Etnologiya uzb

Etnik  birlik  aniq  sharoitda,  tabiiy  tarixiy  taraqqiyot  jarayonida  vujudga  kelgan  ijtimoiy 
uyushmadir.  Fanda  etnik  birlik  bosqichining  uch  turi  mavjud:  qabila,  elat  va  millat.  Ketmaket 
almashib  kelgan  bu  atamalar  turli  davrlarda  vujudga  kelgan;  ular  wz  davrlariga  xos  xususiyatlari 
bilan birbirlaridan farq qiladilar. 
Qabila — ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik. Qabila a`zolari birbirlari bilan qonqarindoshlik 
munosabatida  bwlishi  hamda  urug`larga  bwlinishi  xususiyatlari  bilan  keyingi  bosqichdagi  etnik 
birlikdan  (elatdan)  farq  qiladi.  Bundan  tashqari,  qabilaning  wziga  xos  tili,  hududi,  qabila 
a`zolarining wzaro hamkorlikda bwlishi (masalan, jamoa bwlib ov qilishi, qabila hududini himoya 
qilishi, birbirlariga yordam berishi va boshqa), qabila nomining (etnonim) mavjudligi, an`analarini 
bilishi va boshqa qabila uyushmasining xususiyatlaridan hisoblangan. Ibtidoiy bosqichning taraqqiy 
etgan  etnik  jamoalarida  wzwzini  idora  qilish,  urug`qabila  boshliqlaridan  tashkil  topgan,  maslahat 
(yig`in)  majlisi  orqali  boshqarilgan.  Ular  barcha  jamoa  masalalarini  hal  qilish,  jamoa  yig`inlarida 
qabila boshliqlarini saylash hamda qator qabilachilik munosabatlarini boshqarganlar. 
Uzbeklarning  eng  qadimiy  ajdodlari  twg`risida  ma`lumotlar  juda  kam.  Sharq  mustabidlari, 
ayniqsa,  qadimgi  Eron,  bobil,  Ossuriya  hukimdorlari  wzlarini  ulug`lash  maqsadida  toshga 
bittirilgan zafornomalarida bosib olingan va bwysundirilgan elat va xalqlarni tilga olganlar. Shular 
ichida  wrta  osieliklarning  qadimiy  ajdodlari  twg`risida  ham  ayrim  ma`lumotlar  mavjud.  Ilk  ezma 
manbalardan  qadimgi  Yunoniston  va  Rim  mualliflarining  asarlarida  Orol  bwyi  va  Oks  hamda 
Yaksart,  Movarounnahr  va  Baktriyada  yashagan  qabila  va  elatlar  tilga  olindi.  Masalan  antik  davr 
mualliflaridan  miletlik  Gekatey,  Strabon,  Geradot,  Arrian,  Ptolomey  va  Ktesiy,  sitsilyalik  Diodor, 
Pompey  Trog,  Tatsitlar  uz  asarlarida  sak-massaget  qabilalari,  xorazmliklar,  baktriyaliklar, 
parfiyaliklar  va  swg`diylar  twg`risida  ayrim  ma`lumotlar  keltirilgan.  Eramizdan  avvalgi  II-I 
asrlardan  boshlab  arab  istilosigacha  Urta  Osie  xalqlariga  tegishli  ba`zi  axborotlarni    Eron 
mustabidlari  salnomalarida,  Xitoy  sayehlarining  ezuvlarida  uchratamiz.  Jumladan,  qadimgi 
Farg`ona va Xorazm aholisi twg`risida eramizdan avvalgi II asrda bu erga kelgan Xitoy elchisi va 
sayehi Chjan Tszyanning ma`lumotlari diqqatiga sazovordir. 
Arab  hukumronligi  wrnatilgandan 
keyingi  davrlvrda  ilk    wrta  asr  (IX-XII  asrlar)  mualliflaridan  mashhur  geograf  va  sayehlar  ibn 
Xurdodbeh,  al-Balxiy,  al-Istaxriy,  ibn  Havqal,  Mas`udiy,  Equtlar  uz  saehatnomalarida  zamondosh 
elatlar twg`risida nisbatan boy ma`lumotlar ezib qoldirganlar. Masalan, Xurosanda yashagan atoqli 
geograf  olim  Abu  Zayd  Balxiy  60  ga  yaqin  asarn  ezgan.  Uning  asarlaridagi  xaritalardan  biri 
Buxorodagi  somoniylar  kutubxonasida  saqlangan.  Muallif  mahalliy  elatlar  twg`risida  ma`lumotlar 
beradi. Eronlik  geograf  va sayeh al-Istaxriy  Balxiy bilan Samarkandda uchrashib, uning asarlarini 
wrganib yangi ma`lumotlar bilan twldirgan.  
 
