Farg‘ona davlat universiteti fizika-texnika fakulteti,,fizika“ yo‘nalishi

II BOB. MANDELSHTAM-BRILLYUEN SOCHILISHI.
2.1 Majburiy Mandelshtam-Brillyuen sochilishi.

Chiziqli bo’lmagan muhitga kuchli lazer nuri tushayotgan bo’lsa (damlash to’lqini), tushayotgan va sochilgan nurlarning o’zaro ta’sirlashuvidan tashqari bu nurlarning muhit ichida doimiy mavjud bo’lgan akustik tebranishlar bilan ham ta’sirlashuvi yuz beradi. Aukstik tebranishlarning muhitga tushayotgan kuchsiz yorug’lik nurini modulyatsiya qilishi tufayli Reley chizig’ining nozik strukturasi hosil bo’ladi, ya’ni spontan Mandelshtam-Brillyuen sochilishi kuzatiladi. Tushayotgan yorug’lik intensivligi kuchli bo’lsa uning to’lqinlari akustik tebranishlariga aks ta’sir ham ko’rsatadi.

Tushayotgan kuchli yorug’lik to’lqinining elektr maydonida dielektrik o’z hajmini shunday o’zgartiradiki, natijada elektrostriksion bosim hosil bo’ladi. Bu bosim
(2.1)
Ko’rinishda ifodalanishi mumkin. Bu yerda -muhitning dielektrik singdiruvchanligi, -zichligi, E-yorug’lik to’lqinining elektr maydon kuchlanganligi. Kuchli lazer nurining elektr maydonida bu bosim yuz minglab atmosfera bosimiga yetishi mumkin. Quyosh nurining elektr maydoni E= 10 в/см bo’lsa, uni fokuslash yo’li bilan maydon kuchlanganligini 10⁴ marta oshirganda ham elektrostriksion bosimi P= 5 10^-3 kg/sm² ni tashkil etadi, xolos. Lazer nurini fokuslab E=10⁹ в/см -ga erishish mumkin, uning bosimi P= 5 10⁵ kg/sm² bo’ladi. Odatdagi yorug’lik maydonida yuz bergan elektrostriksion bosimning optik hodisalariga ta’sirini sezmaymiz, chunki bu ta’sir juda kuchsiz, buni yuqoridagi raqamlarni solishtirishdan ham bilib olish mumkin. Katta intensivlikdagi lazer nuri maydonida paydo bo’lgan elektrostriksiya bosimi esa juda kuchli, bu bosim to’lqini chiziqli bo’lmagan qutblanish to’lqinini vujudga keltiradi. Kuchli lazer nurining elastik, ya’ni akustik to’lqin va qutblanish to’lqini bilan o’zaro ta’siri tufayli yorug’likning majburiy Mandelshtam-Brillyuen sochilishi yuz beradi.
Majburiy Mandelshtam-Brillyuen sochilishini 1964 - yilda kvars va sapfir kristallida Chao, Tauns va Stoychev, suyuqliklarda Garmayr va Taunslar birinchi bo’lib kuzatganlar. Ular tajribada impuls davomiyligi 30 nsek, quvvati 50 Mvt bo’lgan to’lqin uzunlikdagi yoqut lazerining qizil nuridan foydalandilar. Muhitdan orqaga sochilgan nurni tadqiq qilishdi. Nurning quvvati bo’sag’a qiymatidan past bo’lganda sochilgan yorug’likning Fabri-Pero interferometrida hosil qilgan interferension halqalari lazer nurining to’g’ridan-to’g’ri hosil qilgan halqalaridan farq qilmas edi. Ya’ni sochilish spektrida Mandelshtam-Brillyuen komponentalari kuzatilmadi. Lazer nuri quvvati bo’sag’a qiymatidan oshganda interferension halqalarda sochilish spektriga xos nozik struktura paydo bo’ldi. Uni chizmada quydagicha tasvirlash mumkin, ularni interferension halqalardan olingan kesim deb qarash kerak.