Fan va innovatsiyalar vazirligi

(I.P.Pavlov)
kerak. Alisher Navoiy adabiy meroslarida muomala 
madaniyati, xushmuomalalik, tilning ahamiyati to’g’risida, shirinso’zlik haqida 
noyob fikrlarni bayon qilgan. Bygungi kunda ham bu fikrlar o’z ahamiyatini 
yo’qotgan emas. «Til shirinligi – ko’ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa foydali. 
Shirin so’z sof ko’ngillar uchun acal kabi totlidir», - deydi Alisher Navoiy.
O’quvchilar nutqini o’stirishda o’qituvchining til boyligi muhim ahamiyatga 
ega: bir tomondan, shirin tillilik o’quvchini o’qitish va tafakkurini 
rivojlantirishning muhim omili bo’lib hisoblanadi. Bundan shunday xulosa kelib 
chiqadiki, o’qituvchining til boyligi nutqining obrazli, chiroyli, jarangdor, 
namunali bo’lishini ta’minlaydi, natijada o’quvchi diqqatini o’ziga jalb etadi. 
Zotan, til va nutqning teranligi, o’qituvchining mahoratini, ma’naviy boyligini, 
o’qituvchilik qobiliyatining qay darajada ekanligini ifodalaydigan o’lchov, 

---

ko’rsatkich hisoblanadi. Amerika shoiri Rolf Emerson: “Nutq qudratli kuch: u 
ishontiradi, undaydi, majbur qiladi”, deydi. Sharq mutafakkirlari ijodida til va nutq 
vositalari orqali notiq, voiz, badihago’y, qissaxon kabi maxsus san’at ahillari va 
mudarrislar diniy, ta’lim-tarbiyaviy, islomiy aqidalarni ommaga singdirishgani, 
pand-nasihatlar qilishgani bayon etiladi. Ushbu nutq sohiblari keng qamrovli 
bilimga, boy axborotga ega bo’lishgan.
Alisher Navoiy “Voiz olimning o’zi avvalo halol ish ko’ruvchi bo’lishini, 
uning nasihatidan chiqmaslikni” asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til 
shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib 
borish har
 
bir o’qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi. 
Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir. 
O’qituvchining tili nutqiy qobiliyati o’quvchilarning o’zlarini tuta bilishlariga, 
xulq-avtori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir. 
O’qituvchining “til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon 
yashab kelgan” 
(A.P.Chexov).
Uning his tuyg’usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi 
nutqida aks etadi. O’qituvchi til boyligi bilan o’quvchilarda xursandchilik, 
ruhlanish, muhabbat, Vatanga sadoqat, g’azablanish, nafratlanish hissiyotlarini 
uyg’otadi, bilim olishga undaydi. Shuning uchun o’qituvchi “tilning xalq o’tmishi, 
hozirgi va kelajak avlodni buyuk bir yaxlitlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka 
aylantiruvchi eng hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita” 
(K.D. Ushinskiy)
ekanligini unutmasligi kerak.
 
Kishilarning bir-birlari bilan o’zaro munosabatlarida shirinsuxanlik, go’zallik, 
so’zlashuv ohangidagi muloyimlik “Myosharat odobi” deyiladi. Muosharat odobi 
insonning go’dakligida ota-ona bag’rida, oilada shakllantirilishi kerak. “Qush 
uyasida ko’rganini qiladi”, deyiladi xalq maqollarida. Oilada o’rganilgan 
muosharat odobining poydevori mustahkam bo’ladi. Bola maktabda, ulg’aygach 
esa, ijtimoiy muhitda ko’nikma hosil qilish jarayonida oilasida o’rganilgan 
muosharat odobining kuch-qudratini doimo his qiladi.
O’quvchilarga muosharat odobini shakllantirish uchun o’qituvchining o’zi 
avvalo xushmuomalaligini namoyish etib, o’quvchilar qalbiga yo’l topa olishi, 

---

mehribonligi, ular bilan hamdard, hamfikr bo’lib, o’rnak bo’lishi muhim 
ahamiyatga ega. Sharq mutafakkirlari asarlarida muosharat odobi turli ko’rinish va 
nomlarda bayon etiladi. Jumladan, Al Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida 
asosiy g’oya – fozil kishilar obrazi. U kim bo’lishidan qat’iy nazar shohmi, 
gadomi, oddiy fuqaromi fozil kishidir. Shaharning fozil kishilari bir-birlariga 
nisbatan hurmat va izzatda bo’ladilar. Ota-ona va farzand, ustoz va shogird, 
do’stlar, qarindoshlar o’rtasida sharqona nazokat, mehr va ehtirom mavjud. 
Forobiy asarida bundan bir necha asr ilgari ham ota-bobolarimizning ma’naviyati 
naqadar yuksak bo’lganligi va bu avlodlarga o’rnak bo’lishi ta’kidlanadi. Onore de 
Balzak “Xushmuomalalik va kamtarlik kishining chinakam ma’rifatli ekanligidan 
dalolat beradi”, deydi. Ingliz donishmandi Jon Libbok: “Odamlar boodoblilik 
yordamida hattoki kuch bilan erishish mumkin bo’lmagan g’alabalarga erishishi 
mumkin”ligini aytadi. Demak, muosharat odobi nafaqat milliy an’analarimiz va 
urf-odatlarimizning ko’zgusi bo’lgan, balki dunyodagi barcha xalqlarning noyob 
insoniy fazilati sifatida e’tirof etilgan. 
Insonning eng ulug’, lekin murakkab va mashaqqatli faoliyatlaridan biri 
odamlar orasida, ya’ni jamiyatda o’z o’rnini topib yashashidir. By faoliyatning 
murakkabligi shundaki, ko’pchilikka qo’shilish, ular bilan ahil bo’lib yashash 
uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo’lishi kerak. Muomala va 
munosabatda o’quvchilarning diliga to’g’ri kelmaydigan qo’pol va dilozor 
munosabat olib boruvchi o’qituvchilarni hech kim yoqtirmaydi. O’quvchilar 
xushfe’l, shirinsuxan, adolatparvar, muomalasi shirin o’qituvchi va tarbiyachilarni 
dildan yoqtirishadilar va hurmat-e’tibor qilishadi. Insonlar orasida munosib o’rinini 
topish, inoq va hamjihat bo’lib yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. 
Kamtarin inson hech qachon o’zining yutug’i bilan, badavlatligi bilan, ilm-hunari 
bilan maqtanmaydi, hamma vaqt kamgap, sodda bo’ladi. Ammo insondagi 
kamtarlik samimiy bo’lmog’i zapyp. 
Shirin so’z muloqotga kirishishning asosiy qurolidir. U inson qalbini ilitadi, 
qo’pol co’z inson kalbini jarohatlaydi. O’qituvchining “aql-zakovati, fikri, his-
tuyg’ulari, bilimi va madaniy saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so’zda ifoda 

---

etiladi. Muomala madaniyatida so’z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi”