Fan va texnologiyalar universiteti

Pedagogning nutq madaniyati
Pedagogning nutq madaniyatini, odob normasini egallashida ona tilidan keyingi asosiy o‘rinni badiiy adabiyot egallaydi. Uni muttasil va muntazam o‘qib borish notiqning so‘z boyligini oshirishiga, tasvirli ifodalarni, badiiy iboralarni ko‘proq egallab olishiga, xalq orasida keng tarqalgan adabiy til boyliklarini terib, o‘zlashtirib olishiga katta yordam beradi. Badiiy adabiyot notiqni maishiy turmush, ijtimoiy hayot bilan o‘zi bilganidan ko‘ra chuqurroq tanishtiradi, fikrlash miqyosini yanada kengaytiradi, madaniy saviyasini oshiradi, mantiqiy tafakkur salohiyatini boyitadi.
Badiiy adabiyotni muntazam o‘qib boradigan xalq oldida tez-tez so‘zga chiqib turuvchi pedagog, rahbar o‘z nutqida badiiy tasvirlardan o‘rinli foydalanadi, hayotdaga ayrim voqealarni, shaxslarni badiiy adabiyot qahramonlari bilan taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ladi, natijada uning nutqi jonli, hayotiy, ta’sirli bo‘ladi.
Pedagoglar, maktab rahbarlari uchun ibratli hikmat-lardan yana biri shundaki, biror so‘z aytishdan avval uning ortidan "keladigan" oqibatini o‘ylash zarur. Yaxshi o‘ylanmay, oqibatini oldindan chamalamay, ixtiyoriy yoki beixtiyor aytib yuboriladigan so‘z haqiqatga xilof bo‘lishi, muayyan bir kishining izzat-nafsini yerga urishi, qalbini jarohatlashi mumkin.
Pedagogning zo‘rma-zo‘raki, sun’iy tarzda so‘z ishlatishi aksariyat hollarda nutqni buzadi. Eng o‘rinli so‘zlar o‘z-o‘zidan quyilib keladigan, oldindan saralab, chamalab qo‘yilgan so‘zlardir; ularni nutq jarayonining o‘zi aytib turgandek bo‘ladi.
Mohir pedagog yoki rahbar o‘quvchilarning nutq madaniyatini shaxsiy namunasi bilan ham tarbiyalaydi. Masalan, u tinglovchi, talabalarda o‘z fikrini aniq ifodalash, har bir so‘z va jumlani ishlatishga mas’uliyat bilan yondashish; o‘zbek tilining g‘oyat boy xazinasidaga so‘z javohirlaridan ustalik bilan foydalanish malakasini sayqal toptira oladi; ibratomuz so‘zlari, yoqimli iboralari, namunali tashbihlarga boy jumlalari, jarangdor talaffuzi bilan tinglovchilarda ko‘nikma, mahorat hosil etadi.
Leksiyada xalq og‘zaki ijodiga mansub hikmatli so‘zlar, ruboiy, to‘rtlik, qiziq-kiziq iboralardan foydalanish talab etiladi. Badiiy tasvir, qiyoslash, hajviya (yumor) kabilar ma’ruzani qiziqarli qiladi; talabalarni zeriktirmaydi: mudratib, pinakka ketkazib qo‘ymaydi, hordig‘ini chiqaradi.
Pedagog hamisha so‘zlarga torlik, mazmunga kenglik zarurligini unutmasin. U ko‘p va teran fikrlasa, oz gapiradi; chunki oz so‘zga ko‘p mazmun singdirishga intiladi. Bayon etiladigan masalaning mazmuni avval puxta o‘ylab olingan bo‘lsa, so‘zlar beixtiyor quyilib kelaveradi. Shunda notiqlik go‘yo fikr naqqoshliga bo‘ladi.
Til boyliga – tafakkur boyligining, til qashshoqligi - fikr qashshokligining ifodasi ekanligini quyidagi mulohazalar tasdiqlaydi: agar pedagogning nutqi lanj, sust, poyma-poy, no‘noq, mujmai, qovushmagan bo‘lsa, demak, uning fikrlash qobiliyati ham shundaydir. Har bir notiq o‘z nutqida aniqlik, ravshanlik, jozibadorlikka erishmog‘i zarur; bu esa voizdan so‘zlashda qisqalik, lo‘ndalik, ixchamlikni talab etadi. Tildagi aniq-ravshanlik - tiniq fikrning tashqi ifodasi, chunki shunday fikrgina ravshan so‘zlashni ta’minlaydi. So‘zlashdagi noaniklik, shubhasiz, fikrdagi noaniklikning belgisidir.
Qaysi pedagog yoki rahbar aniq-ravshan fikr qilsa, uni xuddi shunday bayon etadi. Tilda, ma’noning anikligi, o‘tkirligiga intilish notiqdik san’atini egallash uchun kurashishdir; bu kurash qanchalik keskin, o‘tkir, aniq yo‘lga solingan bo‘lsa, nutq shu qadar samarali bo‘ladi. So‘zga jo bo‘lmaydigan hech bir mazmun yo‘q. Rahbar yoki pedagogning nutqidaga so‘zlar - fikrlarining ifodasidir, shu bois bu so‘zlar ifoda etilayotgan fikrga muvofiq bo‘lmasa, so‘z ham mujmal, mavhum bo‘ladi. Mohir notiqdagina fikr ravshanligi ifoda aniqligi bilan hamohang bo‘ladi.
