Etnologiya uzb

Antropologik  jihatdan  hozirgi  xalqlar  swnggi  ilmiy  klassifikatsiya  asosida  twrt  katta  irqqa 
bwlinadi:  negroid  (afrikan),  yevropoid  (evroosiyo),  mongoloid  (osiyo-amerika)  va  avstraloid 
(okeaniya)  katta  irqlari.  Negroidlarning  soni  wtgan  asr  swngidagi  ma`lumotlari  bwyicha  butun 
dunyoda  250  milliondan  ortiq  (negrlar,  negrilli,  bushmen  va  gottenotlar);  negroid  va  evropoid 
aralashishidan  paydo  bwlgan  352,6  millionli  irqlar  efiop  tipi,  sudanliklar,  mulatlar)  ham  shularga 
kiradi;  eng  katta  evropoid  (evroosiyo)  irqi  1  milliard  793,3  million  kishidan  iborat  bwlib,  unga 
aralash tiplar (metislar, mulatlar) ham kiradi; mongoloid (osiyo-amerika) katta irqiga oid aholi soni 
704  milliondan  ortiq;  aralash  tiplar  672,2  million,  Tinch  okean  mongoloidlari  664  million  kishi, 
Janubiy  osiyo  guruhi  542,4  million  va  yaponlar  tipi  11  million  kishidan  iborat;  avstraloid 
(okeaniya)  katta  irqi  (veddoidlar,  avstraliyaliklar,  aynlar,  melaneziyaliklar  va  papuaslar)  soni  9,4 
million kishini tashkil qiladi. Irqiy tafovut faqat tashqi jismoniy belgilari bilan aniqlanadi. Har bir 
katta irq ichida mayda guruh va tiplar mavjud. 
Etnoslarning  shakllanishida  va  ularni  farqlashda  til  asosiy  rol  wynaydi.  Til  birligiga  qarab 
ayrim  xalq  va  elatlar  aniqlanibgina  qolmay,  kwpincha  til  asosida  nom  ham  beriladi.  Lingvistik 
xarakteristika  tarixiy-qiyosiy  wrganish  orqali  aniqlanadi.  Odatda  kelib  chiqishi  bir  bwlgan 
xalqlardan til yaqinligi bwladi. Shu asosda eng katta til oilalari va guruhlari qwyidagicha bwlinadi: 
hin-evropa  oilasida  1  mlrd.  861  million  kishi  gapiradi,  shulardan  eng  katta  guruhlari  –  germanlar 
(403,9  million),  romanlar  (482  million),  hindiylar  (595,6  million),  slavyanlar  (271  million), 
eroniylar  (65  million)  semit-xamit  (afroosiyo)  oilasida  147,9  million  kishi  semit  xalqlari;  dravid 
oilasi  154,1  million  kishidan  iborat;  Ural  oilasiga  23,4  million,  oltoy  oilasiga  96,9  million,  xitoy-
tibet  oilasiga  864,7  million,  Nigero-kordofa  oilasiga  212,6  million,  avstroneziya  oilasiga  191,3 
million,  avstroosiyo  oilasiga  64,5  million  kishi  kiradi.  Tillar  morfologik  (swz  tuzilishi)  va 
geneologik  (kelib  chiqishi)  yaqinligi  asosida  farqlanadilar.  Geneologik  klassifikatsiya  Etnologiya 
fani  uchun  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  xalqlarning  kelib  chiqishi  (etnogenezi)ni  wrganishda 
katta yordam beradi. 
Jahonda ikki tilli etnoslar ham kam emas, masalan, bir irqdagi Belgiya va Shvetsariya aholisi 
ikki yoki uch tilda swzlashadilar. Bizning mamlakatimizda millati rus bwlmagan aholining yarmida 
kwpi  wz  ona  tilidan  tashqari  rus  tilini  ham  biladi.  Ilgari  mustamlaka  bwlgan  Osiyo  va  Afrika 
mamlakatlarining  deyarli  hammasida  ikki  til  –  mahalliy  va  rasmiy  davlat  tillari  mavjud. 
Hindistonda  rasmiy  hindi  tili  bilan  birga  yuzlab  boshqa  tillar  ham  bor.  Pokistonda  –  urdu, 
Indoneziyada  –  baxsa  –  indoneziya,  Filippinda  –  tagalog,  Afrika  mamlakatlarining  ayrimlarida 
rasmiy ingliz yoki frantsuz tillari bilan bir qatorda mahalliy tillarda ham swzlashiladi. 
Jahonda  faqat  bir  millatdan  tashkil  topgan  davlatlar  juda  kam  chunki  siyosiy  va  etnik 
chegaralar  ham  doimo  twg`ri  kelavermaydi.  Faqat  Evropa  va  Lotin  Amerikasida  davlatlarning 
tashkil  topgan  davri  milliy  shakllanish  davri  bilan  twg`ri  kelganligi  tufayli  muayyan,  yagona 
millatlar  siyosiy  chegara  doirasida  yuzaga  kelgan.  Ammo  bu  kabi  mamlakatlarda  ham  migratsiya 
va  boshqa  turli  sabablarga  kwra  ozmi-kwpmi  boshqa  millat  vakillari  ham  yashaydi.  Masalan, 
Yaponiyada  mayda  millatlardan  aynlar,  kereyslar,  Markaziy  va  Janubiy  Amerikada  ispan  va 

