Eshitishida nuqsoni bor bolalarning talaffuzini shakllantirish

II BOB. ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI TALAFFUZGA O‘RGATISH TA’LIMI
2.1. Talaffuzga o ‘rgatishning mazmuni va ahamiyati
Intellektual rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalarning nutqiy rivojlanishi eshitishi risoladagidek bo’lgan bolalarga nisbatan kechroq boshlanib, ravon gapirish bosqichiga yetmaydi. 1yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan kar bolalarga turli tuman ovoz chiqarish, gugulash, inqillash, quldirash, lablarni cho’lpillatish, ovozsiz artikulyasiya qilish, turli xatti-harakatlar orqali o’z xoqish istaklarini, munosabatini bildirishga qarakat qilish o’ziga qos xususiyatdir. Odatda kar bolalar jarangdor ovozga, kulgiga, tabiiy yig’iga ega bo’ladilar. Ovozni qabul qilish qobilyati yo’qligi tufayli o’rgatilmagan kar bolalarda aksariyat holllarda ovozga (reaksiya) munosabat bildirish hislatlari ular katta bo’lgan sari keskin susayib boradi. Ko’pchilik kar bolalarda gapiruvchining lab qarakatini kuzatish, lab harakatiga ovoz chiqarib yoki chiqarmasdan tahlid qilish holatlari kuzatiladi.
Kar bolalarning sensor va aqliy rivojlanishi
Eshitish qobiliyatining rivojlanishi. Odatda kar bolalar kuchli tovushlarni: uchayotgan samolyot ovozini, parovoz qichqiriqini, qattiq chiqarilgan mashina signalini, pianino, baraban, nog’ora kabi musiqa asboblarining ovozlarini sezadilar.
Aql-idroki rivojlangan kar bolalarning ko’pchiligi kuchli samolyot tovushini, parovoz qichqiriqini, pianino, royal, karnay, noqora kabi musiqa asboblarning tovushini, chaqmoq, momoqaldiroq ovozini, qattiq yopilgan eshik ovozini idrok etadilar. Tovush to’lqinlarini sezmaydiganlari kamdan-kam uchraydi.
Kichik yoshdagi bolalarni tovushlarga munosabati turlicha bo’ladi. Ovozga nisbatan ularning ko’pchiligi ixtiyorsiz munosabat bildiradi : bola boshini ovoz manbai tomon buradi, tikilib qoladi uning ko’z qorachiqi kengayadi, alanglab qaraydi, tovush manbayini qidiradi, cho’chib ketadi, kipriklarni pirpiratadi, qizarib ketadi, kuladi, jilmayadi, yiqlaydi.
Kar bolalar asta -sekin tovushlarga ko’nikib qolib ularga e'tibor bermay qo’yadi, javob reaksiyasi susayib, o’rganib qolish hissi paydo bo’ladi. Shuningdek, bolalarda tovush manbalariga munosabat reaksiyasi ham o’zgarib boradi. 2,5 yoshgacha bo’lgan bolalarda tovushga munosabat tusmollash tarzida bo’lib, bu munosabat tez sinuvchan bo’lib, tez orada yo’qoladi. 3 yoshli bolalarda tovushga tez va aniq reaksiya paydo bo’ladi. Biroq, tovushga tez ko’nikish jarayoni kar bolalarda maktabgacha tarbiya yoshidan o’tguncha ham davom etadi.
Maktab yoshi bo’sag’asida bo’lgan bolalar ovozga tez ko’nikib ketish holati kuzatilib, ular odatda tovushga bir marta munosabat bildiradi, keyin tovushni qis qilsalarda, unga ahamiyat bermay qo’yadi.
Nutqiy tovushlariga aksariyat kar bolalar munosabat bildirmaydi. Muayyan yoshgacha ular maxsus mashqlarsiz ham eshitish qoldiqlari vositasida tovushni his qiladilar. Sababi, bolalarda his qilish qobiliyati asta-sekin rivojlanib boradi, ayni paytda nutqni va nutqdan tashqari tovushlarni bir-biridan farqlash hissi ham kuchayadi, shuningdek, tovush manbaalarni uzoqroq masofadan his qilish qobiliyati rivojlanib boradi.Ilk davrda kar bolalarning aqliy va sensor rivojlanishi.Kar bolalar o’z hayotining birinchi kun va oylaridanoq o’sishida nomaqbul shart- sharoitlarga duch keladi. Eshitish qobiliyati me'yorda bo’lgan bolalarga nisbatan kar bolalarda o’tirish, turish, yurish kechroq o’rganadi. Bu xol, o’z navbatida analizatorlar o’rtasidagi aloqalarning buzilishiga, atrof muqitni o’rganishini cheklanishiga olib keladi. O’tirish harakati bilan boqliq predmetli harakatlar rivojlanishi orqada qoladi, oqibatda predmetlarni idrok qilish qobiliyati susayadi. Atrof muqitni, predmetlarning fazoviy munosabatlirini idrok qilish xususiyatlari qam buziladi.
