedikdə, indiki Ermənistan ərazisində mövcud olmuş türk mənşəli Sak çarlığını, Ervandlar və Artaşlar dövlətlərini nəzərdə tuturdu. Cinli Muşel heç də özünü "hay" adlandıranların mənafeyindən çıxış etmirdi, o, türk sərkərdələri Ar-Taşın və II Tiqranın «Böyük Ərməniyə»sini bərpa etməyə səy edirdi. Çünki Ərməniyə ərazisində bu türk mənşəli qürumlarla klassik Albaniya Kürdə sərhədlənirdi.

2. Ermənilərin ərazi iddiaları: tarixi həqiqət və uydurmalar. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiası, Dağlıq Qarabağ və Zəngəzur daxil olmaqla, Kürdən cənubdakı torpağımızın guya tarixən ermənilərə, yəni özlərini "hay" adlandıranlara məxsus olması haqqında saxta mülahizə ilə bağlıdır. Erməni tarixçiləri bu uydurmanı qədim mənbələrdəki məlumatlarla  əsaslandırırlar. Ona görə biz mənbələrdəki həmin məlumatları nəzərdən keçirməliyik.

Erməni tarixçiləri Kürdən cənubdakı ərazimizin guya tarixən haylara mənsub olduğunu deyərkən Strabonun (I əsr) Sakasena, Kaspiana və Araksena əyalətlərinin Ərməniyəyə məxsus olması məlumatlarına istinad edirlər.

Strabon əsərinin 4 yerində  Sakasena adlı əyalət haqqında məlumat verim (Strab1n II,I,o4; XI.7, 2; 14, 4 və XI, 8, 4). İndiyədək tarixşünaslıqda belə hesab edilmişdir ki, söhbət yalnız bir Sakasena adlı əyalət barədə gedir. Lakin araşdırma göstərir ki, Strabonun məlumatı üç müxtəlif Sakasena haqqındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, "Sakasena" toponimi "Saka" etnonimindən və indiyədək yazıldığı kimi, guya İran mənşəli şauana - "yer", "ərazi" sözündən ibarət deyil. Bu adın, bütövlükdə, əsli "Sakasin"dir. Lakin Strabon həm adın "sin" komponentini "sen" kimi yazmış, həm də sonuna "a" səsini əlavə etmişdir. Tədqiqatçılar isə köklü, türk mənşəli "sin" sözünü Strabonun əlavə etdiyi "a" səsi ilə birləşdirərək uydurma "sena" sözü əmələ gətirmiş və onu elməni dirində şen -"kənd", "yaşayış məntəqəsi" kimi qədim fars mənşəli "şauana" sözü hesab etmişlər (89, 251). Həm də qeyd edilməlidir ki, rus, Qərbi Avropa və erməni tarixçiləri də sakları İran dilli etnos sayırlar. İqrar Əliyev sakları türk mənşəli hesab edənləri hətta gülünc adlandırır (Алиев И. Очерк истории Атропатены, с. 131, qeyd 5.). Qədim Şərq xalqlarının tarixi sahəsində ən böyük saxta fikir budur. Bu uydurmanın yaranması səbəbləri barədə danışmağın yeri deyil. Qısaca onu demək lazımdır ki, saklar türk dillilər idilər. "Sakasin"  toponiminin "sin" (çin, şin) komponenti təmiz türk mənşəli söz olmaq etibarilə etnonimlərə əlavə olunanda "hissə" mənasını verir. Məsəiən, Orta əsrlərdə Alaqçın, Bulqaçın, Keremuçin, Alşın, Kamasin türk tayfa adları məlumdur. Cənubi Azərbaycan ərazisində Uskiyə mahalında Macarşin (macar etnonimindən və «-sin», «-şin» şəkilçisindən), Xuvarlı mahalında Avarşin (avar etnonimindən və «-sin», «-şin» şəkilçisindən) kənd adları vardır (13, 162). Qeyd edilməlidir ki, er.əv. IV əsr hadisələri ilə əlaqədar Arrian (I I əsr) bu etnonimi və toponimi məhz Sakesin kimi yazmışdır (Arrian, III, 8, 4).

İndi isə Strabonun "Sakasena" adlı əyalətlər barədə məlumatlarının şərhinə keçək.

