Farg‘ona davlat universiteti sirtqi bo’limi maktabgacha ta’lim yo’nalishi 24-14 gurux talabasi Araqulova Durdona mustaqil ishi



Yüklə 228,14 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/2
tarix24.09.2023
ölçüsü228,14 Kb.
#147773
  1   2
GO\'DAKLIK DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI



O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI 
 
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
SIRTQI BO’LIMI 
 
Maktabgacha ta’lim yo’nalishi 24-14 gurux talabasi
Araqulova Durdona 
MUSTAQIL ISHI 
 
 


 
 
 
GO'DAKLIK DAVRINING PSIXOLOGIK 
XUSUSIYATLARI 
Reja: 
1. Go`daklik davri bo`yicha psixologik nazariyalar. 
2. Go`dakda muloqot ko`lamining kengayishi. 
3. Nutqning paydo bo`lishi. 


Go`dakning bir yoshgacha davridagi psixologik xususiyatlarini 
o`rganish bo`yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular orasida N.L.Figurin, 
M.P.Denisova, 
M.Yu.Kistyakovskaya, 
A.Vallon, 
D.B.Elkonin, 
Ye.A.Arkin, S.Fayans, Sh.Byuler, F.I.Fradkinalarning asarlari alohida 
ahamiyatga molikdir. 
S.Fayans tajribasida go`dakka chiroyli va jozibador o`yinchoqlar 9 
sm masofadan ko`rsatilganda u butn vujudi bilan ularga intilgan 
keyinchalik oraliq 60 sm bo`lganida bolaning intilish, qo`l cho`zishi, 
sustlashgan va nihoyat ular 100 sm dan ko`rsatilganda bolada intilishi, 
cho`zilishi, ixtiyorsiz harakati mutlaqo so`ngan. U o`yinchoq bilan bir 
qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday befarq qaragan. Masofa 
qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik 
kuchayib borishini kuzatib borish mumkin.
Yuqoridagi tajriba materiallari asosida, shunday xulosa chiqarish 
mumkin: kattalr go`dak qatnashayotgan faoliyatni jonlantiradilar. 
Go`dakni qurshab turgan jismlar borgan sari uning nigohini o`ziga 
tortib, maftun qilib, qo`zg`atuvchi vazifasini bajarib, bolaning qidirish
mo`ljal olish, chamalash faoliyatini kuchaytirishga xizmat qiladi. 
Tadqiqotchi A.V.Yarmolenko yarim yoshlik go`daklarda jozibali 
narsalarning o`zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Mkallif olgan 
ma`lumotlarga qaraganda, go`dak bexisob jismlar orasida insonni (katta 
yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu 
bilan birga harakatsiz ko`ruv qo`zg`atuvchisiga diqqatni to`plash 26 
sekunddan 37 sekundgacha, harakat qilmayotgan odamga bolaning 
tikilishi 34 sekunddan 111 sekundgacha, harakatdagi ko`ruv 


qo`zg`atuvchisiga qarashi, 41 sekunddan 78 sekundgacha, harakatdagi 
insonga e`tibor berishi 49 sekunddan 186 sekundgacha ortgan. Tajribada 
go`dakning harakatlanayotgan odamga diqqatni to`plab turishi to`rt 
marotaba ortgani aniqlangan. 
Bizningcha, go`dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini 
barqarorroq qaratishi uning kattalarga munosabati o`zgarganidan emas, 
balki ular bilan aloqaga kirishganda sust ritseptor o`rnini faolroq 
retseptor egallaganidandir. Go`dakda fazoviy tassavurning boyishida 
jismlarni idrok qilishdagi farqlashning takomillashuvi muhim vosita 
hisoblanadi. hayot tajribasi ortib borishi, mashqlar natijasida jismlarning 
alomat va belgilarni farqlash uquvi paydo bo`ladi.
Frantsuz psixologi Anri Vallon go`dakda ijtimoiy ta`sirlanish ortib 
borishini atroflicha tadqiq qilgan olimdir. Uning tag`kidlashicha, yarim 
yoshli bolada boshqa odamlardan farqli ravshda javob reaktsiyasi 
(ta`siri) o`zining yuqori bosqichiga ko`tariladi. Bola olti oyligida boshqa 
kishilarning imo-ishorasiz ta`siriga javob berishi (ta`sirlanishi) 50 foizgi 
tashkil qiladi, yetti oyligida esa aynan shu reaktsiya 20 foizga kamayadi, 
ammo imo-ishora orqali muloqot 41 foizga ortadi; yetti-sakkiz oylikda 
boshqa kishilarga talpinishi, tabassum qilish birinchi yarim yillikdagidan 
to`rt marta ko`pdir. 
Yuqoridagi tadqiqotlarning fikr-mulohazalarini umumlashtirsak, 
qimmatli 
umumpsixologik 
fikrlarni 
muayyan 
tartibda, 
izchil 
joylashtirish mumkin bo`ladi. Birinchidan, mazkur yosh davrida bola 
bilan uni parvarish qilayotgan kattalar o`rtasida yaqin va nisbatan 
barqaror aloqa o`rnatiladi. Ikkinchidan, go`dak qatnashadigan har 
qanday favquloddiy holat va muammoli vaziyatda kattalar markaziy 