Bolalarning predmetlarni qo’lga olish va ushlashda ham aniq harakatlarning yo’qligi, predmetlarning katta-kichikligi va shaklini anik farqlamasligi, predmetlaring hossalarini sezmasligi ko’zga tashlanadi.
Ko’rinmayotgan ob'ektni nigoh bilan topish, atrof muxitda ko’rib-eshitib mo’ljal olish, binaural eshituv yordamida tovush manbaini topish bunday bolalar uchun bajarib bo’lmaydigan vazifadir. Xomila paytida yoki ilk yoshda eshituv qobiliyati zararlangan kar va zaif eshituvchi bolalarning ilk rivojlanish davrida sezilarli o’zgarishlar ro’y beradi. 1,5 yoshga yetgan bolalarning aksariyati yurishni o’rganib ,erkin yura boshlaydi, bu esa atrof muxit bilan bo’lgan munosabatlarini o’zgartirib yuboradi. Ular atrof muxitda harakat qilib mo’ljal olishi faollashadi, atrofdagi narsalar nima uchun kerakligini bilib oladilar. Zarur bo’lgan paytda kerakli predmetlarni olib kelish, kattalar qarakatiga taqlid qilib maishiy xatti-qarakatlarni bajarish ular uchun odatdagi xol bo’ladi.Bolalarning umumiy rivojlanish yo’nalishi normal eshituvchi bolalar taraqqiyoti bilan bir hilda kechadi: predmetlar bilan manipulyasiya harakatlarini bajarishi rivojlanadi, taqlid asosida predmetlardan funksional to’g’ri foydalana boshlaydi. Tahlid qilish qobiliyati idrok etishning asosida rivojlanadi.Hayotining ilk davrida eshitish qobiliyati pasaygan bolalar. Bola bir yoshdan o’tib ikki yoshga qadam qo’yishi bilan ular yurishni, erkin harakat qilishni boshlaydi, ularni o’rab turgan muqit bilan munosabatlari tubdan o’zgaradi. Bolalarning o’rab turgan muqitga moslashish jarayoni faollashadi, har bir predmet to’qrisida u qanday maqsadga xizmat qilish haqida tasavvur kengayib boradi.
Kar bolalarning umumiy rivojlanishi ham soq bolalar rivojlanishiga o’xshab kechadi: aloqida predmetlarni belgilangan maqsadga ko’ra ishlatishga harakat qilinadi, harakatlarga taqlid qiladi, narsalarning shakli, kattaligi, kengligini va boshqa xususiyatlarini ajratadigan bo’ladilar. Bolalar predmetning sifat va xossalarini amaliy faoliyat jarayonida hisobga olishga harakat qiladilar. Ayni bir paytda bolalarda predmetlarni taqqoslash va solishtirish, bir-biriga birlashtirish, taxlash , qutilarni ochish, yopish, ichiga narsa solish, kemtik predmetlarni boshqa predmetlar bilan to’ldirish kabi xatti- harakatlar rivojlanib boradi. Aksariyat bunday faoliyat kattalarning rag’barligida ularga tahlid qilish asosida bajariladi.
Bu jarayonlarning barchasi sog’lom bolalarda ham, kar bolalarda ham bir xil rivojlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, uy sharoitida ham kar bolalarni ko’p narsaga o’rgatish mumkin. Albatta bola rivojlanishidagi bu jarayonlar sekinlik bilan amalga oshadi, bir tekisda ketmaydi. Chunki, bayon etilgan harakatlar shu yoshdagi bolalarning barchasi ham eplay olmaydi. Odatda bunday jarayonlar 2,5 yoshdan faollashadi.
