Farmakologiya elmi-dərman maddələrin canlı orqanizmlə qarşılıqlı təsirini öyrənən elmdir,

Farmakologiyaya qiriş.

Farmakoloqiya -- yunanca pharmacon- dərman və logos- elm deməkdir. Bu elm xəstəlik və patoloji proseslər zamanı müalicə və profilaktika məqsədilə istifadə olunan dərman maddələrin canlı orqanizmlə qarşılıqlı təsirini öyrənir.

Farmakologiyanın əsas vəzifələrindən biri, uğurlu müalicəyə təminat verən yeni, daha effektiv və təhlükəsiz dərman maddələrinin alınması, onların öyrənilməsi və tibbi praktikaya tətbiqidir.

Farmakologiyanın məqsədi:
1) fizioloji sistemlərin pozulmuş fəaliyyətinin bərpası
2) baş vermiş patoloji proseslərin aradan qaldırılması
3) orqanizmdə gedən fizioloji proseslərin incə mexanizmlərinin acilması
4) patologiyaların törənmə səbəblərinin öyrənilməsi.

Farmakologiyanın məqsədini yerinə yetirmək üçün dərmanların təsirində 3 istiqamət əsas və həlledici şərt sayılır:

a) onlar somatik və ya neyro-psixoloji pozğunluqlara səbəb olan proseslərlə təsir göstərirlər
b) çatışmazlığı müxtəlif xəstəliklərə səbəb olan və insan

orqanizminin özündə əmələ gələn endogen və ya xaricdən daxil olması zəruri olan ekzogen aktiv maddələrin, mayelərin, duzların və s. pozulmuş balansını bərpa edir.

c) orqanizmə daxil olaraq müxtəlif xəstələklər törədən mikrob, parazit və s. məhv edir, eləcədə də orqanizmdə əmələ gələn zərərli maddələri inaktivləşdirir və ya bu kimi amillərin orqanizmdən kənarlaşdırmasını təmin edir.

Farmakologiyanın tədgiqat obyektinə səciyyəvidir:

1) canlı orqanizm və onun hissələri (izolə edilmiş toxuma və

orqanlar)

2) dərmanların təsiri bütöv orqanizm üzərində--“in vivo” olmaqla öyrənilməsi
3)dərmanların təsiri izolə edilmiş ayrı-ayrı toxuma və orqanları üzərində- “in vitro” öyrənilməsi
4) kompyuter texnikasından “in siliko” öyrənilməsi.
Farmakologiyanın tədgiqat vasitəsinə səciyyəvidir:
1) dərman maddələri olması
2) tibbdə dərman formaları şəklində istifadə olunan fərdi kimyəvi quruluşlu bioaktiv maddə olması
3) tərkibində aktiv maddə saxlayan bitki və heyvani mənşəli bir qarışıq olması.
Yeni dərman madələrinin alınması, öyrənilməsi və tibbi prartikaya tətbiqi.
Müasir farmakologiyanın qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biri, farmakoloji fəallığı yüksək olan seçici təsirə malik daha təhlükəsiz yeni dərman maddələrinin alınmasıdır.
Bu məqsədlə tədqiqatlar aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır:
I.Empirik yol
1) təsadüfü tapıntı
2) skrininq
II. Məqsədli sintez yolu
1) orqanizmdə əmələ gələn biogen maddələrin sintezi
2) antimetabolitlərin alınması
3) məlum bioloji aktivliyə malik olan maddənin molekulunun modifikasiyası
4) dərman maddəsinin birləşdiyi aktiv substratın quruluşunu öyrənməklə
5) lazım olan xüsusiyyətlərə malik 2 maddənin strukturunu birləşdirməklə
6) dərman maddələrinin orqanizmdə kimyəvi çevrilmə proseslərinin öyrənilməsi əsasında (prodərmanların sintezi və dərmanların biotransformasiyasına təsir göstərməklə)
III. Dərman xammalından istifadə etməklə potensial aktiv preparatların və fərdi maddələrin alınması
1) heyvani mənşəli dərman xammalından
2) bitki mənşəli dərman xammalından
3) minerallardan
IV. Mikroorqanizmlərin və göbələklərin həyat fəaliyyəti məhsullarından dərman maddələrinin alınması
V. Biotexnoloji üsul (hüceyrə və gen mühəndisliyi).
Dərman maddələrin adları.
Tibbdə dərman maddəsi kimi istifadəyə tövsiyə olunan hər bir bioloji aktiv birləşmənin, əsasən, 3 adı olur:
1. Ümumi (genel) ad (jenerik ad) – buna həm də dərmanın sahibsiz adı deyilir.

Dərmanların jenerik adlarının standartlaşdırılmasında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) tövsiyələri əsasında aparılır.

2. Dərmanın sahibli adı və ya ticari adı.

Bu dərman maddəsinə onu ilk dəfə alan və ya sonralar istehsal rdən əczaçılıq firmaları tərəfindən verilən özəl adlardır.

3. Dərmanın kimyəvi adı.

Beynəlxalq Kimya Birliyi tərəfindən verilən addır.

Hər bir potensial dərman fəallığına malık maddənin alınmasında onun klinik istifadəyə vəsiqə qazanmasına qədərki tədqiqatlar aşağıdakı mərhələ üzrə aparılır:
I mərhələ- klinikaya qədərki tədqiqatlar adlandırılır.
Bu mərhələdə hər bir bioloji aktiv kimyəvi birləşmənin və ya bitki, heyvani, mineral mənşəli maddələrin müxtəlif heyvanlar üzərində əhatəli eksperimental farmakoloji tədqiqi aparılır. Bu tədqiqatlar nəticəsində müvafiq maddənin toksikliyinin yüksək olmadığı və konkret patologiyalarda farmakoloji aktivliyə malik olduğu müəyyənləşdirilir. Nəticə müsbət alındıqda maddənin klinik sınaqlarının aparılması məqsədəmüvafiq sayılır.
II mərhələ- klinik sınaqların aparılması.
Bu mərhələdə farmakoloqlar tərəfindən təsdiqlənən yekun protokol sənədi hazırlanır. Bundan sonra həmin maddə “yeni örənilən dərman“ adını alır və onun klinik sınaqları başlayır.
III mərhələ-“yeni dərmanın”klinik sınaqları.
Bu mərhələ 4 fazada aparılır:
I faza- yeni öyrənilən dərmanın təsiri 20-100-ə qədər fiziki cəhətdən sağlam könüllü şəxslər üzərində yoxlanılır. Bu fazadakı tədqiqatların klinik farmakoloqlar tərəfindən aparılması məsləhət görülür. I-ci fazada dərmanın farmakokinetik və farmakodinamik xüsusiyyətlərilə yanaşı, onların farmakokinetik göstəriciləri və plazma konsentrasiyası ilə farmakodinamikası arasındakı asılılıq müəyyənləşdirilir. Eləcə də, orqanizmin dərman maddəinin artırılan dozalarına qarşı dözümlüyü öyrənilir. Klinik sınaqların bu fazasından uğurla keçmiş maddələr, daha geniş tədqiq olunmaq üçün klinik sınaqların II-ci fazasına tövsiyə olunurlar.
II faza- yeni dərman maddəsi onun istifadəsi göstəriş sayılan konkret xəstəliyə tutulmuş kiçik xəstə qrupu (~ 150-300 nəfər)

üzərində örənilir. Dərmanın arzuolunan effekt törədən optimal dozası və dozalanma diapozonu müəyyənləşdirilir. Tədqiqatların bu fazasının xüsusi ixtisaslaşdırılmış tibb mərkəzlərində plasebo sınağından istifadə olunmaqla yeni dərman maddəsinin farmakoloji xüsusiyyətləri hərtərəfli tədqiq olunması tövsiyə olunur.

