Fanidan O’quv-uslubiy majmua

18-Mavzu.Biznes jarayonlari va ularni hisobga olish
REJA
1. Biznes jarayonlarining aharniyati
2. Biznes jarayonlarini hisobga olish.
3. Biznes jarayonlarini hisobga olishning umumiy tamoyillari.
4. Mavzuni o'rganishning maqsad va vazifalari
1.Biznes jarayonlarining aharniyati
Turli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi, o‘z faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Bu vazifani bajarish uchun birinchi navbatda ta’minot jarayonini bosib o‘tishi, ishlab chiqarish va undan keyin esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim bir-birlarining o’rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag’larning uzluksiz aylanishini hosil qiladi.
Biznes korxonalarining shakllari1.
Biznes tashkilotlarining uchta turi mavjud. Yakka tadbirkor, hamkor korxona va ko’lpaniya.
1 Wan Madznah Wan Ibrahim va Molid Rizal Palil. Fundamentals of business accounting. Oxford university Press, 2014.8 b.
Korxona xususiy yoki mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida bo‘ladi.
Yakka tadbirkor. Yakka tadbirkor biznesi yagona jismoniy shaxs to’lonidan yuritiladi. Biznesning bu turi oson tugatiladigan, bitta jismoniy shaxs to’lonidan
boshqarilganligi bois hukumatning ko‘p qonun-qoldalariga xalaqit qilmaydi. Kapital kichik miqdorda bo‘lishi kerak va moliyaviy manbalar cheklangan. Biznes foyda keltira boshlaganda, boshliq foydani boshqalar bilan bo‘lishmaydi. Solig‘i maqsadlarida, faqat qat’iy belgilangan soliq to‘laydi va firma foyda solig‘i to‘larnaydi.
Boshliq barcha amalga oshiriladian faoliyatdan xabardor bo‘ladi va buxgalteriya maqsadlarida ko‘p ma’lumotlar talab qilinmaydi. Buxgalteriya ma’lumotlarini Inland Daro’lad boshqarmasi to’lonidan soliq solish talablari amalga oshirilishini buxgalter tayyorlaydi. Boshliq bankdan kredit olmoqchi bo‘lsa, korxona moliyaviy hisoboti taqdim etiladi. Boshqa daro’ladni ko‘faytirishga qiziqadigan tashlikotlar moliyaviy hisobotlarni moliyaviy ahvolini yaxshilash va biznesni amalga oshirishni yaxshilaydi.
Mablag’lar aylanishidagi asosiy bosqich moddiy boyliklarni yaratish jarayoni sodir boiadigan ishlab chiqarish bosqichidir. Bu yerda ishlab chiqarilgan buyumlar nafaqat tashqi ko‘rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi bilan farq qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot, sarflangan ishlab chiqarish vositalarining’xodimlar mehnati bilan yaratilgan zaruriy va qo‘shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan iborat bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan, unga qilingan xarajatlar - sarflangan mablag‘lar, ishchi kuchi va ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar – tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona o‘lchov birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida yig‘ma ko‘rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajat sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat o’lchovlarda ham ko‘rsatiladi. Bu o‘lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi mehnat vositalari va ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab chiqarish jarayonining boshqa to’lonini anglatadigan ishlab chiqarish iste’molini ham o‘z ichiga oladi.
Ta’minot doirasida korxona pul mablag’lari hisobiga o‘ziga zarur bo‘lgan moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish bosqichida ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan mahsulotning iste’molchilarga sotishi sodir bo’ladi. Bu bosqichning yakunida korxona zaxiralari yana pul shakliga kiradi.
Korxonaning ta’minoti va sotish jarayonlarini aks ettirishda buxgalteriya hisobi quyidagilarni qayd qilishi zarur: jarayonlar bilan bog’liq bo‘lgan xarajatlar, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish va mahsulot sotishiga qilingan xarajatlar; ta’minot jarayonida xarid qilinadigan buyumlar; sotish uchun mo‘ljallangan va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari hamda sotilgan buyumlar uchun korxonalar to’lonidan olinadigan pul mablag‘lari va h.k.
Sotilgan mahsulotning summasi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar summasidan korxona to’lonidan belgilangan sof daro’lad miqdoriga ko‘p bo‘ladi.
Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daro’ladni taqsimlash imkonini beradi.
Bu yerda buxgalteriya hisobi davlat daro’ladiga o‘tkazilishi lozim bo’lgan, korxona to’lonidan olingan summasi, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, foyda solig‘i aniqlanadi va qayd qilinadi.
Sotish jarayoni tugagandan so‘ng korxona tegishli organlarga berilishi kerak bo‘lgan summalarni o‘tkazish imkoni
Aktivlar va / yoki passivlarning individual nomlari holatining o'zgarishi bilan bog'liq tegishli faktlar majmui iqtisodiy jarayonni tavsiflaydi.
Yalpi ijtimoiy mahsulotning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishining shakllanishi quyidagi iqtisodiy jarayonlarni ta'minlaydi:

• 
  sotib olish;
  
• 
  ishlab chiqarish;
  
• 
  davolash.
  

Ma'lumki, kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining hal qiluvchi bosqichi ishlab chiqarish jarayonidir, chunki aynan shu bosqichda moddiy ne'matlar ishlab chiqarish amalga oshiriladi.
Ammo, agar ishlab chiqarish zaxiralarini yaxshi yog'langan jarayondan oldin bo'lmasa, ishlab chiqarish jarayoni normal davom eta olmaydi.
Bu jarayon bir qator iqtisodiy hodisalardan, shu jumladan korxonaning xom ashyo va materiallarni etkazib beruvchilardan sotib olishidan va uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta'minlaydigan boshqa resurslardan iborat.
Vazifa buxgalteriya hisobi bu bosqichda - sotib olish hajmini to'g'ri va o'z vaqtida hisoblash, etkazib beruvchilardan moddiy boyliklarni rag'batlantirish yo'lida mumkin bo'lgan yo'qotishlarni aniqlash va ular bilan hisob -kitob qilish. Bu bitimlarning barchasi ularning ishtirokchilari tomonidan tuzilgan shartnomalarda ko'rsatilgan shartlarga muvofiq qayd etiladi.
Materiallarni sotib olishning haqiqiy qiymati ularni sotib olish, transport va sotib olish xarajatlaridan iborat.
Materiallarni sotib olish haqidagi barcha ma'lumotlar etkazib beruvchilar va transport tashkilotlari tomonidan berilgan birlamchi buxgalteriya hujjatlari (fakturalar, to'lov so'rovlari, yuk va temir yo'l schyot -fakturalari, spetsifikatsiyalar, qadoqlash varaqalari va boshqalar) asosida tuziladi.
Transport va sotib olish xarajatlari katta bo'lishi mumkin va ba'zi tarmoqlarda materiallarni sotib olish narxining uchdan biridan ko'prog'iga etadi. Bu miqdor etkazib berish masofasiga, transport turlariga, tariflarga va boshqalarga bog'liq.
Kichik biznes hisobi haqiqiy xarajat, qoida tariqasida, amalga oshirishning haqiqiy jarayonlariga to'g'ri keladi tijorat operatsiyalari materiallarni sotib olish uchun. Shuning uchun ularni sotib olish jarayonining joriy buxgalteriya hisobi darhol haqiqiy narxda amalga oshiriladi.
O'rta va yirik korxonalarda ko'p sonli xo`jalik operatsiyalari va xujjatlari, ilova hujjatlarni o`z vaqtida olmaganligi va materiallarning noto`g`ri etkazib berilishi tufayli bu variantni qabul qilib bo`lmaydi. Shu sababli, bu erda ishlab chiqarish zaxiralarini sotib olishning joriy hisobi ko'pincha buxgalteriya hisobi (shartnoma) bahosida yoki rejalashtirilgan tannarxda amalga oshiriladi.
Hisob -kitoblar rejasida 10 ta "Materiallar", 15 "Moddiy boyliklarni sotib olish va sotib olish", 16 "Moddiy boyliklar qiymatining og'ishi" va boshqalar hisoblarida zaxiralarning mavjudligi va harakati aks ettiriladi.
10 -sonli "Materiallar" schyotida ularni sotib olishning haqiqiy qiymati yoki belgilangan buxgalteriya bahosi bo'yicha baholashda inventarizatsiya ob'ektlarining mavjudligi va harakati to'g'risida ma'lumotlar to'planadi.
