Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjuddir. Uning birinchisini, kishilarning kundalik hayotini amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to‘plangan bilimlar, tasavvurlar, qarashlar tashkil qilsa, ikkinchisini esa ilm-fan tufayli to‘plangan nazariy bilimlar, g‘oyalar yig‘indisi tashkil etadi. Ularning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
Dunyoqarashning uzluksiz o‘zgarib, yangilanib, rivojlanib turuvchi jarayon ekanligini uning tarixiy tiplarining shakllanishi va almashinuvidan ham bilsa bo‘ladi. Dunyoqarashning tarixiy tiplariga mifologik, diniy va ilmiy-falsafiy dunyoqarashlar kiradi.
Mifologik (yunoncha – «mifos» - naql, rivoyatlar haqidagi ta’limot demakdir) dunyoqarash jamiyat taraqqiyotining eng boshlang‘ich davriga xos bo‘lib, unda olam hodisalari naqllar, rivoyatlar, afsonalar asosida tushuntiriladi. Mifologik dunyoqarash ilm-fan taraqqiy etmagan vaqtda keng tarqalgan bo‘lib, uning kelib chiqish sababining asosini insonning o‘zini qurshab turgan olamni bilishga intilish yotadi. Mifologik dunyoqarashda jamiyat bilan tabiat, jonli bilan jonsiz narsalar bir xil tarzda ifodalanadi. Unda dunyoning qanday paydo bo‘lganligi, olamning asosida nima yotishi, narsa va xodisalarning o‘zaro aloqadorligi afsonalar, ertaklar misolida ifoda qilinadi.
Mifologik dunyoqarashning xususiyatlari:
- Bu dunyoqarash insoniyat taraqqiyotining eng quyi bosqichlariga to‘g‘ri keladi. Unda tabiat insondan ajratilmagan holda tasvirlanadi, tabiat xodisalari jonlantiriladi, tabiatning mohiyati, xususiyatlari insonga xos bo‘lgan xislat-xususiyatlar asosida tushuntiriladi.
- Mifologik dunyoqarashda kishilarning olam to‘g‘risidagi fikrlari afsonaviy qahramonlar obrazlari orqali gavdalantiriladi. Mifologik dunyoqarashda hayot va hayol, fikr va his-tuyg‘u, bilim va badiiylik, ob’ektivlik va sub’ektivlik yaxlit xolda ifoda etiladi. Garchi ijtimoiy taraqqiyotning nisbatan keyingi bosqichlarida mifologik dunyoqarashning olamni anglash usuli sifatida etarli emasligi, kishilarni qanoatlantirmasligi ravshan sezilib qolgan bo‘lsa-da, u xalqlar ma’naviy madaniyatining shakllanishi va taraqqiyotiga barakali ta’sir ko‘rsatdi, oqibatda rivoyatlar, xalq eposi, afsonalar, naqllar adabiyot va san’at taraqqiyotida o‘z ifodasini topdi.
Mifologik dunyoqarashda tabiat va jamiyatning, olam va odamning, bir butun borliqning umumiy birligi, ichki va tashqi aloqadorligi, inson ichki dunyosining manzarasi o‘zining dastlabki ifodasini topgan. Mifologik dunyoqarash bilan dastlabki sodda falsafiy qarashlar omuxtasi sifatida diniy dunyoqarash o‘z-o‘zidan shakllangan. Mifologiyada narsa va uning obrazi, moddiylik va ma’naviylik bir-biridan ajralmagan yaxlit holatda tavsiflansa, diniy dunyoqarash bularni bir-biridan ajratib tavsiflaydi. Diniy dunyoqarash tarixiy taraqqiyotning nisbatan keyingi bosqichlarida vujudga kelgan bo‘lib, u olamni, tabiiy va ijtimoiy xodisalarni ilohiy kuchlar ta’siri va mo‘‘jizasiga bog‘lab tushuntiradi. SHu bilan bir qatorda diniy dunyoqarash tabiat, olam borlig‘idan tashqari ilohiy borliqning mavjudligini tan oladi. Diniy dunyoqarashning xususiyatlari:
- Diniy dunyoqarashning mohiyatida Oliy ibtidoni barcha narsalar, butun olamning yaratuvchisi yoki birinchi sabab, deb tan olish yotadi.