---

 
40 
 
portugal  tilida  swzlashuvchi  asosiy  millatlar  (meksikalik,  chililik,  perulik,  braziliyalik  va 
hokazo)dan  tashqari  immigrantlar  va  hindilar  ham  mavjud.  Ayrim  davlatlarda  esa  wnlab,  yuzlab 
turli etnoslar yashaydi (Rossiya, Hindiston, Eron, Afg`oniston, Nigeriya va hokazo). 
Evropaning  etnik  qiyovasi  nihoyatda  murakkab.  Bu  erda  asrlar  davomida  xilma-xil  qabila, 
elat  va  xalqlar  paydo  bwlib,  mahalliy  etnoslar  bilan  aralashib  ketgan.  Mazkur  jarayon  uzluksiz 
davom  etib  kelgan  va  natijada  dastlabki  tub  aholi  twg`risida  aniq  ma`lumotlar  bizgacha  etib 
kelmagan.  Ularning  lingvistik  tarixi  ham  chalkash.  U  erdagi  hozirgi  millatlar  wz  milliy  davlatlari 
chegarasi doirasida asosan, wtgan asr wrtalarida shakllangan. 
Evropada  yashovchi deyarli yarim milliard aholining kwpchiligi (wndan twqqiz qismi) hind-
evropa til oilasining uchta yirik til turkumi – roman, german va slavyanlardan iborat. Qolgan katta 
qismi  grek,  kelt  va  alban  til  turkumlariga  oid  va  qisman  ural  til  oilasiga  kirgan  finno-ugor  til 
turkumining  vakillaridir.  Roman  til  turkumiga  janub  va  g`arbda  yasovchi  italyanlar,  frantsuzlar, 
vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar iradi. Sharqiy va janubi-sharqiy Evropada slavyan tillarida 
swzlashuvchi  chexlar,  slovaklar,  polyaklar,  lujichanlar,  bolgarlar,  chernogorliklar,  xorvatlar, 
«musulmonlar»,  makedoniyaliklar  va  bosniyaliklar  yashaydi.  German  tilida  swzlashadigan 
avstraliyaliklar,  nemislar,  gollandlar,  flamandlar,  shvedlar,  norveglar,  daniyaliklar,  ispanlar, 
inglizlar,  lyuksemburgliklar,  elzasliklar  va  qisman  Shvetsariyaliklar  Markaziy  va  Shimoliy 
Evropada  yashovchilar.  Hozir  faqat  Irlandiyada,  qisman  Shotlandiyada,  Angliya  va  Frantsiyaning 
Breton  yarim  orolida  qadimgi  davrdan  keng  tarqalgan  kelt  tilida  swzlashadigan  elatlarning  avlodi 
yashaydi.  Eng  qadimgi  vaqtlardan  Pireney  yarim  orolining  shimolida  va  qisman  Frantsiyada 
yashayotgan  basklar  hech  bir  til  oilasiga  kirmaydigan  maxsus  tilda  swzlashadilar.  Vengerlar  yoki 
madyarlar,  finlar,  soamlar  va  loparlar  finnougor  til  oilasiga  oid.  Bolqon  yarim  orolida  va  janubda 
yashovchi  turklar,  tatarlar  va  gagauzlar  esa  turkiy  tillarda  swzlashuvchi  etnik  guruhlardir.  Faqat 
Malta orolida arab tili saqlanib qolgan. Bir milliondan ortiq evropalik yahudiylar asosan, nemis tili 
shevasida yoki wzlari yashayotgan mamlakatda keng tarqalgan tillarda swzlashadilar. 
Yaponiya,  Koreya,  Banglashesh  va  kwpgina  arab  mamlakatlari  milliy  birlik  jihatdan  ajralib 
turadi  (asosiy  xalq  95  foizini  tashkil  qiladi).  Birma,  Vetnam,  Iroq,  Kampuchiya,  Suriya,  Turkiya, 