1. Yuxarıda qeyd etdik ki, Strabon üç Sakasena adlı əyalət haqqında məlumat vermişdir. İki yerdə (Strabon, II.I,14 və XI, 7, 2) müəllif Sakasenanın Gürgandan cənubda (yəni Xəzərin cənub qərbində Atropatenada) yerləşdiyini yazır. Hər iki məlumatda Sakasena adı Araksena adlı əyalətin adı ilə  yanaşı çəkilir və hər ikisinin Ərməniyəyə məxsus olması göstərilir. Deməli, Strabonun bu iki məlumatında adı çəkilən Sakasena əyaləti Gürgandan cənubda Atropatenada idi.

Gürganın qonşuluğunda bir əyalətin Sakasena adlanması haqqında Strabonun məlumatı başqa mənbələrlə də təsdiqlənir. Ksenefont (er.əv. V əsr) yazır ki, gürganların yaxınlığında (qonşuluğunda) saklar yaşayırlar (Ksenefont, Anabazis, V, 2). Herodot (er.əv. V əsr) sakların bir hissəsinin parikanlarla yanaşı yaşadığını yazmışdır (Herodot,III, 92). V.V. Struve butməlumatahaqqınd yazmışdır ki. Herodotun "parikanlar" kimi qeyd etdiyi ad "qirkanlar" (gürganlar) adının katiblərin səhvi üzündən təhrifidir. Ona görə V.V. Struve də sakların bir hissəsinin gürganların qonşuluğunda yaşadığını yazmışdır (bax: В.В.Струве. Поход против скифов.M.1966, s.236-237). Strabonun özü Xəzərin cənub-qərbindən şərqə doğru tayfaları sadaladıqda əvvəlcə skifləri (antik müəlliflərin əsərlərində skif adı altında  əsasən saklar nəzərdə tutulur) və qirkanları sadalayır  (Strabon, II, 5,31).

Deyilənlərdən aydın olur ki. er.əv. I əsrdə Atropatenada sakların bir hissəsi gürganların qonşuluğunda yaşayırdı və onların məskun olduqları əyalət Sakasena adlanırdı.

2n Sakase.a adlı əyalət haqqında əsərinin başqa yerində Strabon yazır ki, Albaniya və Kür çayı ilə sərhəddə (oxucu "Albaniya ilə sərhəddə" ifadəsini yadda saxlamalıdır; belə çıxır ki, bu Sakasena Albaniyaya aid deyil, bax: aşağıda)  Sakasena əyaləti yerləşir (Strabon, XI, 14, 4).

Tədqiqatçılar bu Sakasenanı doğru olaraq Kürdən cənubda indiki Gəncə bölgəsi ilə lokalizə edirlər. Həqiqətdə də , Alban tarixçisi Musa  Kalankatlı Gəncə şəhərinin Şakaşen əyalətində yerləşdiyini yazmışdır ("Alban tarixi", III kitab, 21-ci fəsil). Orta əsrlərdə, 1593-cü ildə Gəncə bölgəsində bir çayın Şəkiçay adlandığı da məlumdur (bax: 79, 82).

3. Nəhayət, Strabon əsərinin başqa yerində Sakasena adlı bir əyalət haqqında danışır və yazır ki, saklar Ərməniyədə yaxşı torpaqları tutaraq oraya öz adlarına uyğun Sakasena adını vermişlər (Strabon, XI, 3, 4). Bu Sakasena, aşağıda deyəcəyimiz kimi, Kiçik Asiyanın şərqində, Qızıl İrmaq çayının hövzələrində yerləşirdi (165, 177). Bu lokalizə Ksenefontun (er.əv. V əsr) Kiçik Asiyanın şərqində skiflərin (yəni sakların) yaşaması barədə məlumatı ilə təsdiqlənir.

Beləliklə, Strabonun yaşadığı dövrdə (er.əv. I əsr və bizim eranın I əsri) Sakasena adlı üç əyalət vardı: biri Gürgandan cənubda (Atropatenada), ikincisi Kürdən cənubda (indiki Gəncəbasar bölgəsi), üçüncüsü Kiçik Asiyanın şərqində - Arminidə. Mənbədə Atropatenadakı Sakasena Ərməniyəyə aid edilir (aşağıda onun er.əv. I əsrdə Ərməniyə tərəfindən işğal olunduğunu deyəcəyik), üçüncüsünün isə Arminidə  yerləşdiyi qeyd olunur.

İndiyədək tədqiqatçılar ərazicə bir-birindən aralıda yerləşən birinci və üçüncü Sakasena barədə Strabonun məlumatlarını ikinci Sakasena (Kürdən cənubdakı Gəncə bölgəsi) barədə məlumatla birləşdirərək (məsələn, İ.M.Dyakonov yazır ki. Strabon əsərinin bir neçə yerində Gəncə bölgəsindəki Sakasenanın adını çəkmişdir; 89, 250). Kürdən cənubda Azərbaycan ərazisinin binadan Ərməniyəyə, yəni haylara məxsus olduğu kimi səhv nəticəyə gəlmişlər. Belə hesab etmişlər ki, Strabonun Sakasena barədə məlumatları yalnız bir Sakasenaya aiddir. Azərbaycanlı tədqiqatçılar bu dolaşıqlığı görə bilməmiş, Strabonu ardıcılsızlıqda təqsirləndirməklə kifayətlənmişlər.

İndi biz başqa bir məsələni araşdırmalıyıq.

Sakasenalar  barədə Strabonun məlumatlarından aydın oldu ki, iki Sakasena Ərməniyəyə aiddir: Gürgandan cənubdakı Sakasena və Arminidə - yəni Kiçik Asiyada "yaxşı torpaqları tutmuş" sakların yerləşdiyi Sakasena. Kürdən cənubdakı Sakasenanın  (tədqiqatçıların haqlı olaraq Gəncə bölgəsi ilə lokalizə etdikləri Sakasenanın) Ərməniyəyə aid olması barədə Strabonun əsərində və başqa qədim mənbələrdə məlumat yoxdur. Özlüyündə aydındır ki, bunu  Strabonun Arminidə "yaxşı torpaqları tutmuş" sakların yerləşdiyi Sakasena haqqında məlumatla birləşdirmək olmaz, ona görə ki, Kiçik Asiyanın şərqində - Arminidə olan Sakasena er.əv. VII əsrdə sakların Urartu  dövlətinin ərazisinə  girərək məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. O zaman hələ Kiçik Asiyanın şərq hissəsinin adı kimi "Ərməniyə" adı yox idi, Urartu dövlətinin tərkibində "Armeini" (Armini) əyaləti vardı. Deməli, Strabonun Arminidə "sakların yaxşı torpaqları tutması" məlumatını "Urartuda saklar yaxşı torpaqları tutdular" kimi başa düşmək lazımdır. Deməli, er.əv. VII əsrdə Kürdən cənubdakı ərazimiz Urartuya daxil olmadığına görə buradakı Sakasenanı Arminidə lokalizə etmək olmaz. Araşdırmamız göstərmişdir ki, Ərməniyənin işğal etdiyi Sakasena Kürdən cənubdakı Sakasena yox, məhz Gürgandan cənubda - Atropatenadakı Sakasenadır. Aşağıda bu nəticəni təsdiqləyən faktları verəcəyik. İndi bunu deməklə kifayətlənirik ki, Strabona isnad edərək Kürdən cənubdakı ərazimizin "haylara" məxsus olması baxışı tarixi saxtalaşdırmaqdır.

3. Erməni  tarixçilərinin Kürdən cənubda Azərbaycan ərazisini tarixən "hay"ların torpağı saymaları bir də Strabonun Kaspiananın Ərməniyəyə aid olması məlumatına (Strabon, XI, 14, 5) əsaslanır. Halbuki, Strabon əsərinin başqa yerində yazır ki,  Kaspiana əyaləti albanlara məxsusdur (Strabon, XI , 4, 5). İndiyədək tədqiqatçılar bu iki məlumatın yalnız bir Kaspianaya aid olduğunu güman edərək albanların Kaspiana əyalətinin bir vaxt Ərməniyə tərəfindən işğalı nəticəsinə gəlmişlər. Bu nəticənin yanlış olduğunu sübut etmək üçün biz əvvəlcə Kaspi əyaləti barədə məlumatları şərh etməli və deməli, indiki Şimali Azərbaycan ərazisində qədimdə iki Kaspi əyalətinin mövcud olduğunu göstərməli və onların lokalizəsini verməliyik.