Bir qator kuzatilgan bolalar ikki yoshdan o’tganlaridan keyin ham predmetlar bilan faqat taqlid qilish harakatlarni amalga oshiradi. Tahlid qilish xususiyati kar bolalarda, sog’lom bolalardagiga nisbatan farq qiladi. Aksariyat hollarda bolalar o’ziga yaqin muhitga kuzatilgan harakatlarga tahlid qila oladilar. Bunday xulosa qilish mumkinki, maktab bo’saqasida ayrim bolalarning tahlid qilish saviyasi yetarli bo’lmaydi. Faqat ayrim bolalardagina namuna asosida to’g’ri harakat qilish kuzatiladi. Sog’lom bolalarda bu xislat ancha yuqori saviyadaligi ma'lum.
Kuzatiyotgan ob'ektlarni ko’rish ularning rangi va hajmini aniq belgilashda ham me'yordan orqada qolishi bolalarning amaliy faoliyatida ko’zga tashlanadi. O’yinchoqlar bilan o’ynash jarayonida ham o’ziga hosliklar kuzatiladi.
Maktabgacha yoshda predmetlar turli maqsadda ishlatilishi, buyum, o’yinchoq yoki ish quroli sifatida qabul qilish mumkin. Masalan: poyafzalning qo’g’irchoqning oyog’iga kiyilishi, taroq, ro’mol yoki boshqa bosh kiyim bosh ustida bo’lishi, qoshiq qo’g’irchoqning qo’lida paydo bo’lishi mumkin.
Kar bolalarning nutqiy muloqoti, shuningdek nutqqacha bo’lgan muloqoti ham juda kambag’al bo’lishi mumkin.
Ayrim ota-onalar bolalar bilan bo’lgan muloqotlarida aksariyat holarda yetarli ahamiyat bermaydi. Ba'zilar tamoman imo-ishoraga o’tib olishadi, ayrimlar esa bolani erkalash maqsadida so’zlarni buzib "bola tilida" muloqot qilishga harakat qiladilar. Maktabgacha davrda kar bollarning sensor va aqliy rivojlanishi kar bolalarning maktabgacha yoshida sensor va aqliy rivojlanishida sezilarli siljishlar ro’y beradi. Binobarin, bu paytga kelib, bolalarning predmetli tafakkuri, predmetli harakatlari muayyan darajaga yetadi. Zotan, bu paytda bolalarning predmetlardan qanday foydalanishni bilishlaridan tashqari, ularda ro’zqorda foydalanish yo’l yo’riqlarini ham o’ranib olgan davr bo’ladi. Barcha aqliy rivojlanishi me'yorda bo’lgan kar bolalar, maktabgacha tarbiya yoshining o’rta va katta davrlarida qoshiqdan qanday foydalanishni, o’z-o’ziga xizmat qilishni boshqalardan o’rganib olgan bo’ladilar.
Predmetdan maqsadli foydalanish ularning o’yinchoqlar bilan munosabatida ham aks etiladi. Taqlidchilikning rivojlanishi shunga olib keladiki, bolalar kattalarga taqlid qilibgina emas, mustaqil ravishda predmetlarni qismlarga bo’lish, yiqishni ham o’rganib oladilar. Bolalar kattalarga tahlid qilish jarayonida predmetning xajmi, rangi, shakli, sig’imi va boshqa sifat va xossalarni ajrata oladilar, solishtiradilar. 4 yoshdan kichik bolalar bu jarayonlarni taqlid asosida ham hali uddalay olmaydilar. 4yoshdan kattaroq bolalar bu xatti-harakatlarni bajarganda predmetlar soni yoki turi 3-5 turdan oshmasligi kerak. Predmetlar sonining o’sib borishi bolalarni chalkashuvga olib kelishi mumkin. Masalan, bolaga 3 rangdagi qizilni qizil, ko’kni ko’k, sariqni sariq kubiklarga ajratib qo’yishi mumkin. Kubiklar rangini 6 taga yetkazilsa bolalar chalkashishlari mumkin. Maktabgacha yoshi ulg’aygan sari bolalarda elementlar soni, rangini belgilash, qiyoslash, farqlash jadal tarzda rivojlanadi. Shu yoshda bolalarning tayyor namunalar asosida ish yurita olish qobilyati takomillashadi. Bola ma'lum rang, shakl, hajmni tanlab, shuningdek, buyumlarni ikki belgisi asosida tanlab olishi mumkin. Bolada ko’p nushalardan bir nushasini tanlab olish qobilyati shakllanadi.
