Evolyusion jarayonning o’rganish metodlari. T. I.: «uch parallel uslubi», morfologik, embriologik va paleontologik usullar, biogeografik va sistematik usul, genetik, molekulyar biologik va immunologik usullar

5 . Hayvonlar sistemasida molekulyar-genetik usul va uning tarixi. T.I.: DNK va oqsil tahlili, DNK barkoding, P.Xebert ishlari.

Sistematika va filogeniyada molekulyar-genetik belgilarning qo’llanilishi o’tgan asrning 70-yillarida tug’ildi. Sistematik tadqiqotlar uchun eukarioitlar nukleotid ketma-ketligining 18S, 5,8S yoki 28S rDNK genlari universal marker sifatida tanlanishi, sikvenirlash usulining takomillashuvi materillarni qisqa muddatda olish va qayta ishlash imkonini berdi. DNK-shtrix kod (Genetik barkoding yoki DNK-barkoding, ing:DNA barcoding) – molekulyar identifikasiya metodi bo’lib, DNK dagi qisqa markerlar asosida organizmning qaysi taksonga mansubligini aniqlash imkonini beradi. Molekulyar filogenetik metod filogenetik daraxtni tuzish bilan shug’ullansa, DNK-barkoding organizmning mavjud sistemadagi o’rnini aniqlash bilan shug’ullanadi. DNK-shtrix kod tuzish turli organizmlar uchun umumiy bo’lgan DNK fragmentini marker sifatida tanlanadi. Tanlanadigan marker barcha organizmlar uchun xos bo’lishi muhim. Tanlanadigan yagnona gen quyidagi xossalarga ega bo’lishi kerak: u nisbatan qisqa fragmentli soha bo’lishi kerak, yetarlicha variabel bo’lib, yaqin qarindosh turlarni ajratishi, buning uchun bu fragment o’zidan yon tomonlarda konservativ sohaga ega bo’lishi kerak (yetarlicha konservativ bo’lishi, chunki praymerlar bilan amplifikasiya qilinishi kerak). Sekvenirlash yengil va arzon bo’lishligi uchun nisbatan kichik o’lchamdagi fragment (700-800 j.n atrofidagi) bo’lishi kerak. DNK-shtrix kod g’oyasi birinchi marta 2003 yilda kanadalik olim P.Xebert tomonidan ilgari surildi. Bu fikr ko’pchilik sistematiklar, genetiklar va evolyusionistlarni qiziqtirdi. 2003 yili “DNK-shtixkod” usuli yoki molekulyar “barkoding”ni taklif etishdi. Bu usulning zamirida genom sohasining uncha katta bo’lmagan fragmenti olinadi va uning uzunligi uncha katta bo’lmasdan (600-800 nukleotidlar), bitta tur individlari yoki turli xil turlarda uzunligi bir xil bo’ladi. Shunday sohani DNK-shtrixkod (barcode) deb atashdi. Obyekt DNKsining bu sohasi ketma-ketligi ma’lum bo’lgach, uni ma’lumotlar bazasi (IBOL) bilan solishtiriladi, ya’ni obyektning bu ketma-ketligi boshqa barcha turlar DNK si ketma-ketligi bilan solishtiriladi va o’rganilayotgan tur tezda aniqlanadi. Agarda ketma-ketlik bazadagi mavjud biror bir turga to’g’ri kelmasa, demak bu yangi tur, ya’ni noma’lum tur topilganidan darak beradi. Hayvonlar DNKsining shunday sohasi o’rganish maqsadida mitoxondrial genning fragmentlari, ya’ni sitoxromoksidazaning kodlovchi 1 subbirligi (SO1) tanlandi. Bu usul hozirgi vaqtda juda keng tarqaldi, ma’lumotlar bazasi (IBOL) doim yangi ketma-ketliklari bilan to’ldirilmoqda.