III faza-böyük xəstə qrupu (bir neçə min) üzərində və daha uzun müddətə (2-3 il) aparılır. Bu fazada tədqiqatlar bir çox tibb müəssisələrində, hətta, müxtəlif ölkələrdə “kor nəzarət” və “ikiqat kor nəzarət” metodlarından istifadə olunmaqla aparılır. Nəticə müsbət alındıqda, yeni dərmanın farmakologiyası haqqlnda toplanan bütün məlumatlar müvafiq formada sənədləşdirilərək rəsmləşdirilir. III fazada 2 dövrdən ibarətdir:

III-a - yeni dərmanın lisenziyalaşdırılmasınaqədərki klinik tədqiqqatlar dövrü

III-b – klinik tədqiqatlardan sonrakı lisenziyz alana qədərki dövr.

Lisenziya almış hər bir yeni dərman maddəsi müvafiq dərman formaları şəklində istehsal olunaraq, klinik istifadəyə tövsiyə olunur və unun satışına icazə veriir. Bundan sonra klinik sınaqların sonuncu- IV fazası başlayır.

IV faza- çox böyük (10 minlərlə) xəstə qrupları üzərində aparılır. Bu fazada artıq praktik istifadəyə vəsiqə qazanmlş dərman maddəsinin uzunmüddətli qəbulda törədə biləcəyi arzuolunmaz əlavə effektlər və toksikliyi öyrənilir. Bununla yanaşı ba fazada yeni dərman maddəsinin farmakoekonomik xüsusiyyətləri də öyrənilir. Klinik sınaqların IV fazasının sonunda toplanan bütün məlumatlar xüsusi hesabat halında dərmanın istifadəsinə razılıq vermiş təşkilata göndərilir (məs. farmakoloji komitəyə). Bu məlumatlar yekun olaraq dərmanın klinikadakı gələcək taleyini müəyyən edir.
Farmakologiya fundamental tibbi – bioloji fənlərindən biri olub, nəzəri və praktik təbabətin digər müstəqil elm sahələrilə çox sıx bağlıdır.Təbabətin bütün sahələrində çalışan həkim və elmi tədqiqatçı üçün farmakologiya daimə öyrənilməsi ən zəruri olan tibb elmlərindən biridir.

XX əsrin 2-ci yarısından sonra farmakologiyanın bir çox yeni sahələri yaranmışdır:

1. Psixofarmakologiya
2. Kardiofarmakologiya – bu klassik sahə üzrə elmi bilgilər artmış və çoxalmışdır
3. Klinik farmakologiya ( XX əsrin sonuna yaxın )- müstəqil elm sahəsi kimi ayrılmış və sərbəst fənn kimi tədris olunmağa başlamışdır.

Klinik farmakologiya– dərman maddələrinin insan orqanizminə göstərdiyi təsirləri öyrənir. Onun əsas vəsifələrinə səciyyəvidir:

1.Preklinik tədqiqatlardan uğurla keçmiş yeni dərman maddələrinin normal şəxslərə və xəstələrə təsirini araşdırması
2.Yeni dərman maddələrinin effektivliyini müəyyənləşdirməsi
3.Yeni dərman maddələrinin farmakoekonomik cəhətdən dəyərləndirilməsi və qiymətləndirilməsi.
Dərman maddələrinin orqanizmlə qarşılıqlı təsir prinsiplərinin öyrənilməsi istiqamətinə uyğun olaraq, farmakologiya bir neçə bölməyə ayrılır:
1. Farmakodinamika
2. Farmakokinetika
3. Farmakogenetika

4. Xronofarmakologiya

5. Toksikologiya
6. Kimyəterapiya
7. Toksikoterapiya
Farmakodinamika.
Farmakodinamika (dynamis- güc, qüvvət deməkdir)- dərman maddələrinin orqanizmdəki proseslərə (fizioloji, biokimyəvi və patoloji) təsirini, bu təsiri şərtləndirən və istiqamətləndirən lokalizasiya prinsipi və təsir mexanizmini öyrənir.

Farmakodinamika bölməsində dərmanların təsir növləri, təsir effektinin onların kimyəvi quruluşu, izomeriyası, fiziki-kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərindən asılılığı, doza, terapevtik genişlik və terapevtik indeks anlayışları, dozalanma prinsipləri və dərman madələrinin təsir xüsusiyyətlərinin meydana çıxmasında hansı mexanizmlərin ( neyrokimyəvi, molekulyar, elektrofizioloji, fizioloji, biokimyəvi, neyrohumoral və s.) işə düşməsi barədə məlumat verilir.

Dərman maddələrinin təsir növləri:
I.Dərman maddələri orqan və sistemlərə təsir spesifikliyinə görə 2 cür olur:

a) ümumi təsirli

Ümumi təsir- dərman maddələri eyni vaxtda hər hansı bir orqan və ya sistemlərin bütün sahələrinin fəaliyyətinə təsiridir (oyadıcı, süstləşdirici və ya tormozlayıcı)

b) seçici təsirli

Seçici təsir-dərman maddələrinin ayrılıqda hər hansı bir orqan və ya sistemlərin ayri-ayrı sahələrinin fəaliyyətinə hər hansı bir mediatora həssas olan spesifik reseptorları qoşaraq göstərdiyi təsirdir (stimullaşdırıcı, süstləşdirici və ya tormozlayıcı).

II. Dərman maddələrin təsirləri molekularası rabitə əlagəsinə (kovalent, ion, Van^_Der Vaals və s.) görə 2 cür olur:

a) geridönən təsirli

Geridönən təsir- dərman maddələri orqanizmə daxil olduqda toxuma hüceyrələrilə kimyəvi reaksiyaya girmədən, müvəqqəti olaraq hüceyrənin yalnız funksional vəziyyətinə təsir göstərir və bu dərman maddəsi orqanizmi tərk etdikdən sonra hüceyrənin funksional vəziyyəti bərpa olunur (məs. narkoztörədici maddlər).

b) geridönməyən təsirli

Geridönməyən təsir- dərman maddələri orqanizmə daxil olduqda toxuma hüceyrələrilə kimyəvi reaksiyaya girərək onun tamlığını pozur, məhv edir. Bu dərman maddəsi orqanizmdən tam xatic olduqdan sonra toxuma hüceyrələri öz funksiyasını müəyyən nisbətdə itirir ( məs. antixolinesteraz maddə- armin).

III. Dərman maddələrin təsirləri farmakodinamikasına görə 3 cür olur:
1. Dərman maddələrinin effektinə görə :
a) əsas effekti

Əsas effekt- dərman maddəsinin özünə məxsus müalicəvi təsiri meydana çıxır ( məs., yuxu dərmanlarının yuxugətirici təsiri onların əsas effekti hesab edilir. Bu yuxu dərmanların arzuolunan əsas effektidir.

b) əlavə effekti.

Əlavə effekt- dərman maddəsinin özünə məxsus müalicəvi təsiri deyil,digər təsirlərin yaranması (məs., yuxu dərmanların arzuolunmayan əlavə təsiri- əzginlik, başağrısı, yuxudan ayıldıqdan sonra yuxuya yenidən meyillik və s.).

Dərman maddələrinin əlavə effektləri təsir lokalizasiyasına görə 2 cür olur:

1. Mədə-bağırsaq sistemində özünü göstərən

2. Mədə-bağırsaq sistemindən kənar orqanlarda özünü göstərən.
Mədə-bağırsaq sistemində:

a) birbaşa (məs., aspirinin ulserogen əlavə effekti)

b) dolayı (məs., antibiotiklərin yaratdığı əlavə efektləri-kandidomikoz, avitaminoz).
Mədə-bağırsaq sistemindən kənar:
1) allerqik reaksiyalarla özünü göstərən əlavə effektlər. Qeyri- allergik reaksiyalar dərman maddələrin yalnız terapevtik dozalarda istifadəsi zamanı meydana çıxır.

Allergik reaksiyalara səciyyəvidir:

1. Dərmanlara qarşı reaksiyanın immun sistemlə baglı olduğu hallarda meydana çıxması

2. Dərmanla ilk təmasdan sonra meydana çıxması

3. Dərmanın istifadə dozasından asılı olmamaması

4. Allerqik təbiətə malik insanlarda daha çox və şiddətli olması

5. Çarpaz-allergiya olması, yəni, bir dərmana qarşı allergiyası olan şəxs, molekulunda eyni determinant antigen qrupu saxlayan digər maddələrə qarşı da allergik olur (məs. G penisillinə qarşı allergiyası olanların bütün penisillinlərə qarşı həssaslığı yüksəlir).