- Diniy dunyoqarashning asosini diniy imon va e’tiqod tashkil etadi. Diniy imon Oliy ibtido (xudo, oliy ruh va h.k.)ga sig‘inishni, shuningdek, kishilar ongidagi diniy tasavvurlar, qarashlar, obrazlarni o‘z ichiga oladi.
- Diniy dunyoqarash, xissiy-emotsional xususiyatga egadir.
- Diniy dunyoqarash diniy aqidalarda o‘z ifodasini topadi, har bir dinning o‘z aqidalari mavjud.
- Diniy dunyoqarash tarkibiga sig‘inish, toat-ibodat qilish, urf-odat, rasm-rusum, marosimlar sistemasi kiradi.
- Diniy dunyoqarash na faqat inson ongiga, shu bilan birga uning ruhiyatiga qaratilgan bo‘lib, u turli xikmatlar, afsonalar, falsafiy fikrlar orqali shakllantiriladi.
Diniy dunyoqarash haqida fikr yuritganda, uning mazmunida kishilarning ahloq-odob haqidagi ming yillar davomida to‘plagan bilimlari va tarixiy tajribalari aks etganligini, din uzoq davrlar mobaynida odamlarni tarbiyalashga yo‘naltirilganligi, u odamlarni bahamjihat yashashga undaganligini unutmaslik lozim. Din ma’naviy madaniyatning tarkibiy qismi ekanligini unutmagan va diniy qadriyatlarni hurmat qilgan holda, fuqorolarni, ayniqsa yosh avlodni zamonaviy, dunyoviy fanlar asosida dunyoqarashini shakllantirish zamon talabi ekanligini unutmaslik kerak. Mifologik va diniy dunyoqarashlarda falsafa unsurlari ham bo‘lib, dastlab eramizdan avvalgi to‘rtinchi, uchinchi ming yilliklarida qadimiy SHarq mamlakatlarida ilmiy fikrlar, u bilan bog‘liq ravishda olamni falsafiy anglash vujudga kela boshlagan.
Falsafiy dunyoqarashning o‘ziga xos tomonlari quyidagilardan iborat:
- falsafiy dunyoqarash olamni fan va aqlga asoslangan holda tushuntirishdir. SHu ma’noda falsafiy dunyoqarash dastlab ilmiy dunyoqarashning sinonimi tarzida vujudga kelgan.
- falsafiy dunyoqarash kishilarning olam haqidagi yaxlit tizimga solingan bilimlari yig‘indisidir. SHu ma’noda falsafiy dunyoqarash tabiat, jamiyat, inson ma’naviy rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘zida mujassamlashtiradi.
- Falsafiy dunyoqarash olamni qanday bo‘lsa, shundayligicha, hech qanday qo‘shimchalarsiz tushuntiradi. Olam esa murakkab, u noorganik va organik olam, tabiat, inson va jamiyatni tashkil etuvchi narsalar, xodisalar yig‘indisidan iborat.
Ilmiy falsafiy dunyoqarashga muvofiq notirik va tirik tabiat, jamiki narsa va xodisalar, butun mavjudot doimo harakat, o‘zgarish, taraqqiyotda; olamda hech qanday narsa, hodisa yo‘qki, u o‘z-o‘zicha mavjud bo‘lsin. Barcha narsa va xodisalar o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq, biri ikkinchisiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu bog‘liqlik, aloqadorlik ularning doimiy ravishda o‘zgarib, rivojlanib turishiga olib keladi.
- Ilmiy falsafiy dunyoqarash quyidagi tamoyillarga amal qiladi:
- Ilmiylik,maqsadlilik,tarixiylik, g‘oyaviylik, mantiqiylik,nazariya va amaliyotning birligi,universallik.
- Falsafiy dunyoqarash kishilarning fikrlash madaniyatini, ichki ma’naviy dunyosini ilmiy asosda shakllantiradi.
- Falsafiy dunyoqarash insonning olamni, jamiyatni, unda o‘zining tutgan o‘rnini ilmiy anglash imkoniyatlarini beradi: kishilarda sodir bo‘layotgan vokea-xodisalarga mustaqil yondoshishni, o‘z fikri, nuqtai-nazariga ega bo‘lishni tarbiyalaydi.