siymoga aylanadilar. Uchinchidan, go`daklik davrining oxirida 
hamkorlikdagi o`yin faoliyati individual o`yin faoliyatiga aylanadi. 
SHunday qilib, go`daklik davrida kattalar bilan faol aloqaga 
kirishish ehtiyoji tug`iladi va bu aloqa nutq davrigacha muloqotning 
o`ziga xos yangi shakli sifatida bolaning o`sishida muhim rol o`yynaydi. 
Bir yoshgacha davrda raydo bo`lgan ehtiyojning tobora chuqurlashuvi 
bilan nutq davrigacha muloqot cheklanganligining nomutanosibligi bir 
yoshdagi inqirozi keltirib chiqaradi. Vujudga kelgan qarama-qarshilik 
o`z yechimini nutq orqali muloqot davrida topadi va bola o`sishning bir 
bosqichidan ikkinchi bosqichiga o`tayotganinin ifodalaydi. Go`dakning 
nutq faoliyati takomillashgani sayin muloqotning mazmuni boyib, 
ko`lami kengayib boradi. Natijada haqiqiy ma`nodagi shaxslararo 
munosabat vujudga keladi, go`dakning shaxsga aylanishi va 
ijtimoiylashuviga 
keng 
imkoniyatlar 
yaratadi. 
Mazkur 
davrda 
go`dakning o`sishini ta`minlovchi ob`ektiv va sub`ektiv sharoitlar 
yaratilishi – bolaning faollligi ortishi uchun psixologik negiz bo`ladi. 
Harakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini qator 
tajribalar asosida o`rgangan olimlardan D.B.Elkoninning ishonch bilan 
ta`kidlashicha 2-3 haftalik go`dakda ko`z konvergentsiyasi vujudga 
kelsa ham, o`z nigohini turli jismlarga qaratib turish jarayoni qiyin 
kechadi, hayotining 3-5 haftalarida esa uning nigohi oz fursat bo`lsada, 
muayyan ob`ektga to`plana boshlaydi. 4-5 haftalik go`dakda 1-1,5 metr 
naridagi jismlarni kuzatish ko`nikmasi hosil bo`ladi. Ikki oylik bola 2-4 
metr uzoqlikdagi narsani kuzatishni o`rganadi, u uch oyligida 4-7 metr 
oraliqdagi jismlarni ham payqay oladi, nihoyat, 6-10 haftalik go`dak 
hatto, aylanayotgan predmetning harakatini idrok qilish imkoniyatiga 