6. Özünü dəridə səpki, qaşınma, angionevrotik ödem, zərdab xəstəliyi, anafilaktik şok, kontakt dermatiti, leykositlərin immun pozqunluğu, hepatit, sarılıq, temperaturun yüksəlməsi və s. səklində göstərməsi

7. Dərman maddələrinin törətdiyi allergik reasiyaları gedişinə görə ləng (zəif) və sürətli olmaqla 4 tipə ayırılması:

1) I tip-anafilaktik reaksiyalar:

a) lokal (məs. damar ödemləri, bronxospazm)- müalicəyə yatımlıdır

b) sistem – çox təhlükəli hal sayılır

Ən çox müşahidə olunan sürətli gedişlı allergik reaksiyalara aid edilir.
b) II tip-sitotoksik reaksiyalar. Özünü vaskulit, dəridə hemorragik səpkilər və digər hemorragik reaksiyalar şəklində göstərir.
c) III tip- toksik immun kompleks çökməsilə gedən reaksiyalar. Bunlara zərdab xəstəliyi və Artus reaksiyası aid edilir. I tip –dən sonra ən çox rast gəlinən allergik reaksiyalara aid edilir.
d) IV tip- gecikmiş reaksiyalar. Bu tip reaksiyalar hüceyrə mənşəli immun reaksiyalara aid edilir ( məs. kontakt mənşəlı dermatitlər)
2) qeyri-allergik reaksiyalarla- toksiki əlamatlərlə özünü göstərən əlavə effektlər. Məs.: MMS-də (neyrotoksik effekt), PSS-də,qanyaradıcı sistemində, tənəffüs orqanlarında, qaraciyərdə (hepatotoksik), böyrəklərdə (nefrotoksik) ,eşıtmə (ototoksik) və görmə sistemlərinin zədələnməsində və s.

Qeyri- allergik reaksiyalar dərman maddələrin yalnız terapevtik dozalarda istifadəsi zamanı meydana çıxır.

Teratogen təsir

Mutagen təsir

Kanserogen təsir

Fetotoksik təsir

Embriotoksik təsir

2. Dərman maddələrin təsirləri lokalizasiyasına görə :

a) yerli təsirli

Yerli təsir- dərman maddəsinin bədən səthinin hər hansı hissəsilə təmasda olduğu (qoyulduğu, sürtüldüyü) yerdə göstərdiyi təsirdir(məs. keyləşdirici, bürüyücü, büzüşdürücü, qıcıqlandırıcı, dezinfeksiyaedici dərman maddələri yaratdığı effeklərlə özlərini biruz. verir : antiseptik, itihablaşdırıcı, nekrozlaşdırıcı. Məsələn, yerli gıcıqlandırıcı təsirin altında:

1) yerli effektlər alınır

2) bədəndə digər ümumi dəyişiliklər yaranır

3) az miqdara da olsa qana sorulur

4) reflektor effetlər törənir. Belə ki, dərmanının təsir etdiyi yerdə:

1. Hissi sinir ucları qıcıqlanır

2. İmpulslar afferent sinir liflərilə onurğa beyinin yollarına catdırılır

3.Oradan da efferent vazomotor liflərlə daxili orqanların qan damarlarına qəlir.

4. Nəticədə, toxumaların trofikası ikiqat yaxşılaşır.

Odur ki, qıcıqlandırıcı maddələr öz t\sir etdiyi nöqtədən uzaqlarda yerləşən patoloji nöqtələrdə qan və oksigen təminatının güclənməsinə, trofikasının yüksəlməsin və nəticədə patoloji prosesin sorulub sağalması sürətlənir.

b) rezorbtiv təsirli

Rezorbtiv təsir- dərman maddəsinin hər hansı yerdən qana sorulması və bədənin hüceyrə və toxumalarına tam yayılmasından sonra göstərdiyi təsir başa düşülür.

Reazorbtiv təsir dərmanların aşağıdakı keyfiyyətlərindən cox asılıdır:

1. Lipoidlərdə yaxşı həll olmasından

2. Daxil edilmə yolundan

3. Sorulmasından

4. Qana keçmə müddətindən

5. Hansı fraksiyada olmasından

6. Hansı baryerlərdən keçə bilməsindən və s.

( Dərman maddələrinin yerli və rezorbtiv təsirləri öz növbəsində:
a) birbaşa təsirli

b) reflektori təsirli ( ekstra və intrareseptorlar vasitəsilə).)

Rezorbtiv təsir nəticəsində dərman maddələri xemoreseptolara təsir etməklə reflektori effekt törədir. Reflektori effektin törənməsi isə öz növbəsində dərman maddələrinin aşağıdakı təsirlərin baş verməsinə səbəb olur:

1. Birbaşa təsir (birincili təsir). Dərman maddəsi qana sorulduqdan sonra ilk növbədə hər hansı xüsusi bir orqana təsir göstərir. Məs., ürək qlikozidləri birinci növbədə ürək əzələsinə təsir göstərməsi ( I- cili təsir- ürək əsələsinin gücünün artması hesabına ürəyin zəifləmiş fəaliyyəti bərpa olur- I- cili təsir).

2. Dolayı təsir (ikincili təsir). Bu təsir birbaşa təsirdən yaranan təsirdir. Məs., xəstəyə sidikqovucu maddə deyıl, ürək qlikozidi verməklə sidik ifrazı çoxalır və güclənir (böyrəklərin zəifləmiş normal fəaliyyəti yüksəlir- II-cili təsir)

Dərman maddələrinin təsir effektinin meydana çıxması və təsir xüsusiyyətlərinin müəyyən olunmasında rol oynayan əsas faktorlara aiddir:

1. Dərman maddələrin kimyəvi quruluşu ( məs. 4-lü ammoniumlu birləşmələr qrupundan olan N- xolinoblokatorların qanqlioblokadaedici təsiri; N-xolinoblokatoların sinir-əzələ sinapslarını blokada etməsi-miorelaksasiyaedici təsiri)
2. Dərman maddələrinin izomeriyası.

Eyni bir dərman maddəsinin müxtəlif izomerləri mövcuddur. Və onların arasındak fərqlilik aşağıdakı prinsipinə görə bölünür:

a) lokalisasiya prinsipinə görə ( neyroleptik qrupunun nümayəndəsi olan karbidin preparatının kataleptogen təsirinə malik olmaması trans izomerinə xas olan təsiridir, səbəbi isə presinaptik D-3 reseptoları blokadası ilə əlagəlidir).

b) bioloji aktivlikləri prinsipinə görə (məs.(-) L- epinefrin, (+) D- epinefrinə nisbətən hipertenziv təsiri daha güclüdür; tiroksinin L- izomerinin hormonal aktivliyi D- izomerindən 10-20 dəfə çoxdur və s.)

3. Dərman maddələrinin molekullarında funksional aktiv qrupların miqdarı.
4. Dərman maddələrinin molekullarin forma və ölçüsü.
5. Dərman maddələrinin fiziki- kimyəvi xüsusiyyətləri .Məs. inhalyasiya şəklində təyin olunan poroşokabənzər maddələr narınlıq, uçucu mayelər isə uçuculuq dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlıf lokalizasiyalı yerli və ya sistem təsiri göstərirlər.
6. Dərman maddələrinin həll olmaları (suda və yağlarda).Məs.. hidrofil maddələr toxuma baryerlərini lipofil maddələrdən fərqli olaraq pis keçir).

7. Dərman maddələrinin dissosiasiya dərəcələri (məs. kurareyəbənzər maddələrin təsir gücü onların ionlaşma dərəcəsindən asılıdır. Belə ki, 2-li və 3-lü aminlər qrupundan olanlar ionlaşmaya zəif məruz qaldıqları üçün miorelaksasiyaedici təsiri də ionlaşmaya tamamilə məruz qalan 4-lü aminlərdən xeyli zəifdir).

