Etikaning mohiyati va hamiyati

ETIKANING MOHIYATI VA HAMIYATI


Reja:
1. Etika falsafiy fan sifatida.
2. Etika fanining tadqiqod doirasi.
3. Etika fanining boshqa ijtimoiy fanlar bilan o'zaro munosabati.
4. Etika fanining ahamiyati va asosiy vazifalari.
Etika - yunoncha so'zdan olingan bo'lib, ahloq, hulq, odob ma'nolarini ifodalaydi. Etika falsafiy fan hisoblanib ijtimoiy ong shaklllaridan biri sifatida ahloqning kelib chiqishi, ahloqiy tarbiyaning taraqqiyot bosqichlari, ahloqning ilmiy- nazariy asoslari, ahloqning mezoniy tushunchalari, ahloqiy tarbiya shakllarini o'rgatadi.
"Etika" atamasini birinchi bo'lib qadimgi yunon faylasufi Arastu (millodan avvalgi 384-322 yillar) muomilaga kiritgan.
U barcha fanlarni uch guruhga bo'ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga falsafa, matematika va fizika; ikkinchi guruhga- etika va siyosat; uchinchi guruhga esa san'at, hunarmadchilik va amaliy fanlarni kiritadi. O'sha davrdan boshlab ahloq, odob, hulq haqidagi ta'limotlar "Etika" deb ataldi va fan darajasiga ko'tarildi.
Etika ahloq haqidagi ta'limot sifatida ahloqdan keyin, ya'ni ibtidoiy jamoa tuzumining inqirozi va sinfiy ta'limotning qaror topish bilan vujudga kelgan. Etika ta'limotlari paydo bo'lmasdan avvalroq kishilar ma'lum bir qoida, urf- odat, an'analarga rioya qilganlar. Davr o'zgarishi bilan etika ham falsafiy,nazariy, tarihiy fan sifatida rivojlanib, takomillashib bordi.
Hozirda "Etika", "Ahloqshunoslik" bir hil mazmundagi atama sifatida ishlatiladi. Ahloq - (arabcha hulqning ko'pligi) kishilarning tarihan tarkib topgan hulq- atvori,yurish - turishi, ijtimoiy va shahsiy hayotidagi o'zaro mavqe, jamiyatga bo'lgan munosabatlarini tartibga soluvchi ma'lum bir norma va qoidalar yi`dinsidir. Ahloq normalari kishilarning hatti- harakatlarida o'z ifodasini topadi. Ular ahloqli yoki ahloqsiz deb baholanishi mumkin. Davr o'zgargan sari ahloq ham o'zgarib boradi, rivojlanadi, takomillashib, ma'naviy madaniyatning ko'rinishlaridan biriga aylanadi.
Etika kishilarni halol, pok, mehnatsevar, elparvar, adolatli, imon- e'tiqodli bo'lib faoliyat yuritishiga da'vat etadi. Shu bois etika ahloq falsafasi, ezgulik falsafasi deb ataladi.
Etika bayoniy, nazariy, amaliy hislati bilan ajralib turadi. U insoniyat o'z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal- maqollar, rivoyat, hikoyat tarzida bayon etadi, kishilarni ahloqiy qonun- qoidalarga o'rgatadi, hulosalar chiqaradi.
O'z davrining buyuk donishmandlari bo'lgan Aflotun, Arastu, Epikur, Tsitseron, Seneka, Avgustin, Farobiy, Ibn Sino, ~azzoliy, Spinoza, Kant, Gegel, Feyerbah va boshqalar etika nazariyasiga oid ta'limotlar yaratdilar. Etikaning amaliy hususiyatlari Kaykovusning "Qobusnoma", Sa'diyning "Guliston", Jomiyning "Bahoriston", Navoiyning "Mahbub ul- qulub"; Montenning "Tajribanoma", Loroshfukoning "Hikmatlar", Gulhaniyning "Zarbulmasal" asarlarida o'z ifodasini topgan.
Etika barcha ijtimoiy fanlar bilan o'zaro yaqin aloqada rivojlanib, nazariy va amaliy jihatdan taraqqiy etib bormoqda.
Ayniqsa, uning nafosatshunoslik (estetika) bilan aloqasi qadimiy va o'ziga hos. Avvalo, insonning har bir hatti- harakati va niyati ham ahloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo'ladi, ya'ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik (ichki go'zallik) ham nafosat ( tashqi go'zallik) hususiyatlarini mujassam qiladi. Shu bois Suqrot, Aflotun, Farobiy singari qadimgi faylasuflar ko'p hollarda ahloqiylikni ichki go'zallik, nafosatni tashqi go'zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ma'lumki, san'at nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot ob'ekti hisoblanadi. Har bir san'at asarida esa ahloqning dolzarb muammolari ko'tariladi va san'atkor doimo o'zi yashayotgan zamonda erishilgan eng yuksak ahloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali yoki bilvosita aks ettiradi. Demak nafosatshunos lik bevosita o'rganayotgan har bir badiiy asar ayni paytda, ma'lum ma'noda, ahloqshunoslik nuqtai nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo'ladi.
Ahloqshunoslikning dinshunoslik bilan aloqasi shundaki, har ikkala fan ham bir hil muammo- ahloqiy mezon muammosini hal etishga qaratilgan. Chunki umumjahoniy dinlar vujudga kelguniga qadar mavjud bo'lgan ma'lum urf- odatlar va qadriyatlar muayyan diniy qonun- qoidalarga, muqaddas diniy kitoblarga katta ta'sir ko'rsatgan. Ayni paytda, dinlar ham ahloqqa ana shunday ta'sir o'tkazganlar.