ega bo`ladi. Keyinchalik hissiy organlarining ko`z bilan funktsional 
aloqalar o`rnatish qaror topadi. Go`dak to`rt oyligida uning jismga 
tikilish va uni tomosha qilishi nisbatan barqaror bo`ladi. 
Yuqoridagi fikrlarga qaramay, mazkur yoshdagi bolalarda qo`l 
harakati hali beixtiyor xususiyatga ega bo`lib, jismlarna maqsadga 
muvofiq harakatlantirishdan ancha uzoqdir. Go`dak 4 oyligidan boshlab 
narsaga qo`lini yo`naltiradi, asta-sekin unda payraslash uquvi namoyon 
bo`la boshlaydi. 5-6 oyligida predmetni ushlash va uni o`ziga tortib olish 
(qo`ldan yulib olish) ko`nikmalari shakllanadi. harakat va teri tuyush 
organlari sifatida qo`sh vazifani o`tovchi ko`rish qobiliyati bir maromda 
rivojlanishdan bir muncha kechikadi. Bola 6 oyligida unda o`tirish, 
turish, emaklash, yurish, gapirish ko`nikmalari shakllanadi.
Qo`l ushlash harakatining vujudga kelishi ham go`daklik davrining 
muhim rivojlanish pallasi hisoblanadi. Chunki qo`l bilan ushlash 
harakati, birinchidan ko`rish harakatini muvofiqlashtirsa, ikkinchidan, 
mazkur psixologik holat birinchi yo`naltirilgan harakatni ifodalaydi, 
uchinchidan, jismlarni ishlashga intilishning o`zi predmet bilan turli 
harakatlarni bajarish (manipulyatsiya)ning eng qulay shartidir. 
Tadqiqotchilarning ta`kidlashlaricha, “yangilik” alomati bola 
uchun muhim ahamiyat kasb etgani sababli unda orientir refleksi borgan 
sari faollashib borgan. Shuning uchun “yangi” lik alomatining 
qo`zg`atuvchilik xususiyati bolaning faoliyatida uchraydigan takroriy va 
uzluksiz harakat mexanizmlarini tushinishga, idrok qilinayotgan 
narsalarga faol ko`z yugurtirish va predmet bilan turli harakatlarni 
bajarishning psixolgik mohiyatini ochishga xizmat qiladi. 


R.Ya.Abramovich – Lextman go`dakning bir yoshgacha davrida 
predmetlar bilan harakat qilishini o`rganib, ularning oltita rivojlanish 
bosqichidan iborat ekanligini aytadi. Bular: a) faol sergaklik (tetiklik)-2 
haftalikdan 4-5 haftalikkacha; b) sensor faollik-1,5 oylikdan 2,5-3 
oylikkacha; v) harakatoldi-2,5-3 oylikdan 4-4,5 oylikkacha; g) sodda 
“sermahsul” harakat –4 oylikdan 7 oygacha; d) o`zaro bog`langan 
(uyg`un) harakat-7 oylikdan 10 oylikkacha; ye) funetsional harakat –10-
11 oylikdan 12-13 oylikkacha davom etadi. Muallif har bir bosqichining 
o`ziga xos xususiyatlarini ham sxematik, ham tekstual tarzda ifodalagan. 
Bir yoshgacha bolalarda ta`sirlanishning eng muhim jihatlari paydo 
bo`lishi va shakllanishi jarayonining rivojlanishi sxemasini N.L.Figurin 
va M.P.Denisova tuzdilar. Buning uchun ular ta`sirlanishning 34 ta 
ko`rinishini tanlab: ta`sirlanish mavjud emasligi, ta`sirlanish namoyon 
bo`lishi, uzil-kesil ta`sirlanish shakllanishi bosqichlarida psixologik 
tavsif berganlar. 
Predmetning xususiyatiga qarab bola harakatidagi o`zgarishlarni 
M.Yu.Kistyakovskaya, 
D.B.Elkonin, 
Ye.A.Arkin, 
V.S.Muxina, 
N.A.Menchinskaya va boshqalar, reptseptor faoliyat mexanizmlarni 
I.P.Pavlov va uning shogirdlari F.R.Dunaevskiy va boshqalar 
o`rganishgan. 
Ularning 
talqinicha, 
emaklash-go`dakning 
fazoda 
mustaqil holda o`rin almashtirishi, harakat qilishning dastlabki 
ko`rinishidir. Mustaqil yurish – go`dakning insonlarga xos yo`sinda 
fazoda siljish, joyidan qo`zg`alishni amalga oshirish uchun muayyan 
darajada 
tayyorgarlikni 
taqozo 
qiluvchi 
harakatlarining 
yangi 
ko`rinshidir. 