8. Dərman maddələrinin dozaları.

Dərman maddələrinin təsir effektiin meydana çıxması üçün zəruri və başlıca şərt, onların orqanizdə müəyyən fizioloji aktiv hüceyrə qrupları ilə birləşməsidir.

Bu cür fizioloji aktiv strukturlara aiddir:
1. Hədəf rolunu oynayan reseptorlar.
2. İon kanalları
3. Daşıyıcı sistemlər
4. Fermentlər
5. Genlər.
Reseptorlar.
Reseptorlar orqan və sistemlərdə dərman maddələrinə qarşı həssaslıq göstərən və bu səbəbdən də onların birləşdiyi fizioloji aktiv hüceyrə qruplarıdır.Başqa sözlə desək, substrat makromolekulunun elə aktiv qruplaşmasıdır ki, onunla dərman maddəsi birləşir. Onlar kimyəvi quruluşuna görə protein və ya qlikoprotein təbiətli zülali birləşmələrdir.

Resetorlar aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Hüceyrə strukturlarına münasibətdə:
A. Hüceyrəxarici yerləşən reseptorlar.
B. Hüceyrədaxili yerləşən reseptorlar.
C. Hüceyrə nüvəsinin içində yerləşən reseptorlar.

Hüceyrə xarici ( sitoplazma membranının üzərində) yerləşən.

Bunlar orqanizmin neyro-humoral tənzimi və əksər dərmanların təsir effektinin meydana çıxmasında əsas rol oynayırlar.

Hüceyrə xarici reseptorlar effektor sinir liflərinin sitoplazmatik membranla yaratdığı sinaptik kontakt sahəsinə görə 2 cür lokalizasiya olunurlar:

1. Presinaptik lokalizasiyalı reseptorlar.

Presinaptik reseptorlar, orqan və sistemlərin fəaliyyətinə dolayı yolla-bilavasitə təsir göstərirlər. Onlar müvafiq mediatorların ifrazı prosesinin:

a) autorequlyator tənzimi prosesini ( mediatorun yerləşdiyi vezikulun üzərində lokalizasiya olunan və ona həssas olan spesifik presinaptik reseptorlarla, məs. alfa-2 presinaptik adrenoreseptorlarla).
b) heterorequlyator tənzimi prosesini həyata keçırırlər (mediatorun yerləşdiyi vezikulun üzərində lokalizasiya olunan və ona həssaslıq göstərən , lakin digər sistemlərdən olan presinaptik reseptorlarla).
Qeyd etmək lazımdır ki, əksər presinaptik reseptorların stimulyasiyası mənfi əks əlaqə prinsipi üzrə müvafiq mediatorun sinaptik boşluğa ifrazı prosesi ləngitməklə həyata keçir. Nəticədə, postsinaptik reseptorların süstləşməsi və effektor fəaliyyətin zəifıəməsinə gətirib çıxarır. Presinaptik reseptorların blokadası isə məlum mexanizmlə əks effekt törədir.

Bəzi presinaptik reseptorların oyanması ( beta-2 adrenoreseptorlar və anqiotenzin II-nin AT-1 reseptorları) isə müsbət əks əlaqə pronsipi üzrə mediatorun ifrazı prosesinin presinaptik stimulyasiyasını törədir və əksinə.

Presinaptik reseptoların postsinaptik reseptorlardan fərli cəhətləri:

1. Daha zərif törəmələrdir

2. Daha həssas törəmələrdir

3. Ekzogen maddələrin daha aşağı qatılıqı fonunda oyanırlar.

Bu səbəbdən də istifadə olunan dərman maddələr təyini dozalarından asılı olaraq əks istiqamətli effektlər törədə bilirlər. Məs. klonidin preparatının postsinaptik dozaları hərəki fəaliyyəti stimulya etdikləri halda, bu preparatların istifadə dozasının azaldılması əks effekt- süstləşmə halı törədir.

2. Postsinaptik lokalizasiyalı reseptorlar.

Postsinaptik reseptorlar hüceyrə membanında yerləşməklə, orqan və sistemlərin fəaliyətini bilavasitə tənzim edirlər.
Yerinə yetirdiyi fizioloji funksiyaların icra mexanizmlərinə görə postsinaptik reseptorlar aşağıdakı tipləri müəyyən edilir:
A) I tip reseptorlar- ion kanallarının fəaliyyətinə birbaşa nəzarət edirlər.

Bu reseptor tipinə aiddir:

a) qlutamat reseptorlar

b) QAYT-a reseptorlar

c) N-xolinoreseptorlar

B) II tip reseptorlar- ekstrasellülyar fəallığı effektorlara G-zülal komleksi vasitəsi ilə dolayı yolla ötürürlər.

Bu reseptor tipinə aiddir:

a) M-xolinoreseptorlar

b) adrenoreseptorlar

c) əksər hormonlara qarşı həssaslıq göstərən reseptorlar (zülal və peptid quruluşlu hormonlar).

C) III tip reseptorlar- effektor ferment sisteminin fəaliyyətinə nəzarət edirlər. Onlar bilavasitə tirozikinaza fermentlə əlaqədə olub, zülalların fosforlaşma prosesini tənzim edirlər.

Bu reseptorlar tipinə aiddir:

a) insulinə həssas olan reseptoplar

b) bəzi boy faktorlarına həssas olan reseptorlar.

D) IV tip reseptorlar- hüceyrədaxili reseptorlardır və DNT-nin transkripsiyası prosesinə nəzarət edirlər.

Bu reseptorlar tipinə aiddir:

a) steroid quruluşlu hormonlara həssas olan reseptorlar

b) tireoid quruluşlu hormonlara həssas olan reseptorlar.

Orqanizmdə hüceyrədaxili (hüceyrə nüvəsində) və ya hüceyrəxarici yerləşən və dərman maddələrinin effektlərini həyata keçməsini təmin edən reseptorlar var. Onlara spesifik reseptorlar deyilir. Hazırda orqanizmdə dərman maddələrinin təsir effektinin meydana çıxmasında əsas hədəf sayılan müxtəlif spesifik reseptorlar identifikasiya olunmuşdur. Bu reseptorların orqanizmdəki təbii liqandları müxtəlif endogen fizioliji aktiv maddələrdir, məs. xolinergik reseptorların endogen liqandı asetilxolin, adrenergik reseptorların endogen liqandı norepinefrin və s.

Orqanizmdə spesifik reseptorlardan başqa , qeyri-spesifik reseptorlar, “lal”və ya “yatmış” reseptorlar da var. Bu tipdən olan reseptorlarlarla qarşılıqlı təsiri heç bir fizioloji effektə səbəb olmur.

“Lal” reseptorlara aiddir:

1. Qan plazmasının zülalı

2. Birləşdirici toxuma mukopolisaxaridləri

3. Visseral orqanlarda olan reseptor törəmələri və s.

Aqonistlər.

Orqanizmə daxil olmuş maddələr spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlagəyə girərək fizioloji effektə uyğun dəyişiliklər törədirsə, onları aqonistlər adlandırırlar.

Aqonistlər 2 cür olur:
1) tam aqonistlər
2) hissəvi aqonistlər
Tam aqonistlərə səciyyəvidir:
1. Spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqəyə girərək fizioloji effektə uyğun dəyişikliklər törətməsi
2. Yüksək daxili aktivliyə malik olması
3. Spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqəyə girdikdə maksimal reaksiya yaratması
4. Spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqəyə girdikdə reseptorların maksimal stimulyasiyasını yaratması
5. Reseptor proteinləri ilə maksimal olaraq birləşə bilməsi
Antaqonistlərə səciyyəvidir:
1. Spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqəyə girərək fizioloji effektə uyğun dəyişikliklər törətməsi
2. Spesifik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqəyə girərkən onların inaktivləşməsinə səbəb olması
3. Endogen təbiətli liqantların effektlərinin qarsısını ala bilməsi
4. “Daxili aktivliyi” olmaması
5. Digər bioloji fəal mərkəzə birləşməklə reseptorun bioloji fəallığını aşağı salması
Antaqonistlər reseptorlarla birləşmə yerinə görə 2 qrupa bölünürlər:
1. Konkurent (rəqib) antaqonist- hərgah antaqonist maddə bilavasitə aqonist maddənin birləşdirdiyi aktiv mərkəzə birləşərsə.
2. Qeyri konkurent antaqonist – hərgah antaqonist maddə digər bioloji fəal mərkəzə birləşməklə, reseptoru inaktivləşdirərsə və ya onun bioloji fəallıgını aşagı salarsa.
Antaqonistləri törətdiyi effektlərə görə təsnif edirlər:
1. Neytral antaqonistlər- hərgah antaqonist maddənin reseptorlarla

birləşməsi heç bir fizioloji effektə səbəb olmayıb, yalnız endogen təbiətli liqandların (mediator və s.) və ya müvafiq ekzogen aqonistlərin törətdiyi effektlərin qarşısını alırsa.

2. Neqativ antaqonistlər- hərgah antaqonist maddə reseptorlara birləşərək aqonistlərin tam əksi olan effektlər törədirsə.
Aqonist-antaqonist- istifadə olunan maddələr çox vaxt təyini dozasından asılı olaraq müvafiq sistemin bəzi subpopulyasyadan olan reseptorlarına aqonist, digərlərinə isə antaqonist təsir göstərirlərsə.
“Affinlik- (lat. affinis- qonşuluq, yaxınlıq, doğmalıq)- maddənin tərkibində müvafiq reseptorlarla əlaqəyə girmək üçün ya funksional aktiv qruplar, ya da substrat uyğunluğu olarsa. “Affinlik “ dedikdə reseptorların stimulyasiyasını deyil, yalnız onların həssaslığının artmasını nəzərdə tuturlar.
Allosterik qarşılıqlı təsir- istər endogen, istərsə də bəzi ekzogen maddələr postsinaptik membranda yerləşən spesifik reseprorlarla deyil onunla kompleks şəkildə oturan reseptorarla əlaqəyə girərək, həmin spesifik reseptorların müvafiq mediatora qarşı affinliyini artırır. Nəticədə, həmin mediatora xas olan spesifik effektlərin hüclənmə və ya zəifləməsi istiqamətində modulyasiyası baş verir.
Ion kanallar.
Maddələrin təsir effektinin meydana çıxmasında ion kanalları da mühüm pol oynayır. Belə ki, bəzi maddələrin törətdiyi effektlər, onların bilavasitə müxtəlif ion kanallarına təsirinin nəticəsi kimi meydana çıxır.

Məs.:
1. Na kanalını blokada edən maddələr:

a) antiaritmik ( etmozin, xinidin, prokainamid)

b) antiepileptik (fenitoin, karbamazepin)

c) likal anestetiklər ( prokain, lidokain)

Bu maddələrin təsir effektlərinin meydana çıxmasında, onların potensialdanasılı Na kanallarını blokada etməsi əhəmiyyətli rol oynayır.

2. Na kanalını aktivləşdirən maddə - varatridin (alkaloiddir) hipotenziv effektinin meydana çıxmasında potensialdanasılı Na kanallarını stimulə etməsi əhəmiyyətli rol oynayır.
3. Ca kanallarını blokada edən maddələr:
a) hipotenziv

b) antianginal

c) antiaritmik

Bu təsir effektlərini yaradandərman maddələrinin (verapamil,diltiazem, fenigidin) təsirlərinin meydana çıxmasında potensialdanasılı Ca kanallarının blokadası nəticəsində Na-K- ATF- azanın normal fəaliyyətini təmin edən Ca ionlarının hüceyrədaxili miqdarının azalması və effektor fəaliyyətin süstləşməsi rol oynayır.

4. Ca kanallarını aktivləşdirən maddələr- Bay K 8644- dihidropiridin.

Bu maddələrin kardiotonik və vazokonstruktiv təsir effektlərinin meydana çıxmasında potensialdanasılı Ca kanallarının stimulyasiyası rol oynayır.

5. K kanallarının aktivatorları:
a) hipotenziv (minoksidil, diazoksid)

b) antianqinal (nikorandil)

Bu maddələr K kanallarının açılması və bu ionların hüçeyrələrdən xariç olunmasına səbəb olur. Sayə əzələlərə münasibətdə bu hal membranın hiperpolyarizasiyasını törətməklə, əzələlərin tonusunu aşağı salır.
6. K kanallarını blokada edən maddələr:
a) sinir- əzələ keçırıcılıyını asanlaşdıran (timidin)

b) insulinin sintezini və sekresiyasını stimulə edən (butamid, qlibenklamid)

c) aritmiyaəleyhinə (amiodaron, bretilium, sotalol).

Bu maddələr isə K kanallarının aktivatorlarının mexanizmin əksinə təsir effektlər törədir.

Daşıyıcı sistemlər.
Dərman maddələrinn təsir effektlərinin meydana çıxmasında hüceyrələrdə olan xüsusi daşıyıcı sistemlər də əhəmiyyətli rol oynayırlar. Bu daşıyıcı zülalların molekulunda endogen maddələri tanıyan xüsusi sahələr olur ki, dərman maddələri də məhz həmin sahələrlə birləşməklə müvafiq effektlər törədirlər.

Misallar:

1.Trisiklik antidepressantların monoaminləri (norepinefrin, serotonin) intraneyronal udulmasını blokada etməsi

2. Simpatolitiklərin (rezerpin və oktadin) simpatik vezikullarda neyromediatorun depolaşma prosesinə blokadaedici təsirlərinin meydana çıxması.

Fermentlər.
Orqanizmdə gedən əksər fizioloji proseslərin neyrohumoral tənzimində ferment sistemləri mühüm rol oynayırlar. Belə ki, bəzi maddələrin təsir effektlərinin meydana çıxmasında əsas səbəb rolunu , məhz onların farmentativ aktivlikdə törətdikləri dəyişiklər oynayır.

Misallar:

1. MAO-nun inhibitorları

2. Antixolinesteraz maddələr

3. SOG-nı blokada edən geyri-steroid guruluşlu iltihabəleyhinə maddələr

4. Tromboksansintetaza fermentini blokada edən antiaqreqant qrupunun nümayəndələri (dazoksiben) və s.

Genlər.
Dərman maddələrinin təsir effektlərinin meydana çıxmasında oranizmin “genetik strukturu”u mühüm rol oynayır. Hazırda yeni və yüksək müalicəvi effektə təminat verən dərman maddələrinin alınmasında ən müasir üsullardan biri “qen mühəndisliyi” hesab olunur.

Gen mühəndisləyi eyni tipli genlərlə idarə olunan proseslərə təsir ğöstərən endogen maddələrin ( orqanizmdə müvafiq peptidin sintez prosesinin sürətlənmə və ya süstləşməsinə təminat verən) molekullarının nukleotid ardıcıllığına uyğun, süni nukleotidlər zəncirinin alınmasına imkan verir.

Misallar:

1. Antisensor oliqonukleotidlərin alınması. Bu maddələri retrovirus təbiətli QİÇS-in müalicəsində istifadə olunacaq.
2. Vitraven preparatının alınması. Bu preparat antisensor oliqonukleotidlərin nümayəndəsi olub, sitomeqalovirus təbiətli retinitlərin müalıcəsində istifadə olunan qen mühəndisliyi yolu ilə alınmış ilk dərman maddəsi hesab olunur.

3. Şişəleyhinə maddələrin alınması. Bu maddələr öz təsirini genlərin transkripsiya və translyasiyası prosesinə təsirilə göstərir.

Farmakokinetika.
Farmakokinetika (kineo-hərəkət deməkdir)- dərman maddələrinin daxil olma yollarını, sorulmasını, qandakı vəziyyətini, paylanmasını və eliminasiyasını ( biotransformasiyaya uğrayaraq və ya uğramadan xaric olması) öyrənir.
Qeyd etmək lazımdır ki, farmakokinetika və farmakodinamika farmakologiyanın biri- birindən asılı və ayrılmaz bölmələridir.Dərman maddələrinin orqanizmlə qarşılıqlı təsirinin əksər göstəriciləri, həm də dərmanlərın farmakokinetika və farmakodinamikasına xas olan və onları xarakterizə edən əasas parametrlər hesab olunurlar.Məs., dərman maddələrinin farmakokinetikasını müəyyənləşdirən əsas şərt onların qandakı (və ya plazmadakı) konsentrasiyasının zamana görə dəyişməsini xarakterizə edən “qan və ya plazma konsentrasiyasi- zaman əyrisi” hesab olunur (bu göstərici dərmanın zamana uyğun bioyararlığının müəyənləşdirilməsində ən sadə test sınağı hesab olunur).

