Fanidan Amaliy mashg’ulotlar

Buyrak choy
 
(Orthosiphon stamineus)
- yasnotkaguldoshlar (Lamiaceae) 
oilasiga mansub. Doim yashil, sershox chala buta, bo‗yi 1,5 m keladi. Bizda bir yillik 
ko‗chat qilinadigan o‗tsimon o'simlik bo‗lib, bo‗yi 60 sm, ba‘zan 80 sm gacha yetadi. 
Ildiz tarmog‗i popuk ildiz, yon ildizi yuza joylashadi. Poyalari to‗rt qirrali, bo‗g‗imlari 
havorang, har turdagi poyalar soni hosil yig‗gunga qadar 3-4 ta, ikkinchi hosil 
yig‗guncha 5-8 ta, mavsum oxirida poyalar ko‗plab tarmoqlanib ketadi. 
Yaproqlarning uzunligi 8 sm, kengligi 1-3,5 sm, qisqa bandli, qarama-qarshi qo‗shni 

---

~ 55 ~ 
juft bargchalarga nisbatan ko‗ndalang joylashgan, ulaming yaprog‗i tuxumsimondan to 
keng nashtarsimongacha bo‗lgan shaklda, uch qismi cho'zilgan, o‗tkirlashgan, asosi 
ponasimon, chekkalari notekis, yirik ko‗ngirali. 
Kimyoviy tarkibi. 
Tarkibida triterpen saponinlar, efir moyi, achchiq ortosifonin 
glikozidi va boshqa moddalar bor. 
Ishlatilishi.
 
Tibbiyotda 
bargi, 
keyingi 
vaqtlarda 
butun 
er 
ustki qismi ham ishlatiladi. Buyrakchoydan suvli damlama sifatida shifobaxsh vosita 
o'rnida foydalanishga ruxsat berilgan. O‗tkir va surunkali buyrak kasalliklarida, buyrak 
toshi kasalliklarida, II-III bosqichli yuraktomir yetishmovchiligida, bod va shu kabi 
kasalliklarda siydik haydovchi vosita sifatida qo‗llamladi. 
Buyrak choy (Ortosifon) o‘simligini yetishtirish agrotexnikasi
. 
Ortosifon bir 
yillik o‗t o‗simlik sifatida Gruziya subtropiklarida yetishtiriladi. O‗zbekistonning 
ixtisoslashtirilgan xo‗jaliklarida muvaffaqiyatli sinovdan o‗tkazilgan. Buyrak choyi 
ochiq va oftobli erlarda yaxshi o‗sadi. Unumdor va namlik yctarli tiiproqlarda yaxshi 
rivojlanadi. O‗simlik poya qalamchalardan ko‗paytiriladi. Ko‗chat har yili, 
dekabr oyining ikkinchi yarmidan boshlab issiqxonalarda havo harorati 18-22°S da 
tayyorlanadi. Qalamchalar 5-7 sm uzunlikda tayyorlanadi. Novdalaridagi barglar olib 
tashlanadi, faqat uchidagi barglargina qoldiriladi. Bug‘lanishini kamaytirish uchun yirik 
burglar ko‗ndalangiga 2 ga bo‘linadi va mayda barglarga tegilmaydi. Shu 
tarzda tayyorlangan qalamchalar 60x45 sm o‘lchamli va balandligi 25 sm bo‘lgan 
ko‗chat qutilarga o‗tkaziladi. Drenaj uchun qutilarning tagiga 2-3 sm qalinlikda 
keramzit yoki mayda shag‗al, keyin yirik donador qum solinadi. Drenaj ustiga 10-15 sm 
qalinhkda 1:1:1 nisbatda organik massa aralashtirilgan tuproq, organik o‗g‗it va qum 
solinadi. Uning ustiga unumdor tuproq va 5-6 sm qalinlikda yirik qum bilan yopiladi. 
Qalamchalarni qiyalatib ustki qum qatlamiga 3-5 sm chuqurlikda, 5x5 oraliqda 
ekiladi va leykada to‗yintirilib sug‗oriladi. Undan keyin qutining usti shisha va shaffof 
plyonka bilan yopib qo‗yiladi. 1 kvadrat metr erga 4 ta qalamcha ekiladi. 1 gektar erga 
yetarli ko‗chat tayyorlash uchun 300 kvadrat metr yopiq grunt talab etiladi. 
Qalamchalarni ekishda issiqxona tubidagi erlardan foydalanish mumkin, lekin bunda 
ham yuqorida bayon etilayotgan drenaj va oziqaviy muhit boiishi kerak.
Qalamcha parvarishi, har kungi sug‗orish vaqti-vaqti bilan tuproq ustidagi 
zararkunandalarni yo‗qotish uchun qum ynzasi yumshatilib turiladi. Qalamchalaming 
85-90% ildiz olishi kuzatiladi. Ildiz olgandan keyin ko‗chatlami sug‗orish soni 
kamaytiriladi, lekin tuproq doim nam holatda saqlanadi. So‗ngra shisha yoki plyonka 
asta-sekin olib tashlanadi. Qalamchalarni dalaga olib chiqib ekilgunga qadar aprel 
oyining oxiri va may oyining boshlarida issiqxonadagi ko‗chatlar bo‗yi 15 sm ga yetadi 
va 1 tadan 4 tagacha poya bo‘lib, yaxshi rivojlangan popuk ildizlar hosil bo‘ladi. 
Buyrak choy o‗simligini yetishtirish uchun unumdor, begona o‗tlardan tozalangan, 
shamoldan pana tuproqlar tanlanadi. Ko‗chatlarni ekish uchun erlar 20-25 tonna 
mahalliy o‗g‗it va superfosfat o‗g‗itlari bilan oziqlantirilib, 20-25 sm chuqurlikda 
haydalishi kerak.
Sug‗orish egatlari olinishidan oldin tuproq 2 marta molalanadi. Jo‗yaklaming 
uzunligi yeming nishabligiga, tuproqning mexanik tarkibi va fizik xossalarga bogiiq 
holda olinadi. Ko‗chatIar ochiq dalalarga aprelning o‗rtalarida ekiladi. Ko‗chatlami 
kutidan ildizi atrofidagi tiiprog‗i bilan ko‗chirib olib, uni buzmay jo‗yaklarga 5-8 