Biroq o’tkazilgan tajribalar davrida uchdan bir qism bolalargina to’qri harakat qiladilar. 3-4 yoshli kar bolalarning faqat 2 dan 3 qismi rang va shaklga qarab ob'ektni belgiladilar. Keyinchalik namuna asosida tanlov takomillashib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshining so’nggi bosqichlarida bolalar 4-5, ayrim hollarda esa 6 ob'ektni adashmay solishtira oladilar. Ilk yoshda bolalarning bir necha elementdan iborat namunalarni qisman tahlil eta olish qobilyati shakllanadi. 4 yoshgacha bolalarning ko’pchiligi bunday tahlilni kattalar yordamisiz uddalay olmaydilar. 5 yoshdan keyin kar bolalarda bunday qobiliyat shakllanadi. Namuna asosida tanlab olishda elemetlar soninig ko’payishi xuddi tahlid qilgandagidek, natijalarni pasaytirib yuborishi mumkin. Biroq, bu bolaning qobilyatsizligini belgilovchi omil emas. Sababi, qo’yilgan vazifa kar bola uchun murakkabdir.
Rang, qajm, o’lcham belgilashda kar bolalarning ko’rsatkichlari eshitish qobilyatini yo’qotmagan bolalar bilan hariyib bir xildir. Shuni ta'kidlash joyizki, bolalarning aqliy taraqqiyoti va sensor tarbiyasining saviyasi bola oldiga qo’yilgan vazifani aniq bajarganligi bilan ifodalanmasdan foydalangan usullar bilan belgilanadi.
Kar bolalarning mo’ljal olish qobiliyati rivojlanishida quyidagi bosqichlar mavjud:
Faqatgina ko’zlangan natijaga mo’ljal olish: bola ko’zlagan maqsadga erishish uchun amaliy sinab ko’rish yo’li bilan , predmetlarning o’ziga xos xususiyatlarini qisobga olmasdan jismoniy kuch ishlata olish yo’li bilan ham harakat qilishi mumkin.
Tashqaridan mo’ljal olish hatti-harakatlari: bola yo mo’ljal olishga harakat qilib ko’radi yoki tusmollab chamalab ko’radi. Chunki, bola qali predmetning rangi, hajmi, o’lchamini aniqlab ola olmagan bo’ladi.
V) Ob'etni o’z ko’zi bilan ko’rib turib mo’ljallash, peresepsiya harakati bilan birga qo’shib olib borishi: bola bunday holda predmetning xususiyatiga tayanib ish ko’radi, ko’z bilan chamalab ko’radi, murakkab bo’lib qolganda mo’ljal olib sinab ko’rishga garakat qiladi.
G) To’laligicha hayolda mo’ljallash: Ko’rinishidan faqat muqarrar natijalarga erishish uchun beqato ijrochilik hatti-harakatini namoyon qiladi.
Bolaga berilgan vazifa turli xil yo’l bilan bajarilishi mumkin, masalan matreshkani sinab ko’rish, tusmollab mo’ljal olish va sinab ko’rish hamda ko’z bilan chamalab o’ta chaqqonlik bilan matryoshkalarni kattadan kichikka joylash va x.k .Biroq shunday vazifalar bo’ladiki,ularni bola tomonidan takomillashgan mo’ljal olishga ega bo’lmay turib to’qri bajarilishi mumkin emas. Masalan, piramida xalqalarni ma'lum kattaligida terib chiqish, matryoshkalarni kattaligiga qarab joylashtirishda boladan ham chamalashni, ham mo’ljallashni, ham jismoniy harakatni talab etiladi. Bunday topshiriq tusmollab sinab ko’rish darajasida to’g’ri bajarilmasligi kerak. Kar bolalarning maktabgacha tarbiya yoshi davrida berilgan topshiriqlar eng sodda usullardan murakkabroqlariga yo’naltirib boriladi.Biroq shuni unutmaslik kerakki, bolani mo’ljallashga o’rgatish funksional yo’nalishda olib boriladi: sodda topshiriqdan murakkabga o’tish chog’ida ko’z bilan chamalab harakat qilayotgan bola sinab ko’rish usuliga qaytishi mumkin.
