Estetika nazariyasi. Reja Estetika tushunchasi mohiyati

Ieroglif - belgilar odamlarning reallikka estetik munosabati taraqqiyotini, badiiy ijod umumiy qonunlari shakllanishining manzarali belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. SHu bois so‘zning she’riy ma’nosi ko‘p hollarda aniq va cheklangan doiralarda emas, balki asosiy ma’noga o‘xshashligi, yaqinligi, ba’zan esa zidligi bilan ochiladi. Satrlarda tugallangan obraz o‘rnida, o‘sha obrazning ko‘lankasi ishora, badiiy asosgina aks etadi; atayin qilingan nim ifoda, notugallik, ko‘pma’nolilik, bir chizgi, belgida homaki matn tarzida in’ikos topgan ishora ba’zan asl ma’nodan muhimroq ahamiyat kasb etadi. Natijada ijodiy hamkorlik tug‘iladi, o‘quvchi san’atkorning asosiy fikriga bo‘ysunuvchi, uni inkor etmaydigan rang-barang bo‘yoqlarni tasavvur qiladi. Bunda muallif qancha kam so‘z ishlatgan bo‘lsa, shuncha ko‘p ifoda vositalari iqtisod qilinadi, fikrlashga, tasavvurga, manzara yaratishni tugallashga shuncha katta imkon tug‘iladi. SHu bois kamso‘zlik, qisqalik, nozik ishora qimmatli hisoblanadi. Qadimgi Xitoy shoirlarining o‘zlarini cheklashga, iloji boricha kam so‘z ishlatishga, ifodaviy vositalarga «xasislik» qilishlariga intilishlari shundan.
Qadimgi Xitoy estetikasida ikki yo‘nalish alohida ajralib turadi. Bular - daochilik va konfutsiychilik. Daochilik yo‘nalishining muhim belgisi, bu-fazo (kosmos) va tabiatning azaliy va abadiy go‘zalligi; jamiyat va inson go‘zalligi darajasi esa ana shu borliq go‘zalligiga qanchalik o‘xshash, yaqin ekanligi bilan belgilanadi. Konfutsiychilik xulqiy go‘zallik muammosini o‘rtaga tashlaydi; axloqiy-estetik ideal uning eng muhim belgisi sanaladi.
Qadimgi Yunon mutafakkirlarining estetik qarashlari (Suqrot, Aflotun, Arastu)
Qadimgi Yunon mumtoz falsafasi haqida gap ketganda ko‘pgina adabiyotlarda uni go‘yo YUnonistonda o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolgan aqliy Yuksaklik, ya’ni, Yunonlarning (ovro‘paliklarning) boshqa irqlarga nisbatan buYukligidan dalolat beruvchi hodisa sifatida talqin etiladi. Lekin, aslida qadimgi YUnoniston fani va madaniyati Eron, Bobilon, qadimgi Misr va qadimgi Hindiston singari SHarq mamlakatlari erishgan Yutuqlardan foydalanib, shu darajaga ko‘tarildi. Qadimgi SHarq Yunonlar uchun ulkan maktab vazifasini o‘tadi. CHunonchi, Fales, Pifagor, Demokrit, Heraklit, Suqrot, Aflotun singari allomalar ana shu maktab ta’limotidan bahramand bo‘lib, buYuklikka erishganlar. Buning isbotini deyarli barcha qadimgi manbalarda, xususan, Yunonlardan qolgan falsafiy, adabiy, va tarixiy manbalarda ko‘rish mumkin.
Qadimgi Yunon mumtoz estetikasi deganda biz, asosan, uch buYuk siymoni nazarda tutamiz. Bular - Suqrot, Aflotun va Arastu.
Suqrot (miloddan avvalgi 469-399 yillar) jahon falsafasida birinchi bo‘lib antropologik yondoshuvga asos solgan mutafakkir, ungacha falsafaga faqat kosmologik yondoshuv hukmron edi. U diqqatni kosmos-fazoga emas, balki insonga qaratdi, insonni amaliy xatti-harakati, axloqiyligi nuqtai nazaridan o‘rganishga kirishdi. Suqrot axloqshunoslik va estetikaning, axloq va go‘zallikning uzviy aloqasini ta’kidlab ko‘rsatadi. Uning ideali-ma’nan va jisman go‘zal inson. U insonni san’atning asosiy obekti sifatida olib qaraydi, san’atning estetik va axloqiy me’zonlari masalasini o‘rtaga tashlaydi hamda shular orqali ijodiy jarayonni ochib berishga urinadi.