SHunday qilib, go`dakning jismlar bilan bevosita amaliy aloqaga 
kirishuvi va ular yordamida harakatlanishi narsalarning yangi xossa va 
xususiyatlarini bilib borishi, ular bilan munosabatini yanada 
kengaytirishi uchun imkon yaratadi. 
Go`dakda muloqot ko`lamining kengayishi va nutqning vujudga 
kelishi. 
Oldingi sahifalarda bayon qilinganidek, go`dakning kattalar bilan 
uzviy bog`liqligi majburiy muloqotga kirishishni taqozo qiladi. 
Shaxslararo aloqa o`rnatish zarurati bolada noverbal, nutqsiz 
muloqotning maxsus shakli paydo bo`lishiga olib keladi. Shuni alohida 
ta`kidlash kerakki, organizmning tashqi va ichki qo`zg`atuvchilariga 
javobi “jonlanish”ni keltirib chiqaradi. Muloqotning eng oddiy 
ko`rinishlari keyinchalik boshqa murakkabroq ko`rinishlarining vujudga 
kelishiga puxta zamin yaratadi. 
Katta yoshli kishilar tovushiga taqlid qilib, go`dakni qurshab 
turgan odamlar nutqini idrok qilinishi tom ma`nodagi nutq faoliyatini 
tarkib toptiradi. Muloqotning so`nggi turlari go`dak hayotining ikkinchi 
yarim yilida ko`zga tashlanadi. Uning o`zini parvarishlayotgan, 
odamlarga ilk tabassum, quvonch va shodlik tuyg`usi bilan boqishi faqat 
xush kechinmalaridan emas, balki ichki mexanizmlarini ifodalovchi, 
muayyan darajada tashkil topgan ijobiy ta`sirlanishni aks ettiruvchi 
muloqotdan ham iboratdir. Katta yoshli odamlardan ta`sirlanish his-
tuyg`usi go`dakning hayoti va faoliyatida bir necha yo`nalishda qaror 
topib boradi. Ulardan bittasi quvonch yoki tabassum tuyg`usida: 
kattalarga butun vujudi bilan talpinishi, tikilib turishi, harakatlarini 


kuzatishi, qo`lini uzatishi, boshini qo`zg`atuvchi kelgan tomonga 
burishi, o`ziga xos tovushlar chiqarishi yoki gugulashida yaqqol 
ko`rinadi. Ta`sirlanish his-tuyg`usi “jonlanish majmuasi” bilangina 
emas, balki uning alohida tarkibiy qismlari (tovush, chehra va 
hokazolar) ta`sirida ham vujudga keladi. Ta`sirlanish tuyg`usi 
keyinchalik tanlovchanlik xususiyatini kasb etib, faqat ayrim (yaqin, 
tug`ishgan) kishilarga nisbatangina hosi bo`ladi. 
Bolaning hamkorlikdagi (ota-ona, enaga, murabbiya yoki 
tug`ishganlari ishtrokidagi) o`yin faoliyati ham, his-tuyg`uga berilishi 
ham nutq va nutq faoliyati bilan chambarchas bog`liq bo`ladi.
Olima G.L.Rozengart-Pupko bolaning nutqni tushinishi (idrok 
qilishi) jarayonini o`rganib, ko`ruv idroki va predmetlarga ko`z 
yugurtirish, ularning nomlarini tushinish rivojlanishiga yordam beradi, 
deya xulosa chiqaradi. Tadqiqotchilardan Z.I.Barabanova go`dakning 
nutqni idrok qilishini tekshirib, undagi turli analizatorlarning roliga baho 
beradi. Uning ma`lumotlariga qaraganda, g`o`zqatuvchi 10 marta 
namoyon bo`lishida ko`ruv analizatorlarining yo`nalishi 86 foiz bolaga 
saqlangan, eshituv analizatorining esa 60 foiz sinaluvchilarga yo`qola 
boshlagan. Qo`zg`atuvchining 20 marta ta`sir ko`rsatishi natijasida 
ko`ruv analizatorini ta`sirlanish orientirovkasi 18 foiz bolada so`ngan, 
eshituv analizatori xuddi shu paytda umuman batamom so`nib bo`lgan. 
D.B.Elkonin xulosasiga ko`ra, nutqni tushinish vujudga kelishining 
asosiy shartalri quyidagilardan iborat: a) umumiy holatdagi predmetni 
ajrata olish; b) predmet diqqat e`tiborini to`plash; v) favqulodda holatga 
qarab anglanadigan his-tuyg`uning mavjudligi va boshqalar. 