Xitoy,  Shri-Lanka  aholisining  75  foizi  yagona  xalqdan  iborat.  Afg`oniston,  Eron,  Hindiston, 
Pokiston,  Indoneziya,  Fizippinlar  murakkab  kwp  millatli  mamlakatlarga  kiradi.  Ayrim  xalq  va 
elatlar (kurdlar, balujiylar, panjoblar, bengallar) bir necha davlat hududida joylashgan. Ba`zi etnik 
guruhlar  hozirgacha  ham  xalq  bwlib  shaklanmagan,  hatto  ularda  urug`-qabilachilik  munosabatlari 
saqlanib qolgan. 
Osiyoliklarning tillari ham etnik tuzilishi singari nihoyatda xilma-xil va murakkab. Masalan, 
faqat  Hindistonning  wzida  1652  xil  til  va  turli  shevlar  mavjud.  Eng  qadimgi  til  oilalariga  oid 
dravid, munda, xitoy-tibet, tay, avstroosiyo, avstroneziya, semit-xamit va hind-evropa xalqlari ham 
Osiyo  qit`asida  yashaydi.  Oltoy  til  oilasi  hozirgi  Mwg`uliston  va  Shimoliy  Xitoyda  paydo  bwlib, 
keyin  boshqa  erlarga  tarqalgan.  Xitoy-tibet  (tay  va  tibet-birma  guruhlari),  astroosiyo  (vetnam, 
monkxmer,  munda,  myao-yao  turkumlari),  dravid,  astrogeneziya  (indoneziya,  filippin,  malayya, 
melaneziya guruhlari) tilida swzlashadigan xalqlar qadimdan kwpchilikni tashkil qilib bir hududda 
yashab kelmoqdalar. 
Evropa  qit`asidan  uch  hissa  katta  hududga  ega  bwlgan  Afrikaning  etnik  qiyofasi  tabiati 
singari  boy  va  rang-barangdir.  Evropa  olimlari  uni  ilgari  «qora  qit`a»  deb  atab,  etnik  tuzulishi 
wzaro bog`liq bwlmagan turli qabilalardan iborat, deb notwg`ri ta`riflaganlar.  
Hozirgi Afrikada 200-250 ta xalq yashaydi. Ular mustamlakachilar tomonidan sun`iy ravishda 
bwlib  olingan  davlatlar  orasida  joylashgan.  Masalan,  mandingo  xalqi  Segenal,  Mali,  Fil  Suyagi 
Qirg`og`i,  Shambiya,  Sere-Leone,  Liberiya,  Gvineya  hududlarida  yashaydi.  Yoki  fulbe  xalqini 
olsak  u  ham  Segenal,  Nigeriya,  Gvineya,  Mali,  Kamerun,  Yuqori  Volta,  Benin,  Mavritaniya, 
Gambiya kabi mamlakatlarda yashaydi. Akan, mosi. Eve kabi etnik guruhlarning taqdiri ham huddi 
shunday. Shuning uchun ham qit`ada bir millatdan tashkil topgan bitta ham davlat ywq. 

---

 
41 
 
Afrika  qit`asidagi  bir  milliondan  ortiq  bwlgan  83  ta  xalq  qit`a  aholisining  86  foizini  tashkil 
qiladi. Jumladan, ular asosan, - misrliklar (37 million), xaslar (15 million), jazoirliklar (14 million), 
amxaraliklar (1 million), marokashlar (12 million), ibo va fudbe (12 million),  yoruba  (11 million) 
va  boshqa  xalqlardir.  Shunisi  xarakterliki,  qit`ada  yashavchi  etnoslarning  hammasi  tub  aholi, 
asosan, hozirgi hududda paydo bwlib shakllangan elatlardan iborat. Albatta uzoq tarixiy davr ichida 
ayrim  etnoslarning  migratsion  siljishlar  natijasida  doimo  aralashib  jarayoni  rwy  berib  turgan. 
Ammo  bu  jarayon,  asosan,  shu  qit`a  doirasida  wtgan.  Faqat  shimoli-sharqiy  tomonda,  Osiyoning 
g`arbi-janubiy qismida qarindosh etnoslarning kwchishlari bwlib turgan.