Dərmanın farmakodinamika baxımından isə ən əhəmiyyətli göstəricisi onun təsir yerindəki konsentrasiyasıdır.

Məlumdur ki, dərmanın təsir yerindəki konsentrasiyasını təyin etmək praktiki baxımından mümkün deyildir, ya da çox çətindir. Digər tərəfdən, dərmanın təsir yerindəki konsentrasiyası bütün hallarda onun plazmadakı konsentrasiyasına görə dəyərləndirilir. Farmakologiyada dərmanın plazmadakı konsentrasiyasını, hətta, başqa adla onun təsir yerindəki konsentrasiyasının aynadakı əksi – surəti, lakin eynisi- yəni, özü olmayan hal adlandırırlar. Odur ki, dərmanın plazmadakı konsentrasiyası-zamanı əyrisi həm də onun farmakodinamik təsir gücünü, təsirinin başlanma və davametmə müddətini, başqa sözlə farmakodinamikasını da xarakterizə edən əsas göstərici sayılır.

Farmakoqenetika.

Farmakogenetika- dərman maddələrinin törətdiyi terapevtik və

toksiki effektlərin gen quruluşlu ilə bağlı ( genetik əsasda) molekulyar mexanizmini, müxtələf şəxslərin genetikasındakı fərqliliyin dərman maddələrinə qarşı törənən effektlərdə rolunu və genlər üzərində dərmanlara qarşı həssas olan hədəf nöqtələri ( reseptorları) öyrənir. Farmakoqenetikaya səciyyəvidir:

1.İlk dəfə1959-cu ildə Fokel tərəfindən təklif olunması.
2.Klinik farmakologiyanın ən yeni sahəsi olması.
3.İnsan orqanizminin dərman maddələrinə qarşı genetik reaksiyalarını öyrənməklə məşğul olması.
4.Daha effektli və təhlükəsiz dərman preparatlarının müalicəyə tətbiq etməsinə imkan yarada bilməsi.
Dərman maddələrinin təsir effektinin meydana çıxmasında insan hüceyrələrinin gen tərkibi (insan genomu) mühüm rol oynayır. Amerika alimlərinin apardığı tədqiqatların nəticəsi olaraq dərmanların təsirinə münasibətdə 30000-dən çox genin və 2.5 milyondan çox tək nukleotid polimorfizminin mövcutluğu müəyyən edilmişdir. Tək nukleotid polimorfizminin 500 minə qədərində bu patologiyaya səbəbin. Protein zəncirində olan düzülmüş uyğunsuzluğu olduğu dəqiqləşdirilmişdir.

Orqanizmdə dərmanların təsirinə nəzarət mono- və poliqenlər prinsipi üzrə (bir və ya çox genlərlə) tənzimlənir. Monogen nəzarətdə bir xromosomda və bir vəziyyətlərdə yrləşən genlər, poligen nəzarətdə isə müztəlif vəziyyətlərdə yerləşən genlər iştirak edir. Sonuncu halda, hər vəziyyətdə yerləşən dominant gen fərdi cəhətlərin formalaşmasına səbəb olur.

Odur ki, dərmanların təsiri insanlar arasında onların aşağıdakı münasibətlərə görə müxtəlif ola bilər:
a) irqi mənsubiyyətinə
b) etnik xüsusiyyətlərinə ( Avropalılar, Asiyalılar və s.)
c) yaşadıqları coğrafi ərazilərə
d) ayrı-ayrı insan qruplarına (ailə, bir kökdən olan insanlar və s.)
e) fərdlərinə münasibətdə.

Bu cəhətdən ən az fərglilik bir yumurta əkizlərindədir, çünki bu cür əkizlərin hər ikisində genlərin hamısı eynidir. Cüt yumurta əkizlərində isə genlərin yalnız 50%-i eyni olduğuna görə, hətta bu cür əkizlər arasında dərmanların təsirinə münasibətdə kəskin genetiik fərqlər ola bilər.

Dərman maddələrinin effektinin insanlar arasında fərqliliyi özünü polimorfizmlər və nadir fenotiplər şəklində göstərir.

Genetik polimorfizm normal insanlar arasında ən azı 2 şəxsdə müşahidə olunan və bu şəxslərdən birində dərman effekti fərqliliyin 1%-dən çox olduğu monogen bir prosesdir. Dərman effektinin genetik polimorfizmlə bağlı dəyişukliyi özünü 2 şəkildə göstərir:

I. Dərmanın farmakokinetikasında genetik faktorlarla bağlı törənən dəyişikilklər.

Bu dəyişiliklər özünü, əsasən, müvafiq preparatların qan plazmasında konsentrasiyasının dəyişməsi, arzuolunmaz əlavə və toksiki effektlərinin qüvvətlənməsilə göstərir.

Dərmanların farmakokinetikasında genetik faktorlarla bağlı törənən dəyişiliklərə aiddir:
1. Asetilləşmə polimorfizmi.

Məs. izoniazid, hidralazin, prokainamid, sulfonamidlər və s. NAT-2 (N- asetiltransferaza-2) -nin təsirindən asetilləşərək inaktivləşir. Bəzi şəxslərdə genetik polimorfizm səbəbindən bu fermentin qara ciyər hüceyrələrində miqdarı azalır ( NAT2-nin azalma səbəbi bu fermentin sintezini təmin edən genin nukleotid zəncirinin bəzi vəziyyətlərində baş verən mutasiyalarıdır).

Həmin şəxslərdə müvafiq preparatların qan plazmasındakı konsentrasiyası yüksəlməsi dərmanların orqanizmə göstərdiyi arzuolunmaz əlavə və toksik effektlərin baş vermə ehtimalı artır. İngiltərədə, ABŞ-da, Türkiyədə, Yaponiyada insanların asetilləşmə sürəti zəifdir.

2. P450 mikrosomal fermentlərin (CYP-lər) polimorfizmi.

Məs. kardiovaskulyar sistem xəstəlikləri və psixi xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərman maddələrini CYP-lər inaktivləşdirir. Fermentin sintezində iştirak edən gen 22-ci xromosomun içində yerləşir. Bu fermentlərin (məs. CYP2D6) polimorfizmi olan şəxslərdə dərman maddələrinin qan plazmasında çox yüksək qatılıqda toplanması nəticəsində, əsas effektləri daha qüclü və uzunmüddətli, əlavə effektləri isə daha çox olur. CYP fermentinin polimorfizmi zamanı irqlər arasında da kəskin fərqlər müşahidə olunur.
3. Propranolola qarşı həssaslığın və propranololun inaktivəşmə surətinin irqi münasibətdən asılı olaraq dəyişilməsi.

Məs.propranolun metabolitik inaktivasiya sürəti Çin əsilli amerikalılarda ağ dərili amerikalılara görə 80%-ə yaxın bir dərəcədə daha yüksəkdir, beta-adrenoblokadaedici təsiri ağ dərililərdə ən azı 2 dəfə qüvvətlidir; essensial hipertenziya zamanı bu preparatın antihipertenziv təsiri Afrika-amerikalılarda ağ dərililərlə müqayisədə daha zəifdir ( bu irqin nümayəndələrində reninin miqdarı az olması və reninin-anqotenzin sisteminin hipertenziya halına zəif təsir göstərməsilə və qismən də propranololun metabolizmindəki fərqlilik ilə əlaqələndirirlər). Bu üzdən, hazırda propranololdan Çində ABŞ-la müqayisədə daha kiçik dozalarda istifadə olunurlar.

4. Tiopurin S-metiltransferazanın (TPMT) polimorfizmi.

Məs. bu patologiyalı şəxslərə adi dozalarda tiopurinlərin təyini güclü hemapoetik toksikliyə səbəb ola bilər.