Maktabgacha tarbiya bo’sag’asida yoshdagi bolaning vazifani bajarishda mo’ljal olishning o’rtacha saviyasi-sinab harakat qilish. Qiyinroq vazifa berilganda, bu bolalar jismoniy kuch ishlatish yo’liga o’tib oladilar. Uch yoshdan katta bo’lgan bolalarda sinab harakat qilib ko’rishdan tashqari ko’z bilan chamalab ko’rishni ko’proq kuzatiladi. Ammo, bunday usul faqat 4 yoshdan kattaroq bolalarda yetakchi bo’lishi mumkin. Biroq, bu yoshdagi bolalar ham namunalarni tahlil qilish, qirqma rasmlarni yig’ib olish, kattaligiga ko’ra qatorga terish kabi har xil murakkab vazifalarni bajarishda ham ular "sinab ko’rish" usuliga tushib oladilar. 5 yoshdan kattaroq bolalar topshiriqlarni bajarishda aksariyat hollarda ko’z bilan chamalash usulini qo’llaydilar; bir qator vaziyatlarda topshiriqni chaqqonlik bilan behato bajarishga muvaffaq bo’ladilar. Lekin 5 qismli qirqma rasmni yig’ish, labirintlardan yurish, predmetlarni rangi, shakli, kattaligiga ko’ra guruhlash kabi murakkabroq vazifalarni bajarishda ko’z bilan chamalab tusmollash va ayrim hollarda sinab ko’rish usullarni qo’llashga qaytishi mumkin. Sensor va aqliy taraqqiy etishi bilan kar bolalarning atrofdagilar bilan muloqot qilish vositalari kengayadi. Bolalarda ko’rsatish ishorasi ajraladi. Ko’rsatish ishorasi, L.S.Vigotskiyning ta'kidlanish, insoniyatda til rivojlanishida muhim axamiyat kasb etadi. Ko’rsatish ishorasining qo’llanish doirasi takomillashadi, agar avval bolalar biror narsani olish maqsadida uni qo’llagan bo’lsa, endi rang, shakl, hajm, fazoviy joylashuvni farqlashda ham ko’rsatmali ishoralardan keng foydalanadi. Bolalarda e'tiroz bildirish, voz kechish , iltimos qilish, hayrlashish, ma'qullash kabi imo-ishoralar ham shakllana boradi. Ayrim bolalarda tasvirlash imo-ishoralari taraqqiy etadi, karlar oilasida tug’ilgan bolalarda bunday ishoralar ertaroq rivojlanadi va ular bo’lishi mumkin.
Maktabgacha yoshidagi kar bolalar motorikasining rivojlanishi. Tug’ma kar bolalarning jismoniy rivojlanishi eshitadigan bolalar rivojlanishidan orqada qoladilar. Bolalarning 70% bosh tutishni kechroq o’rganadi, ularning 25% bu malakalar eshituvchi tengdoshlariga nisbatan 2 oy kechikib rivojlanadi. Bunday orqada qolish o’tirish, turish, yurish ham namoyon bo’ladi. Yurishdagi kechikish muddatlari kamroq farq qiladi, boshni to’qri ushlab turishda orqada qolish muddatlarida kattaroq tafovut kuzatiladi. Ma'lumotlarga qaraganda mustaqil tarzda yurib ketishning kechikishi kar bolalarning 50% da kuzatiladi. Nuqsonning o’rnini qoplash(kompensasiyalash) shunday darajada bo’ladiki, ilk yoshdagi kar bolalar tashqi ko’rinishidan benuqsonga o’xshaydilar. Biroq xatti-qarakatlardagi beqarorlik, qat'iyatsizlik, harakatlarni yetarli boshqara olmaslik, muvozanatni saqlashdagi qiyinchiliklar aksariyat bolalarda butun maktabgacha tarbiya davrda yo’qolmaydi. Sakrash paytida aksariyat bolalar sakrab poldan o’z oyoqlarini baravariga ajrata olmaydilar. Koptokni irqitishda muvozanatni yo’qotish va yiqilib ketish hollari ro’y beradi. Ko’pgina kar bolalarda ko’llarning mayda qo’l motorikasi rivojlanishida orqada qolish kuzatiladi, barmoqlar hamda artikulyasiya a'zola-rining harakatlarida aniqlik yetishmaydi. Aktikulyasiya a'zolarning harakatlariga tahlid qilishda bolalar uzoq vaqt katta qiyinchiliklarga duch keladi.