X-asrda  Balxiy  va  uning  muxlislari  butun  Sharq  xaritografiyasining  samaralarini  jam 
qilib, yaxlit bir asar shakliga solishgan. Ularning asarlarida er yuzi  ta «iqlim» ga bwlingan.  
 
Urta  Osiening  buyuk  mutafakkirlari-ajoyib  entsiklopedist  olim  Muhammad  al-
Xorazmiy,  faylasuf  va  musiqashunos  Abu  Nasr  Forobiy,  ulug`  entsiklopedist  olim  Abu  Rayxon 
beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn Sino, gnograf va tarixchi al-Farg`oniy, Abu Sa`d Abdul Karim, 
ibn  Muhammad  Sa`moniy  kabilarning  asarlarida  wzbeklar  va  boshqa  wrta  osielik  xalqlarning 
bevosita ajdodlari, ularning mayshiy turmush va madaniyatining ayrim tomonlari ta`riflangan. Shu 
ma`noda tarixiy va etnografik jihatdan nihoyatda muhim manbalardan biri  «Dada-Kwrkut» qissasi 
ham diqqatga aszovordir. 
 
Xorazmda  tug`ilib,  Bag`dodda  ta`lim  olib,  mashhur  Ma`mun  akademiyasi  «Bayt  al  -
hikma» da eng yirik namoyandalardan biri bwlib tanilgan 70 ta olimga xalifa dune atlasini tuzishni 
topshirib, unga Muhammad al-Xorezmiy boshliq qilib tayinlangan. Taxminan 840 yili bu topshiriq  
bajarilib  «Jahon xaritalari» eki «Ma`mun dune xaritasi» nomi bilan mashhur bwlgan. 
 
Dastlabki ilmiy etnografik ma`lumotlar, ayniqsa, ajoyib entsiklopedist mutafakkir olim 
Abu  Rayxon  beruniy  asarlarida  erqin  ifodasini  topgan.  Ayrim  tadqiqotchilarning  fikiricha,  Urta 

---

 
29 
 
Osie  va  Xuroson  geografiya  tarixini  aslida  «Beruniyning  geografik  maktabi»  deb  atash  mumkin. 
Etnografiya fani ham asli geografiya bilan enma-en shakillanib kelganligini inobatga olsak, Urta va 
Janubiy Osie etnografiyasini ham Beruniy maktabidan boshlasak xato bwlmaydi. 
 
Nazariy  va  amaliy  masalalarni  yangi  muayyan  pog`onaga  kutargan  va  jahon 
Etnografiya  fanida  uziga  xos  obruga  ega  bulgan  maktabning  paydo  bulishi  va  shakllanishi  ajoyib 
etnograf  va  sharqshunos,  atoqli  olim  S.P.Tolstov  nomi  bilan  bevosita  bog`liqdir.  U  etnografiya 
fanini jahon ilm sahnasiga kupatrib, uning ham nazariy, ham amaliy jihatdan yagona, izchil, barcha 
xalqlarni teng tadqiq qiluvchi tarixiy fan ekanligini tasdiqlash yulida hormay-tolmay xizmat qildi. 
 S.P.Tolstov  etnografiya  fanining  maqsadi  va  vazifalarini  belgilab,  bu  fan  xalqlar 
madaniyatining  milliy  va  etnik  xususiyatlarini  urganadi,  «turli  tarixiy  davrlarda  paydo  bulgan 
qatlamlarini» ochib beradi, deb ta`kidlagan edi.