5. Akatalaziya və paraoksonaza (üzvifosfatların) polimorfizmi.
6. Qlükuronozil transferazanın (UGT-1A1) polimorfizmi.
7. Qlütation S-transferazanın (GST) polimorfizmi.
8. Flavin monooksigenaza 3-ün (FMO-3) polimorfizmi.

Bu fermentin 5 tipi vardır. FMO-3 dərmanların amin qrupunun N – oksidləşməsini katalizə edir. Bu genetik çatışmazlıq olan şəxslərə pəhrizlə trimeteflavin verilərsə, onların nəfəs, tər və sidiyindən pis balıq iyi gəlir. Buna “pis balıq iyi sindromu” deyilir.

9. KOMT fermentinin polimorfizmi.
10. Uzun sürən suksinilxolin apnoesi.

Bəzi adamlarda suksinilxolini ınaktivləşməşinə təsir edən psevdoxolinesteraza fermentin aminturşu ardıcıllığı müxtəlıf olduğu üçün (yəni ferment atipik formada) bu preparatın parçalanma sürəti zəifləyir və törətdiyi apnoe halı 8 saata qədər (normada orta hesabla 5 dəqiqə) və daha çox uzana bilir.

11. Daşıyıcı maddələrin polimorfizmi.

Dərmanların absorbsiyası, parçalanması və orqanismdən xaric olmasında endogen daşıyıcıların polimorfizmi əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Məs. bədxassəli şişlərin kimyəterapiyasında istifadə olunan çoxsaylı dərmanlara qarşı rezistentlik halının yaranmasının bilavasitə səbəbkarı P-qlikoproteindir. P-qlikoprotein adenozintrifosfatı süstləşdirən protein qrupuna aiddir. Bu maddə bağırsaq epiteli, beyin kapilyarları, öd kanalcıqları, böyrəklərin proksimal kanalcıqlarının epitel membranında yerlələşən və daşıyıcı funksiyası yerinə yetirən proteindir. Siklosporin A, xinidin, verapamil, itrakonazol kimi preparatlar P-qlikoproteini blokada edir, rifampisin isə onun induksiyasını törədir. Çoxlu dərmanlara qarşı müqavimət geni (multidrug resistance gene- MDRI) bu proteini kodlayır. MDRI genində çoxlu sayda tək nukleotid polimorfizmi aşkar edilmişdir.Müəyyən olunmuşdur ki, homoziqot olanların bağırsaqlarında P-qlikoproteinin funksiyası nəzərəçarpacaq dərəcədə azalır (bu cür patologiya ağ dərili insanların 25%-də müşahidə oluna bilir).Nəticədə, absorbsiyasında əsas rolu P-qlikoprotein sistemi oynayan dərman maddələrinin müalicə və profilaktika baxımından plazma konsentrasiyası arzuolunmaz istiqamətdə dəyişir.

II. Dərmanın farmakodinamikasında genetik faktorlarla bağlı törənən dəyişiliklər.
Bu dəyişiliklər bir qayda olaraq, atipik reaksiyalar şəklində irsən olan enzimopatiya nəticəsində meydana çıxır. Buna idiosinkraziya deyilir.

Misallar.

Qlükoza- 6 fosfatdehidroqenaza (Q-6-FD) fermentinin çatışmazlığı . inasanlarda ağır hemolitik krizlərin yaranmasına səbəb olur.

1. Primaxinin istifadə etdikdə (malyariya olan xəsətələrə)

2. At lobyasını- Vicia fava daimi yeyən inasanlarda (favizm xəsətəlıyi)
Farmakoqenetika bölməsində dərman maddələrinin farmakoloqiyasının orqanizmin yaş və cinsi xüsusiyyətləri,dərman maddələrinin qəbulu və təkrari qəbulda törətdiyi effektləri, qarşılıqlı təsir prinsipləri, dərman terapiyasının əsas növləri və dərman maddələrilə kəskin və xroniki zəhərlənmələrin əasas prinsipləri barədə məlumat verilir.
Dərman maddələrinin təkrari qəbulda

törətdiyi effektlər.

1.Kumulyasiya

2.Tolerantlıq

3.Dərman asılılığı.
Kumulyasiya:
-dərman maddəsinin təkrari qəbulunda onun özünün ( maddi kumulyasiya,) və ya effektinin toplanması nəticəsində ( funksional kumulyasiya) təsirinin artması.
Kumulyasiya növlərinə aiddir:

1.Maddi (məs. ürək qlikozidləri )

2.Funksional (məs. etanol).
Tolerantlıq:
Dərman maddəsinin təkrari qəbulda ilkin doza effektinin getdikcə azalması və hətta itməsi halı müşahidə olduqda.
Çarpazlıq tolerantlıq- eyni qrupdan olan bir dərman maddəsinə qarşı tolerantlıq halı yarandıqda, bu qrupun digər nümayəndələrinə qarşı da tolerantlıq baş verərsə.
Fərdi tolerantlıq-dərman maddəsinin ilkin dozasına qarşı bəzi xəstələrdə tolerantlıq halı müşahidə edilə bilər. Bu zaman müalicəvi effekt almaq üçün orta terapevtik dozanın bəzən 20 dəfə artırılması tələb olunur. Fərdi tolerantlığa səbəb dərman maddələrinin təsirinə məruz qalan hədəf hüceyrələrdə müvafiq reseptorların azalmasıdır. Məs.: varfaren və bu sıradan olan digər”oral antikoaqulyantlar”).

Tolerantlığın baş verməsinin əsas şərtləri:

-dərman maddəsinin orqanizmə az və ya çox dozalarda təyin olunması

- lakin arası kəsilmədən təyin olunması ( kiçik fasilələrlə verilərsə)

- reseptorların dərmanların təsirinə uzunmüddətli məruz qalması.

Hərgah dərman maddəsi fasilələrlə verilirsə, bu halda tolerantlıəq ya zəif baş verir, ya da heç müşahidə olunmur.

Tolerantlıq baş vermə mexanizminə ğörə 2 qrupa ayrılır:

1.Farmakokinetik və ya biokimyəvi.

2. Farmakodinamik və ya hüceyrə tipli.
Farmakokinetik tolerantlıq:

1) dərmanın mikrosomal fermentləri induksiya etməsi ( məs.: üzvi nitratlara qarşı törənən toleranntlıq)

2) dərmanın eliminasiya sürətinin artması

3) dərmanın qan plazmasındakı konsentrasiyasının azalması

4) dərman maddələrinin qan plazma zülalları ilə birləşməsinin zəifləməsi
Farmakodinamik tolerantlıq:

1) hüceyrə və reseptorların dərmana qarşı adaptasiya olunması ( başqa sözlə, subsellülyar təsirli dərman maddələrinə qarşı müvafiq reseptorların sayının, sıxlığının və ya həssaslığının aşağı düşməsi. Hüceyrələrdə membran reseptorlarının azalması aşağıdakı mexanizmlə baş verir ( məs. aqonist maddələrin təsirinə məruz qalan hüceyrələrdə. Antaqonist təsirli maddələrin uzunmüddətli təyini zamanı bunun əksinə - reseptorların sıxlığının artması halı müşahidə olunur).

a) reseptorlar ya hüceyrənin səthindən onun daxilinə alınması

b) ya da reseptor proteinlərinin sintezi prosesinin zəifləməsi).

2) dərmanın qan plazmasındakı konsentrasiyasının azalması müşahidə olunmaması

3) dərmanın yalnız bəzi effektlərinə qarşı meydana çıxa bilməsi.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hüceyrə tipli tolerantlıq eyni dərman maddəsinin bütün spektrinə qarşı deyil, yalnız bəzi effeklərinə qarşı meydana çıxır.

4) dərmanın terapevtik indeksinin azalması ( arzuolmaz hal hesab edilir.Yəni. tolerantlıq dərmanın terapevtik effektinə qarşı baş verib,toksiki təsirlərinə münasibətdə isə özünü göstərmir.