---

~ 56 ~ 
sm chuqurlikda ekish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Ko‗chatlaming oralig‗i bir-biriga 
nisbatan 15 sm bo‗lishi kerak. 1 gektar erga o‗rtacha 120 ming ko‗chat to‗g‗ri kelishi 
kerak. Ko‗chatlar ekish tugallangandan keyin 6-7 kunda bir marta sug‗orib turish lozim. 
Har 2-3 sug‗orishdan keyin ko‗chatlar oralari yumshatiladi va o‗toq qilinadi. 
Buyrak choy o‗simligini birinchi o‗g‗itlash iyul oyida gektar hisobiga 50 kg azot 
va 20 kg fosfor o‗g‗iti berish bilan boshlanadi. Ikkinchi marta oziqlantirishni avgust-
sentabr oylarida 30 kg azot va 20 kg kaliy o‗g‗iti berish bilan tugallanadi. Oziqlantirish 
sug‗orishdan oldin amalga oshiriladi. Keyingi yillar uchun oktabr oyining boshlarida 
o‗simliklardan qalamchalar tayyorlanib issiqxonalarda ekiladi. 
Issiqxonalarda ekilgan buyrak choy oqqanot va aleurodit hasharotlari bilan 
zararlanadi. Bu hasharotlar o‗simlik barglarining orasiga taxum qo‗yib, uning shirasini 
so‗radi va katta zarar yetkazadi. Kasallikning oldini olish maqsadida fosfororganik 
preparatlardan antio va aktelikning 2% li suyuqligi bilan o‗simliklar ishlanadi. 
Buyrak choy o‗simligining xomashyosi uning bargi va keyingi vaqtlarda butun er ustki 
qismi ham ishlatiladigan bo‗lgan. Uning xomashyosini iyun oyining o‗rtalaridan har 15-
20 kunda sovuq kunlar boshlanguncha qo‗lda teriladi. Mavsum davomida yaxshi 
parvarish qilingan maydonlardan 2 tonnaga yaqin ortosifonning dorivor quruq 
xomashyosini yig‗ib olish mumkin.
Mavrak 
- 
Salvia officinalis
- yasnotkaguldoshlar 
(Lamiaceae) 
oilasiga mansub 
ko‗p yillik o‗t o‗simlik. O‗rta Er dengizi bo‗yi butasi. Ildizi baquvvat yog‗ochlangan, 4-
tartibgacha tarmoqlangan, sertarmoq ildizining asosiy qismi tuproqning 10-15 sm lik 
qatlamida joylashgan, ko‗pi bilan 68 sm chuqurlikkacha yetib boradi. Poyalari birinchi 
yili 4 qirrali, quyi qismi yog‗ochlangan, kulrang tusda yuqori qismi tukli, yashil, bo‗yi 
80 sm gacha yetadi.
Barglari 
qarama-qarshi 
joylashgan, 
uzunchoq 
bandli 
mayda 
ko‗ngirali, uzunligi 2-8 sm, kengligi 0,8-2,5 sm, burishgan tukli, kulrang yashil. 
To‗pguli poyaning eng yuqorisidagi boshoqsimon qismi, u sodda yoki shoxlangan, 
sodda halqalardan tarkib topgan.
Gullari ikki labli, ko‗k binafsha rang, yondosh bargchalarining qo‘ltiqlarida 
joylashgan. Mevasi 4 dona yong‗oqchadan iborat, urug‗lari kurrasimon bo‗lib, kattaligi 
2-3 mm. 1000 dona urug‗ vazni 7-9 g. O‗rta dengiz bo'yi mamlakatlarining tog‗li 
erlarida tabiiy sharoitda o'sadi. Shimoliy Kavkaz, Qrim, Moldovada ekib o‗stiriladi. 
Kimyoviy tarkibi.