O`zgalar nutqini tushinish ko`ruv idrokining zamirida vujudga 
keladi. Bolani o`zgalar nutqini tushinishga o`rgatishda katta odamlar 
biror o`yinchoqdan ta`sirlanishi hosil qiladigan qo`zg`atuvchini 
uyg`otadi. 
Nutqni idrok qilish va tushunishning oxirgi bosqichi go`dakning 9-
10 oyligidan boshlanadi va uni o`zgalarnutqini tushunishning ilk shakli 
va ko`rinishi deb ataladi.
Tadqiqotchi F.I.Fradkina kattalarning go`dakka qaratilgan nutqidan 
quyidagi ta`sirlanish holatlarini ko`rish mumkinligin aniqlagan: 1) nomi 
aytilgan prkdmetga javob tariqasida burilib qarash (7-8 oylikdan); 2) 
turmush tajribasiga egallangan harakatlarni kattalar eslatishi bilanoq 
bajarishga intilish (7-8 oylikda); 3) kattalarning nutq orqali ko`rsatmasi 
bo`yicha oddiy topshiriqlarni bajarish (9-10 oylikda); 4) nutq orqali 
ko`rsatma bo`yicha zarur predmetni tanlab olish. (10-11 oylikda); 5) 
“Mumkin emas” degan taqiqlovchi so`z ta`sirida harakatini to`xtatish 
(12 oylikda) va hokazo. 
Go`dakda o`zgalar nutqini idrok qilish va unga javob berishga 
intilish, xususan qo`zg`atuvchiga javoban u yoki bu harakatni amalga 
oshirish murakkablashib boraveradi. Bular uning aqliy imkoniyatlari 
darajasiga (tiyrakligiga, topqirligiga) bevosita bog`liq bo`lib, bola 
ulardan ta`sirlanish natijasida narsalarga nigoh tashlaydi, uni ushlab 
olish uchun qo`l cho`zadi, unga emaklab boradi. Tushunish vujudga 
kelayotgan jarayonda favqulodda holatga qarab ta`sirlanishning o`zi 
ham murakkablashib boradi. Dastlab ta`sirlanish biror jismga nisbatan 
paydo bo`ladi, keyinchalik biror jismni boshqa ob`ektlar bilan yonma-
yon turgan joyidan tanlab olish birmuncha qiyinchilik bilan ko`chadi. 


Tushunishning rivojlanish bosqichlari ko`ruv idroki bilan nutq 
o`rtasidagi o`ziga xos munosabat tariqasida namoyon bo`ladi. Shuning 
uchun tushunish, ya`ni nutqni idrok qilish go`dakni orientirlash faoliyati 
negizida vujudga kelib, ko`ruv orientiri shaklida ifodalanadi. 
Tushunishning o`zi ham ko`ruv orientirning o`sishidan yangi bosqich 
hisoblanib, harakatning so`z bilan boshqaruv bosqichiga ko`chganligini 
bildiradi.
D.B.Elkonin fikricha, bir yoshgacha bola psixikasi o`sishining 
o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) kattalar nutqini 
tushunish hamda, dastlabki so`zlarni mutaqil talaffuz qilish; 2) 
predmetlar bilan xilma-xil harakatlarni uyg`unlashtirib, ish-harakatini 
bajarish; 3) yurishga urinishning ro`y berishi; 4) xatti-harakatni so`z 
bilan boshqara olish; 5) so`z bilan go`dakning idrok qilish faoliyatini 
boshqarish va hokazolar. 
SHunday qilib, bir yoshgacha go`dak egallagan eng qimmatli 
xususiyat paydo bo`ladi va u boladagi ijtimoiy ehtiyojning vujudga 
kelishida va uning shu ehtiyoj orqali katta yoshdagi odamlar bilan 
bevosita muloqotga kirishida o`z ifodasini topadi. Shuning uchun jismlar 
bilan maqsadga muvofiq xatti-harakatlarni birgalikda amalga oshirishda, 
bilish jarayonlari va shakllari zamirida muloqotga ehtiyoj tug`iladi. 
Go`dakning o`sishi kattalar bilan muloqotga kirishish natijasida ro`y 
beradi. 


Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr: 

Yüklə 228,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin