Fan va texnologiyalar universiteti

Nutq madaniyatida mantiq fanining qoida va talablari
Nutq madaniyatida mantiq fanining qoida va talablariga rioya kilish g‘oyat muhim.
Qaysi bir pedagog mantiq fanidan bexabar bo‘lsa, ya’ni chala-yarim fikr yuritsa, yuzaki va qisqa o‘ylasa, nutkida izchillik bo‘lmaydi. Fikr va so‘z, tafakkur va til mantiqan muvofiq bo‘lishi shart: bayon etilmoqchi bo‘lgan fikr, g‘oya, pedagogning ko‘rsatmasi, va tavsiyasi ularni ifodalashga xizmat qiladigan so‘zlar bilan o‘zaro uyg‘un, hamohang, mutanosib bo‘lishi talab etiladi. Aks holda dili boshqa-yu, tili boshqa qabilidagi nomuvofiklik, teskari mutanosiblik, yasamachilik ro‘y beradi.
Pedagogning, oliy o‘quv yurti rahbarining nutqida mantiqiy urg‘uning ham ahamiyati katta. U muayyan jumladagi biror so‘z yoki iborani bo‘rttirib, uqtirib ifodalashga xizmat qiladi. O‘zbek tilida mantiqiy urg‘u odatda kesimdan oldingi so‘z yoki iboraga tushadi.
Pedagogning nutqi yorqin, jozibali, ta’sirli, jarangdor, tasvir (obraz)li bo‘lishi lozim. Nutkda jonlantiruvchi jihatlar bo‘lmasa, u quruq, badhazm, zerikarli bo‘ladi. Nutqning mazmuni qanchalik boy, chuqur bo‘lsa, uning shakli ham shunchalik rang-barang bo‘lishi unga munosib jilo, sayqal berilishi, badiiy bo‘yoklar bilan jozibali qilinishi, tasvirlar bilan boyitishi darkor. Buning uchun hikmatli so‘zlardan, makol, she’riy parchalardan, o‘tkir iboralar, tasvir, qiyos va o‘xshatishlardan keng ko‘lamda, biroq me’yorida foydalanishni tavsiya etamiz. Bular nutqning bezagi, ko‘rki, sayqalidir. Notiq, shu bilan birga, satira, yumor, istiora, majozlardan o‘z o‘rnida, badiiy talaffuz bilan, shoirona ko‘tarinki ruxda ishlatsa, uning nutqi tinglovchini o‘ziga maftun etadi, gapi "shirali" bo‘ladi, nutqi qiyomiga yetadi, tasanno va ofarinlarga sazovor bo‘ladi.
Xulosa shuki, ma’ruza ilmiy, ishonarli, mantiqan izchil, mazmunan boy, shaklan rang-barang bo‘lsagina, unga qo‘yiladigan eng asosiy talabga javob bera oladi.
Rahbar va pedagog nutqiga qo‘yiladigan talablardan biri shuki, nutq matni badiiy jihatdan puxta, tili adabiy, so‘zlari jarangdor, jumlalari yoqimli, gaplari lo‘nda, lekin mazmuni chuqur, ma’no teran bo‘lishi kerak.
Pedagog o‘z o‘quvchilarini qiziqtirish, ularga badiiy oziq berish uchun o‘tkir ibora, maqol, ruboiy, hikmatli so‘z, ifodali tavsiflardan zeb beruvchi vositalar sifatida foydalansin.
Nutq badiiy bo‘lishi lozim, degan tavsiyadan u balandparvoz, dabdabali gaplardan, yasama iboralardan, iste’moldan chiqqan so‘zlardan iborat bo‘lsa ham mayli, degan xulosa kelib chiqmaydi.
Pedagogning nutqi ravon bo‘lishi uchun har bir gapning so‘zlari muayyan tartibda joylashishi zarur. Oldin gapning egasi, so‘ng uning ikkinchi darajali bo‘laklari, oxirida esa kesimi aytiladi.
Pedagog so‘zlayotgan paytida jumlalarning o‘zaro mutanosibligiga, ya’ni nisbatdoshligaga qat’iy rioya qilishi lozim. Ketma-ket uyushib keladigan jumlalar vositasida bayon etiladigan va murakkab fikrni ifoda etadigan qo‘shma gaplarda bu qoidaga rioya qilish ayniqsa muhimdir. Shunda gaplargina emas, jumlalar o‘rtasida ham mantiqiy bog‘lanish hosil bo‘ladi. Bunday bog‘lanishning buzilishi fikrni chigallashtiradi, ba’zan uning nutqini batamom barbod etadi.
Notiqlik san’atida pedagogning talaffuzi ham g‘oyat katta ahamiyatga ega. Bunga nutqni bayon etish ohangi, tinim, mantiqiy urg‘u, nutq sur’ati, tovushni sozlash kabi jihatlar kiradi.
Pedagog so‘zlayotganda ovozning goh baland, goh past bo‘lib tovlanishiga alohida e’tibor berishi kerak. Busiz jumla qanday ohangda, urg‘u, talaffuzda aytilishiga qarab turlicha ma’noni anglatishi mumkin. Masalan, professor-o‘qituvchi nutk so‘zlayotganida talabalarga qarab "o‘rningizdan turing", "o‘tiring" degan so‘zlarni ishlatishi mumkin. Bular qanday talaffuzda etilishiga qarab iltimos, yalinish, istak ma’nolarini ham, buyruq, do‘q-po‘pisa, talabni ham anglatishi mumkin.
Rahbar yoki pedagog nutq so‘zlayotganda bu so‘zlarni do‘q-po‘pisa bilan, tanbeh berilayotgan kishining izzat-nafsini yerga uradigan tarzda talaffuz qilmasligi kerak.
Pedagogning nutqi ifodali bo‘lmog‘i lozim. Bunda esa nutq intonatsiyasi muhim o‘rin tutadi. U ohang (melodika), tinim (pauza), mantiqiy urg‘u, nutq sur’ati kabi tarkibiy qismlardan iborat.
Melodika notiq ovozining baland-past bo‘lib tovlanishidir. Bu tovlanish spektrdagi yetti xil rangning bir-biri bilan uyg‘unlashgan holda jilolanib, nur taratib turishiga o‘xshaydi. Shuning uchun nutqning ifodali, ohanrabo, tovushning yoqimli va t iniq, ravon bo‘lishi ko‘p jihatdan melodikaga bog‘liq. U har bir jumla ma’nosi va mazmunini his-tuyg‘u vositasida namoyon qilib beradi.
Pedagog o‘z nutqining talaffuziga, nutq so‘zlash ohangiga muttasil va qat’iy talabchan bo‘lmog‘i lozim. Birinchidan, uning ovozi jarangdor, baland, toza, tinik, yoqimli, yumshoq bo‘lishi zarur; ikkinchidan, tomoqni asrash; xastalikning, jumladan, shamollashning oldini olish lozim. Agar ovoz bo‘g‘iq, xirillaydigan, so‘zlaganda yo‘taltiradigan bo‘lsa, ovoz pardalarini davolamaguncha dam berishni, nutq so‘zlamaslikni tavsmya etamiz.
Nutkdagi talaffuzda pauzaning ham muayyan o‘rni va ahamiyati bor. U nutq jarayonidagi 1-2, hatto 3-4 soniyalik tinim, ya’ni to‘xtalishdir.