Pedagogning so‘z boyligi katta va xilma-xil bo‘lsa, uning nutqi jozibali hamda ko‘rkam bo‘ladi. Buning uchun o‘z mutaxassisligi sohasidagi barcha asosiy tushuncha, atama va kategoriyalarni puxta bilishi, o‘z o‘rnida, ya’ni aralashtirmasdan, almashtirmasdan qo‘llay olishi kerak. Shu bilan birga, u ilmiy, siyosiy adabiyotni, jumladan yurtboshimiz asarlarini, badiiy adabiyotni diqqat bilan, sinchiklab, muttasil o‘qib bormog‘i lozim.
Pedagogning so‘z boyligi qanchalik ko‘p bo‘lsa, e’tibori, nufuzi shunchalik baland bo‘ladi, tinglovchi va talabalarning ongiga ta’siri kuchli bo‘ladi.
Rahbar va pedagogning asosiy quroli – so‘z. U qayralgan, binobarin, o‘tkir, ko‘p qirrali bo‘lishi, vaqt o‘tishi bilan o‘tmaslashib bormasligi lozim. Buning uchun har ikkala shaxs ham badiiy adabiyotni, izohli lug‘atlarni, qomuslarni ko‘p o‘qishi, mutolaa qilishi, notanish so‘zlarni yon daftariga izohlab yozib olishi, vaqti-vaqti bilan takrorlab turishini tavsiya etamiz.
Biroq pedagog so‘z, atama (termin), hikmatli so‘z, misol, ideomatik (aniq tarjima qilib bo‘lmaydigan) iboralarni nafaqat bilishi, balki ularni mohirlik bilan o‘z o‘rnida ishlata olishi, jonli, qiziqarli, ravon, tushunarli, zeriktirmaydigan qilib so‘zlay olishi ham zarur. Shundagina uning va’zi, ma’ruzasi badhazm bo‘lmaydi, o‘quvchilarni o‘ziga “zanjirband “ qilib oladi, shunda ular vaqt o‘tganini ham, charchaganlarini ham bilmay qoladilar.
Pedagog nimani gapirishnigina emas, balki qanday gapirishni ham bilishi kerak. Mohir pedagog yoki ta’lim boshqaruvchisi nutq madaniyatini targ‘ib etuvchi, bunga qiziquvchilarga murabbiylik, ustozlik qiluvchi kishi hamdir. Nutq madaniyati nazariyotchilaridan biri aytganidek, o‘z ona tilini o‘rganish, undan mohirona foydalanish - ulug‘ ish; agar kishi tilni aniq-ravshan bilib olmasa, insoniyat tafakkurining eng buyuk yutuqlari, eng chuqur bilimlar va g‘oyat otashin his-tuyg‘ular unga noma’lum bo‘lib qolaveradi; binobarin, so‘z fikrni ifodalash qurolidir.
Maktab rahbarlari, pedagoglarda muomala odobi, hulqi va notiqlik san’atini amalga oshirganda o‘z-o‘zidan mamnun bo‘lib, tinglovchilarni mudroq bostiradigan va ko‘nglini yoqimli xomxayollarga chulg‘aydigan dabdabali so‘zlarni ishlatishi kerak emas; aksincha, talabalar qalbida fuqarolik tuyg‘usini, jasoratini, milliy istikloldan faxrlanish hislarini muttasil jo‘sh urdiradigan, fidokorlikka, faollikka da’vat etadigan ta’sirchan iboralarni, qalblarni g‘aflat uyqusidan uyg‘otadigan ilhombaxsh so‘zlarni tanlashi kerak.
Ma’ruza o‘qiyotganda ortiqcha so‘zlarni, kirish gaplarni, pisandnamo iboralarni bildiradigan jumlalarni aslo ishlatmaslikni tavsiya etamiz. Ular sirasiga ba’zi noshud, no‘nok o‘qituvchilar hadeb takrorlab, ishlataveradigan: o‘rtoqlar, bilasizmi, ko‘ribsizki, men sizga aytsam, sirasini aytganda, dedi kabi "nishxo‘rd", "xashaki", "tekinxo‘r" so‘zlar kiradi. Yana ba’zi pedagoglar ammo-lekin, va yana butkul, shuni uqtirish kerakki, shuni ta’kidlamoq lozimki, nimaning nimasi, anu, manu kabi o‘rinsiz, bema’ni so‘z va iboralarni ishlatadilar. Rahbar yoki pedagog bularga aslo yo‘l qo‘ymasliga lozim; aks holda nutqning "suvi ko‘p-u, tuzi oz" bo‘ladi, tinglovchilarning jig‘iga tegadi, fikrini chalg‘itadi, zeriktiradi, vaqtini oladi, notiqning obro‘ini tushiradi; ba’zi tinglovchilar, nutqni tinglash o‘rniga unda ishlatilgan "xashaki" so‘zlarni sanab o‘tiradilar. Bu so‘zlarni hadeb takrorlayverish nutqning sifatiga juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi, nutqning mazmunini siyqalashtiradi, adabiy tilni bulg‘aydi.
Har bir pedagog so‘zlaganda falsafiy, axloqiy madaniyat talablariga doim rioya qilishni tavsiya etamiz. Bu madaniyatning talabiga binoan, yozishda, so‘zlashda tushuncha, kategoriya, atama va termin; qonun, va prinsip; teorema, aksioma, gipoteza kabilarni faqat o‘z o‘rnida, almashtirmasdan ishlatish shart.