Nəzərdə tutulmalıdır ki, antik müəlliflərin haqqında danışdıqları Albaniyada (Kür çayından şimalda yerləşən Albaniyada) Kaspi adlı əyalət olmamışdır. Strabon heç yerdə yazmamışdır ki, Albaniyada Kaspiana əyaləti vardır, o yazır ki. "Kaspiana albanlara məxsusdur". Bunlar müxtəlif şeylərdir. Bu onunla izah olunur ki, albanlar həm Kürdən şimalda (Strabonun vaxtında bu albanların Alban adlı dövləti vardı), həm də Kürdən cənubda (Strabonun vaxtında Kürdən cənubda dövlət adı məlum deyil) yaşayırdılar və Kaspi əyaləti də məhz Kürdən cənubdakı albanlara aid idi. V əsr erməni mənbələrindən aydın olur ki, Paytakaran (bu, Beyləqan adının qədim ermənicə yazılışıdır) Kaspi əyalətində yerləşir (Favst Buzand, II, kitab 53-cü fəsil). Beyləqan (Paytakaran) isə Strabon dövründə Kürdən Dərbəndə qədərki ərazini əhatə edən Alban dövlətinə məxsus ola bilməzdi. Bu Kaspi əyaləti yalnız eranın I əsrinin 60-cı illərində əvvəlcə Kürdən cənubdakı ərazidə yaranmış və sonra da Kürdən şimalda yerləşən Alban dövlətini də əhatə etmiş yeni Alban dövlətinə (şərti olaraq biz bunu yeni Alban dövləti adlandırıq) məxsus olmuşdur.

Lakin mənbələrdə digər bir Kaspi də qeyd olunur. III əsrə (262-ci ilə) aid I Şapurun kitabəsində, kitabənin Parfiya versiyasında Balasakan (yunan versiyasında Kaspiana) İran ərazisi kimi qeyd olunmuşdur. Bu Kaspiananın göstərilən mənbədə Balasakan ("Sak düzənliyi") adlanmasının səbəbi məlumdur. Strabonun Böyük Ermənistana aid etdiyi Kaspiana da bu Kaspi əyalətidir. Aşağıda deyəcəyimiz kimi, Ərməniyə məhz bu Kaspiananı er.əv. I əsrin 80-ci illərində işğal etmiş, həmin əsrin 66-cı ilində Böyük Ermənistanın dağılması ilə yenidən Atropatenaya qaytarılmışdır. Bu əyalət Kürün Arazla birləşdikdən sonra Xəzərə qədərki hissəsindən cənubda - indiki Salyan və Muğan düzlərində yerləşirdi. İndi Şimali Azərbaycana aid bu bölgə qədimdə Midiyaya, sonra isə Atropatenaya məxsus olmuşdur. Bəzi Azərbaycan tədqiqatçılarının bu bölgəni Albaniyaya (istər antik müəlliflərin haqqında yazdıqları Albaniyaya, istərsə də şərti olaraq yeni Albaniya adlandırdığımız Albaniyaya) aid etmələri tamamilə səhvdir. Atropatenaya aid bu Kaspiana əyaləti eranın III əsrindən (Sasanlar dövlətinin Atropatenanın müstəqilliyinə son qoyduqdan sonra) İranın ərazisi idi.

Bu Kaspiananın əvvəlcə Atropatenaya, III əsrdən sonra İran Sasanlar dövlətinə məxsus olması bir də aşağıdakı faktlarla təsdiqlənir. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı yazır ki. Mesrop Maştos (Vəsr) Kaspi əyalətində xristianlığı yaymışdır. ("Alban tarixi", I kitab, 27-ci fəsil). Aydındır ki, Maştos Zərdüşt dinini himayə edən İran Sasanlar hakimiyyətinin qüvvətli vaxtında İran ərazisində Kaspianada heç bir təbliğat apara bilməzdi. Onun xristian dinini təbliğ etdiyi Kaspi əyaləti indiki Mil düzü idi. Erməni müəllifi Aqatanqel (V əsr) yazır ki, erməni çarı Xosrova (217-238) kaspilər, albanlar, lbinlər və cqiblər köməyə gəlmişdilər. Aydındır ki, Ərməniyədə Arşak sülaləsindən olan Xosrova qarşı mübarizə aparan Sasanlar (bu sülalənin özü İranda Arşaklar sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuşdu) vaxtında İrana məxsus Kaspianadan Ərməniyədə Arşaklar sülaləsindən olan Xosrova kaspilər köməyə gedə bilməzdi. Bu kömək Mil düzünü əhatə etmiş Kaspi əyalətindən ola bilərdi. Erməni tədqiqatçıları əvvəlcə Atropatenaya, sonra İrana aid Kaspiana barədə antik müəlliflərin məlumatlarını (o sıradan Kaspiananın Ərməniyəyə  aid olması barədə Strabonun məlumatını) Mil düzünü əhatə etmiş Kaspi barədə erməni mənbələrində və "Alban tarixi"ndə olan məlumatları ilə (o cümlədən Strabonun Kaspiananın albanlara məxsus olması məlumatı) birləşdirərək albanların Kaspi əyalətinin (Mil düzünün) Böyük Ərməniyəyə aid olması nəticəsinə gəlmişlər. Azərbaycan tarixçiləri  də yazmışlar ki, bu əyalət əvvəlcə Albaniyaya aid idi, sonra Atropatenaya keçmişdir (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. V, s. 291). Deməli, tədqiqatçılar qədimdə  Cənubi Qafqazda iki Kaspi əyalətinin mövcud olduğunu  sezə bilmədiklərinə görə yanlış nəticəyə gəlmişlər. Məsələ belədir: Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən və Atropatenaya aid olan Kaspiananı er. əv. I əsrin 80-ci illərində  Ərməniyə işğal etmişdir. Strabonun Kaspiananın Ərməniyəyə aid olması məlumatı da bu hadisə ilə əlaqədardır. Aşağıda bu fikri təsdiqləyən  faktları verəcəyik. İndi yalnız bunu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, Strabonun albanlara aid etdiyi Kaspiana (Mil düzü - Beyləqan)  heç vaxt Ərməniyəyə (yəni haylara) aid olmamışdır. Bu fikri təsdiqləyən bir faktı oxucuların nəzərinə çatdıraq: Alban tarixçisi Musa Kalankatlı yazır  ki, Ərməniyə çarı III Tiridad öləndən sonra (330 ya da 332-ci ildə) Paytakaran şəhərində (yəni Beyləqanda) albanlara Sanatruk adlı bir nəfər hökmdar başçılıq edirdi. "Buradan (yəni Beyləqandan-Q.Q.) o, Ərməniyəyə basqın edir" ("Alban tarixi", I kitab, V fəsil). Əgər Paytakaran erməni əyalətidirsə, əvvələn, orada nəyə görə Sanatruk ermənilərin yox, albanların hökmdarıdır, ikincisi, Paytakaran hayların əyalətidirsə müəllif nəyə görə yazmalı idi ki, Sanatruk oradan Ərməniyəyə basqın etdi?

Deməli, Strabonun Kaspiananın Ərməniyəyə  aid olması məlumatına əsasən Kürdən cənubdakı ərazimizin tarixən indiki Ermənistana aid olması fikri də tarixi saxtakarlıqdır.

Lakin bununla əlaqədar olaraq bir məsələni nəzərdən keçirmək lazımdır. "VII əsr Erməni coğrafiyası" adlı mənbədə deyilir ki, Paytakaran Ərməniyənin bir əyalətidir (59). Yuxarıda isə qeyd etdik ki, erməni mənbələrində "Paytakaran" adı Mil düzündə Beyləqanın adının ermənicə yazılışıdır. Tədqiqatçıları dolaşığa salan da budur. Əslində isə məsələ belədir: Ərməniyə er. əv. 80-ci illərdə Atropatenanın Kaspiana əyalətini işğal etmişdi. Lakin VII əsrə aid erməni müəllifi («VII əsr Erməni coğrafiyası» əsərinin müəllifi) Mil düzünü əhatə etmiş Kaspi əyaləti ilə Ərməniyənin  er.əv. I əsrdə işğal etdiyi Atropatena Kaspianası ilə qarışdırmış, Mil düzündəki Kaspi əyalətinin ermənicə adı olan Paytakaran adını Atropatenaya aid Kaspianaya şamil etmişdir. Bu onunla bağlı olmuşdur ki, Ərməniyənin Atropatenadan Kaspiana əyalətini qopartdığı vaxtdan təxminən 800 il keçdiyinə görə erməni müəlliflərinin Paytakaran barədə məlumatları dəqiq deyildi. Məsələn, bir erməni mənbəyində Tiflis şəhərinin Paytakaranda yerləşdiyi qeyd olunur. Deməli, VII əsr erməni müəllifinin Ərməniyəyə aid etdiyi Paytakaran Albaniyaya aid Paytakaran yox, Atropatenaya aid Kaspianadır.