Fakulteti,,Geofizikaviy tadqiqot usullari

1. Erta magmatik konlar

Magmaning kristallanish differentsiatsiyasi vaktida xromit, platina, olmos, loparit, monatsit, tsirkon kabi siyrak er minerallari birinchi bo'lib yoki tog’ jinslari hosil qiluvchi olivin, piroksen minerallari bilan bir vaqtda hosil bo'lish xususiyatiga egadir. Bu minerallar solishtirma ogirliklari bo'lganliklari baland uchun asta-sekin qota boshlagan silikatli qismi ostiga cho'kib yig’iladi yoki hosil bo'layotgan jins orasiga tarqaladi. Ana shunday yo'l bilan hosil bo'lgan konlar erta magmatik konlar deb yuritiladi. Bu konlarning hosil

bo'lish temperaturasi va bosimi magmatik konlar ichida eng yuqori bo'lib, olmos kabi qazilmalar yer bag’ridan yuzlab kilometr chuqurlikda paydo bo'lishligi mumkin. Ruda erta magmatik konlarning o'ziga xos xususiyatlari shakllarining uya, linza, plita, olmos konlarida esa truba shakllaridan tashqari ko'pincha noaniq bo'lishligi, ruda bilan jins orasida sezilarli chegara bo'lmasligidir. Rudalarni ko'zdan kechirsak rudali minerallarning anik shakllari va ularni keyin ajralgan tog’ jinslari hosil qiluvchi minerallar o'rab, ya’ni "sementlab" turganini ko'ramiz. Titan- erta magmatik sharoitda hosil bo'lgan xromit, magmatitli ruda shakllari gabbro, grafit to'plamlari esa olmos esa o'taasosiy ishkorli jinslar bag’rida kimberlit ichida joylashadi.
2

Jinslarning o'ziga xos xili foydali qazilma rudalarda aloxida dona (xol)lar shaklida, baъzan tomchiga o'xshash shlir ko'rinishida joylanib, foydali 10-20% va ayrim komponentlarning miqdori katta bo'lmaydi. Shu tipga kiruvchi konlarida S zzning miqdori xromit rus olmos konlaridagi xollarda 30-40% gacha bo'lishi mumkin. Nigina tashkil qiladi. kimmatli kristallar peridotit jinslarning 0,00004-0,00009% konlar gruppasiga Janubiy Afrikadagi xromit va platinali mashhur Bushvel`d koni, Uraldagi Klyunevsk xromit koni, Afrika kitъasining janubidagi Kimberli, Yokutistondagi olmos konlari kiradi. Ularning ayrimlari Erta magmatic bilan tanishamiz. Janubiy Afrikaning Transvaal` o'lkasidagi Bushveld koni erta magmatik sharoitda hosil bo'lgan xromit va ayniksa platinaning ko'plab to'plangan joylaridan biri. Geologik tuzilishining asosiy kembriy davridan avval hosil bo'lgan, 100 ming km²dan ortik maydonini egallab o'taasosiy jinslardan differentsiyalangan topgan murakkab tashkil intruziv kompleksi tashkil qiladi. Xromitli xoldor va massiv rudalar nand yotqiziqlar ko'rinishida piroksenit va anortozitlarga yotadi. Platina va uning gruppasiga kiruvchi elementlar esa noritga birikkan. Ular sof xolda va sulfidlardagi izomorf qo'shimchalar xolda uchraydi. Bu kondagi

Sr2 Oz ning mikdori 36- 45% ni tashkil qiladi. Bir tonna rudadagi platinoidlar
ning mikdori 5-9 grammgacha etadi. Bu konga xos xususiyatlardan biri rudali intruziv massivining nisbatan tinch tektonik sharoitda vujudga kelishidir. Shuning uchun bu intruzivlarning tog’ jinslari bir-birlarini kesmay, qavat-qavat bo'lib joylashadi. Rudali jarayonlar jins hosil bo'lish jarayonlari bilan bog'liq bo'lganligi uchun, ulardan kelib chikadigan ruda shakllari ham tog jinslarini orasida tekis yotadi. Erta magmatik konlarning ikkinchi tipik vakili bo'lib Sharqiy Sibirdagi "Mir" olmos trubkasi hisoblanadi. Bu konning geologik tuzilishida quyi ordovik karbonat jinslari va ularni orasida voronkasimon shaklidagi kimberlit trubkasi ishtirok etadi. Bu trubkaning tepadan ko'rinishi oval bo'lib, Sibir` va Janubiy Afrikadagi boshka trubkalar singari yer bag’riga tushgan sari torayib boradi. Trubka, yuqorida aytib o'tkanimizdek, kimberlit bilan qoplangan. Kimberlit porfir strukturali o'ta asosiy jins bo'lib, o'z tarkibida magmaning qotishidan hosil bo'lgan va atrofidan tushgan boshqa jins bo'laklarining minerallaridan tashkil topadi.

3
Trubkaning yer yuzasiga yaqin yerlarida kimberlit o'zgarib sariq -yashil tuprokka aylangan. Kimberlit bilan tutashgan karbonat jinslarda esa mexanik harakatlar va gidrotermal eritmalarning ta’siri kolgan. Kristallografik odatda, turlicha bo'lgan olmos ko'rinishi, rangi, o'lchamlari kristallari yoki siniklari butun kimberlit buylab notekis tarkalib olivin, diopsid. Granat kabi minerallarda ham uchraydi. Ba’zan esa bu minerallarni ichida uchratish mumkin. Bu esa odmosning olmosning kimberlitni hosil kiluvchi minerallar bilan oldinma-keyin hosil bo'lganligini ko'rsatadi. Bu konni va boshqa olmosli trubkalarni har taraflama olmos ustida olib borilayotgan eksperiment o'rganish natijalari kattiklik sultoni olmos konlarini juda katta chuqurlikda Kimberlitli " portlab" bosim va magmaning ko'tarilganligi va shakllanishi natijasida hosil bo'lishligini ko'rsatmoqda. Shu o'rinda biz turli xil magmaning qotishidan hosil bo'lgan granit, granodiorit, gabbro, nefelinli siyenit kabi rang-barang chiroyli tor jinslari ham erta magmatik sharoitda hosil bo'lganligini taъkidlaydi. Chunki bu jinslar kurilishda siykalash ishlarining asoslaridan biri va keramika sanoati hisoblanadi. O'zbekistonda ham ana uchun muhim material topilgan erlar ko'p. Chotqqol tizmasidagi shunday jinslar Chimgan granit koni, Nurota toglaridagi Qizil granit koni shular jumlasidandir.