Chunonchi, islom dinini oladigan bo'lsak, Qur'oni karim, Hadisi sharif, Ijmo' va muayyan fatvolardagi mezonlar hamda talablar musulmon Sharqi millatlari ahloqiy darajasining shakllanishida katta ahamiyat kasb etgan. Shuningdek, komil inson muammosi har ikkala fan uchun umumiy hisoblanadi. Farq shundaki, ahloqshunoslik bu muammoga zamonaviy tarbiya nuqtai nazaridan yondoshadi.
Ahloqshunoslikning huququqshunoslik bilan aloqasi uzoq tarihga ega. Ma'lumki juda ko'p hollarda ahloq me'yorlari bilan huquq me'yorlari mohiyatan va mazmunan bir hil bo'ladi. Shunga ko'ra, ahloqni jamoatchilik asosidagi huquq, huquqni esa qonuniylashtirilgan ahloq deb atash mumkin. Zero, ahloqshunoslik bilan huquqshunoslikning tadqiqot ob'etlari ko'p jihatdan o'hshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtai nazaridan farq qiladi, ya'ni huquq me'yorlarining bajarilishi, odatda, mahsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali majburiy sanktsiyalar vositasida yo'lga qo'yiladi: ahloq me'yorlari esa umumiy qabul qilingan milliy urf- odatlar, jamoatchilik fikri yordamida, alohida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruh, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, huquqshunoslik kasbi uchun muhim bo'lgan amaliy ahloq jihatlarini ahloqshunoslikning huquqshunos odobi deb ataladigan mahsus sohasi tadqiq qiladi va tavsiya etadi.
Ahloqshunoslik pedagogika bilan ham chambarchas aloqada. Pedagogikadagi shahsni shakllantirish, tarbiyalash, ta'lim berish jarayonlarini pand- nasihatlarsiz, odobnoma darslarisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu bois ahloqshunoslik o'zining nazariy va ayniqsa amaliy jihatlari bilan pedagogikaning asosi hisoblanadi. Zero, maorif tizimidagi ta'lim- tarbiya o'zini har bir qadamda ahloqiy tarbiya sifatida namoyon qiladi.
Qadimdayoq ahloqshunoslikning ruhshunoslik ( psihologiya) bilan aloqasi alohida ahamiyatga ega bo'lgan. Zotan, bu ikkala fan kishilar hatti- harakati, fe'l- atvori va mayl- istaklarini o'rganadi. Lekin bu o'rganish ikki hil nuqtai nazardan olib boriladi: ruhshunoslik u yoki bu hatti- harakat, fe'l- atvor, sababiy asos (motiv) larining ruhiy tabiati va shakllanishi shart- sharoitlarini ochib beradi, ahloqshunoslik ruhshunoslik tadqiq etgan hodisalarning ahloqiy ahamiyatini tushuntiradi.
Mamlakatimiz mustaqilikka erishishi sharofati bilan yangi jamiyat barpo etish jarayonida etika, ahloqiy tarbiya muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shu o'rinda Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning quyidagi qimmatli fikrlarini keltirish joiz: "Aslini olganda, ahloq- ma'naviyatning o'zagi", "Inson ahloqi shunchaki salom- alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq- bu, avvalo, insof va adolat tuy`usi, iymon halollik degani". Bu fikrlar, bir tomondan, eski tuzumdan qolgan ahloqsizlik ko'rinishlariga, loqayd qarovchilarga va ahloqshunoslikni engil- elpi, ikkinchi darajali fan sifatida tushunuvchilarga adolatli zarba bo'lsa, ikkinchi tomondan, ahloqning yangi jamiyatimizdagi ulkan mavqeini hamda ahloqshunoslikning jiddiy nazariy tadqiqotlarga suyanishi kerakligini ta'kidlaydi. Zero hozirgi sharoitda totalitar tuzum ta'qiqi yohud ta'qibiga uchragan milliy va umuminsoniy ahloqiy qadriyatlar hamda qadimiy urf- odatlarimiz, an'analarimiz yangi zamon ma'naviy qadriyatlarini yaratishda asos bo'lib hizmat qilishi mumkin.
Ana shu yangilanish jarayonida ahloqshunoslikning o'z o'rni bor. Uning mamlakatimiz fuqarolarining, ayniqsa, yoshlarning ahloqiy darajasiga ma'sullik va har tomonlama kamol topgan zamon kishisi tarbiyasini nazariy asoslashdek ulkan vazifalar turibdi. Ularni faqat qadimiy va har doim zamonaviy bo'lib kelgan ahloqqa yangicha yondashuvlar asosidagina amalga oshirsa bo'ladi. Ayni paytda, ularni ahloqshunoslik fani oldida turgan vazifalarning bir qismi, ta'bir joiz bo'lsa, milliy ahloqshunoslik vazifalari deb atash mumkin.
Zero fanimizning hozirgi kunda umumjahoniy global muammolarni hal qilishdek muhim vazifasi ham borki, u haqda alohida to'htamaslikning iloji yo'q.
Shunday qilib, etika ijtimoiy taraqqiyot mahsuli bo'lganligi uchun unga o'zgarib boruvchi ijtimoiy borliq ta'sir ko'rsatib turadi.
U o'zida jamiyatda barcha o'zgarishlar va ziddiyatlarni namoyon etadi. Shu bilan birga u real hayotni aks ettiradi, baholash shakli va uni o'zgartirish vositasi, kishilar o'rtasidagi aloqa hamda shahsni tarbiyalash vositasidir.