Xarid qilishning haqiqiy qiymati shartnoma va boshqa narxlardagi materiallarning qiymati va ularni etkazib berish xarajatlari asosida shakllanadi. Agar materiallarning joriy hisobi belgilangan buxgalteriya bahosi (rejalashtirilgan tannarx, shartnoma va boshqa narxlar) bo'yicha amalga oshirilsa, ko'rsatilgan narxlar bo'yicha zaxiralar tannarxi bilan sotib olishning hisoblangan haqiqiy xarajatlari o'rtasidagi farq 16 -schyotda aks ettiriladi. "Moddiy boyliklar narxining og'ishi".
15 -sonli "Moddiy boyliklarni sotib olish va sotib olish" hisobidan foydalanib, materiallarni sotib olishning joriy hisobini yuritishga ham ruxsat beriladi.
Bu schyotning krediti bilan yozishmalarning yozuvi bo'yicha: 60 "Yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob -kitoblar", 71 "Hisobdor shaxslar bilan hisob -kitoblar", 76 "Har xil qarzdorlar va kreditorlar bilan hisob -kitoblar" va boshqalar. Xarid qilish jarayoni tugagach, sotib olingan zaxiralarning sotib olish qiymati haqiqiy tannarxga keltiriladi.
15 "Moddiy boyliklarni sotib olish va sotib olish" schyotining krediti bo'yicha 10 -sonli "Materiallar" va boshqalar hisobiga yozishmalar bo'yicha ma'lumot hosil qilinadi, haqiqiy olingan va qayd qilingan moddiy boyliklarning qiymati belgilangan chegirmali narxlarda ko'rsatiladi.
Haqiqiy tannarx va sobit kitob bahosi o'rtasidagi farq summasi 15 "Moddiy boyliklarni sotib olish, sotib olish" schyotining 16 -sonli "Moddiy boyliklar bahosidagi og'ishlar" debetining debetiga yoziladi.
15 "Moddiy boyliklarni sotib olish va sotib olish" schyotidagi oy oxiridagi qoldiq, inventarizatsiyaning bir qismi yo'lda bo'lganligi sababli kapitallashtirilmasligini bildiradi.
Hisob -fakturalarning zaxiralarni sotib olish bo'yicha ko'rib chiqilgan yozishmalari qancha material sotib olinganligi va ularning jismoniy hajmining haqiqiy qiymati qancha degan savolga javob beradi. Ammo menejerlar uchun ular alohida materiallarning haqiqiy narxini ko'rsatadigan aniq ma'lumotga muhtoj. Faqat shu tarzda mahsulotning ayrim turlarini ishlab chiqarish texnologiyasini ta'minlash mumkin.
Buxgalteriya hisobi materiallarning harakatini joriy hisobini ikkita hisobda tashkil qilishni nazarda tutadi: haqiqiy tannarx bo'yicha va firma hisobida, masalan, shartnoma narxlarida. Ularning orasidagi farq yig'indisi transport va xarid xarajatlarining shakllanishi bilan bog'liq og'ishlarni ifodalaydi. Bu xarajatlar miqdori materiallarni sotib olishning butun hajmiga to'g'ri keladi. Alohida buyumlarni sotib olishning haqiqiy narxini hisoblash uchun siz avval buxgalteriya (shartnoma) bahosiga nisbatan transport va xarid xarajatlarining o'rtacha foizini hisoblashingiz kerak. Keyin bu foizning qiymati 10 "Materiallar" schyotiga analitik hisoblarda keltirilgan materiallarning aniq ob'ektlarini sotib olish bilan bog'liq xarajatlar miqdoriga ko'paytiriladi. Olingan jami tegishli turdagi materialning shartnoma narxiga qo'shiladi va sotib olishning haqiqiy qiymati olinadi.
15 "Moddiy boyliklarni sotib olish va sotib olish" va 16 "Moddiy boyliklar qiymatining og'ishi" hisoblari yordamida zaxiralarni sotib olishni hisobga olish tartibini ko'rib chiqing.