San’at, Suqrotning fikriga ko‘ra, taqlid orqali hayotni in’ikos ettirishdir. Lekin bunday taqlid aslo nusxa ko‘chirish emas. Haykaltarosh Pirrasiy bilan suhbatida mutafakkir, san’atkor insonni, tabiatni, voqelikni umumlashtirish orqali qaytadan jonlantiradi. Haykal ham, ya’ni, tosh ham, boshqa san’at turlaridagi kabi «qalbning holatini», insonning ruhiy-ma’naviy qiyofasini aks ettirishi kerak. Axloqiy idealargina in’ikos etilishga loyiq.
Qadimgi Yunon estetikasida Aflotunning (milodgacha 427-347) qarashlari diqqatga sazovordir. Uning estetika borasidagi fikr-mulohazalari asosan «Ion», «Fedr», «Bazm», «Qonunlar», «Davlat» singari asarlarida o‘z ifodasini topgan.
Aflotun Suqrotdan farqli o‘laroq, g‘oyalar muammosini o‘rtaga tashlaydi. Uning nazdida asl borliq ana shu g‘oyalardan iborat. Umumiy tushunchalar qancha bo‘lsa, g‘oyalar ham shuncha. G‘oyalarning o‘rni narsalarga nisbatan birlamchi; avvalo g‘oyalar, undan keyin narsalar. Atrof-tevarakdagi his etiluvchi narsalar hissiyotdan Yuksak turuvchi g‘oyalarning in’ikosidir. Aflotunning fikriga ko‘ra, asl go‘zallik his etilguvchi narsalar dunyosida bo‘lmaydi, u g‘oyalar olamiga taalluqli. «Davlat» asarida faylasuf Suqrot va Glaukon suhbati asnosida g‘or haqidagi mashhur masal-afsonani keltirar ekan, bizga ko‘rinib turgan, biz yashayotgan dunyo bor-yo‘g‘i soyalar o‘yini, haqiqiy dunyoni ko‘rish uchun esa inson ojizlik qiladi. Inson g‘or devoriga kishanband qilingan tutqunga o‘xshaydi, u faqat haqiqiy borliqning soyasini kuzata oladi, xolos, haqiqiy borliq esa ana shu soya ortida ko‘rinmay qolaveradi. Go‘zallik ham haqiqiy borliqqa taalluqli. Unga hissiyotlar yordamida etishish mumkin emas, faqat aql orqaligina uni anglash mumkin; u-o‘zgarmas, zamon va makondan tashqarida. Bu o‘rinda Aflotunning haqiqiy go‘zallik sifatida Xudoni nazarda tutayotganini ilg‘ash qiyin emas.
Qadimgi Yunon estetikasining Yuksak cho‘qqisi Arastu (milodgacha 384-322) ijodidir. Uning asosan «Xitoba» («Ritorika»), «Siyosat», ayniqsa «SHe’riyat san’ati» («Poetika») asarlarida estetika muammolari o‘rtaga tashlangan.
Arastu go‘zallik masalasini o‘z tadqiqotlari markaziga qo‘yadi. U go‘zallikni tartib, mutanosiblik va aniqlikda ko‘radi. Go‘zallikning nisbatan Yuksak ifodasi esa, tirik jonzotlarda, ayniqsa, insonda namoyon bo‘ladi. Go‘zallikning yana bir belgisi, Arastu fikriga ko‘ra, miqdorning cheklanganligi. «Jonsiz narsalar kabi jonli mavjudotlar ham hajman oson ilg‘ab olinadigan bo‘lishlari kerak, deydi faylasuf- SHunga o‘xshash fabula ham oson esda qoladigan cho‘ziqlikka ega bo‘lishi shart». Go‘zallikning eng muhim belgisini esa, Arastu uzviy yaxlitlik deb ataydi. Uning talqiniga ko‘ra, yaxlitlik ibtido, markaz va intihodan iborat bo‘ladi. Arastugacha go‘zallik va ezgulik aynanlashtirilar edi. Arastu esa birinchi bo‘lib ularni farqlaydi; ezgulik faqat harakat orqali, go‘zallik harakatsiz ham voqe bo‘ladi, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi.

A D A B I Y O T L A R:
Davronov Z., Shermuhamedova N., Qahharova M., Nurmatova M., Husanov B., Sultonova A. Falsafa. -Toshkent: TMU, 2019.
SHermuxamedova N.A. Falsafa -Toshkent: Noshir, 2012.
SHermuxamedova N.A. Falsafa. 2-nashr. Toshkent: Noshir, 2020.
Axmedova M. Falsafa. Tahriri ostida. - Toshkent.UFMJ, 2006.
Mamashokirov S. va boshqalar. Falsafa. O‘quv qo‘llanma. O‘zbekiston, 2005.
Tulenov J.,Tulenova G.,Tulenova K.Falsafa. Darslik. - Toshkent. Fan va texnologiya, 2016.