5) dərmanın terapevtik indeksinin artması ( arzuolan hal hesab edilir.Yəni dərmanın terapevtik effektinə qarşı tolerantlıq baş vermədiyi halda, onun bəzi toksiki təsirlərinə qarşı meydana çıxır.Məs.: stenokardiyanın nitroqliserinlə aparılan müalicəsi zamanı xəstələrdə ilk günlər baş ağrısı müşahidə edilsə də,sonralardərmanın bu təsirinə qarşı tolerantlıq baş verdiyinə görə onlarda baş ağrısı müşahidə olunmur.

Tolerantlığın başvermə sürəti istifadə olunan dərmanın növündən asılıdır.Məs.,morfin və bu sıradan olan maddələrə qarşı tolerantlıq çox güclü və sürətlə ( bir neçə gün və həftə ərzində ) baş verirsə,etanola qarşı bu hal çox zəif və gec ( bir və ya bir neçə ilə) meydana çıxır.Tolerantlıq halı qazanmış xəstədə dərmanın qəbulu dayandırılarsa, dərman maddəsi eliminasiya prosesinə məruz qalıb orqanizmdən tamamilə xaric olduqdan sonra, tolerantlıq halı qısa bir müddətdə tamamilə aradan qalxır və həmin şəxs müvafiq dərman maddəsinə qarşı əvvəlki həssaslıq halını qazanır.Odur ki, bu şəxslərə tolerantlıq halında olduğu zaman verilən dozada dərman maddəsinin təyini,ciddi toksiki effektlərə və hətta ölümə səbəb ola bilər.

Taxifilaksiya-kiçik fasilələrlə yerildikdən sonra dərman maddəsinin effektinin azalması.Taxifilaksiya tolerantlığ halının çox sürətlə meydana çıxması zamanı baş verir, yəni kəskin tolerantlıq halının baş verməsi.

Bəzi taxifilaksiya törədən dərmanların təsir effeklərinin meydana çıxmasında əsas rolu onların orqanizmində müvafiq sinir mənşəli endogen maddələrin- neyromediatorların requlyator mexanizmlərinə ( xüsusən azad olmalarına ) göstərdikləri təsir oynayır (məs.: simpatomimetiklər: efedrin. tiramin və amfetamin; histaminin azad olmasına təsir göstərən dərmanlar). Bu maddələrin qısa fasilələrlə orqanizmə yeridilən təkrari dozası müvafiq endogen maddələrin depolarını tükəndirdiyi üçün taxifilaksiya halı baş verir.

Desensibilizasiya –dərman maddələrinin təsir hədəfləri olan reseptorlarda həssaslığın aşağı düşməsi. Desensibilizasiya halı ilk dəfə 1957-ci ildə Katz və Thesleff tərəfindən təsvir olunmuşdur.

Desensibilizasiya halının əsas şərtləri:

-aqonist maddənin orqanizmə sürətlə yeridilməsi

Desensibilizasiya 2 cür olur:

-1 saniyədən 1- neçə saata qədər davam edən (II tip, III tip reseptorlarda)

- saniyədən az və ya bir 1-neçə saniyə içərisində davam edən ( məs.: xolinergik reseptorlar, ion kanalıtipli- I tip bəzi reseptorlar).

Yavaş sürətlə baş verən desensibilizasiya halıG- proteinlə -II tip reseptorlarda (b-adrenergik.opioid reseptorlar) və membran tirozinkinaza (insulin reseptorları) ilə əlaqədə olan reseptorlarda baş verir.

Aqonist təsirli dərman maddələrinin törətdiyi desensibilizasiya halı baş vermə mexanizminə görə 2 cür olur:

1) homogen(zəif sürətlə baş verir) A₁---R----A₂

2) heterogen( daha zəif sürətlə baş verir) A₁----R₁-----R₂------A_2.

Dərman asılılığı.
Müəyyən qrup dərman maddələri, xüsusən MMS-nə təsir göstərən preparatlar, eləcə də qeyri-tibbi məqsədlərlə qəbul olunan narkotik vasitələr,bütün psixoaktiv (adiktiv) maddələr təkrari qəbulda dərman asılılığı halı törədirlər. Dərman asılığının 2 komponenti aird edilir:
1. Psixi asılılıq.
Psixi asılılıq zamanı orqanizdə üzvi- destruktiv patoloji pozğunluqlar baş vermir. Dərman maddəsi qəbulunun dayandırılması absinensiya sindromunu yaratmır, yalnız əsəbilik, gərginlik, oyanıqlıq, əhval-ruhiyyənin nisbi pisləşməsilə müşayət olunan “emosional diskomfort” halı törədir ( məs. nikotinə, halyusinogenlərə qarşı).

Psixi asılılığın baş verməsinin əsas səbəbi :

-Istifadə olunan maddənin müvəqqəti olaraq əhval- ruhiyyıni yaxşılaşdırması və eyforik hal törətməsidir. Bu özünü müvafiq maddəni qəbul etmək üçün güclü arzu hissinin yaranması ilə göstərir. Bu hiss bəzən o qədər şiddətli olur ki, maddənin qəbulunu zərurət halına gətirir. Tibbdə buna dərman axtarma davranışı deyilir.

2.Fiziki asılılıq.

Dərman asılılğının ən ağır forması hesab olunur. Bu zaman orqanizmdə üzvi-destruktiv patoloji pozğunluqlar baş verir. Son dərəcədə çətin korreksiya olunan patoloji bir haldır. Fiziki asılılığın baş verməsində əsas səbəb rolunu, asılılıq törədən maddənin beyində təsir hədəfi olan müvafiq reseptorlarda və ya bu reseptorlarla membranal effektor mexanizmlərdə (adenilatsiklaza və ion kanalları kimi) və ya postsinaptik requlyator mexanizmlərin diqər həlqələrində törənən adaptif dəyişmələr (noradaptasion və ya kontradaptasion dəyişmələr də deyilir) oynayır.
Abstinensiya sindromu.
Müvafiq maddənin qəbulunun dayandırılması və ya onun antaqonistinin verilməsi kontradaptif dəyişmələr dərin üzvi pozğunluqlarla müşahidə olunan kəskin psixi və visseral patologiyalara, ağır hallarda isə hətta ölümə səbəb ola bilən “abstinensiya sindromu” ( buna “kəsilmə”, “ məhrumetmə” və ya yoxsulluq sindromu da deyilir) şəklində ortaya çıxır. Məs. morfin, heroin və s. asılılıq törədən dərman maddələri eyforiya, analqetik effekt, simpatik sinir sisteminin süstləşməsi və s. kimi effektlər törətdiyi halda, onların qəbulunun dayandırılması ağrı hissinin artmasıaa. Oyanıqlıq, yuxu ritminin pozulması, simpatik hiperaktivlik, disforiya və s. əlamətlərlə müşahidə olunur.

Abstinensiya halı dərmanın təkrari qəbulu ilə aradan qaldırıla bilər. Hərgah dərman orqanismə təkrar qəbul edilməzsə, kəsmə sindromu sinir neyronlarında törənən adaptif dəyişiliklərin maddənin qəbuluna başlanılmazdan əvvəlki vəziyyətə dönməsinə qədər davam edər. Məs.:

1. Heroin qəbulunun dayandırılması zamanı abstinensiya sindromunun kəskin dövrü preparatın axırıncı dozasından 48-72 saat sonra meydana çıxır və 1 həftəyə qədər davam edir. Kəskin dövr keçdikdən sonra, qorxulu olmayan zəif pozğunluqlar həftələrlə davam edə bilər.
2. Kəsilmə sindromu antaqonist maddənin qəbulu ilə əlaqədar meydana çıxırsa, bu halda o, antaqonist maddənin orqanizmdə tam eliminasiya olunmasına qədər davam edir. Məs.: narkomanlarda naloksanın birdəfəlik inyeksiyası zamanı müşahidə edilən kəsilmə sindromunun davametmə müddəti 102 saatdır. Maddənin qəbul müddəti nə qədər uzun və gündəlik qəbul dozası nə qədər yüksəkdirsə, fiziki asılılıq o qədər qüvvətli və kəsilmə sindromu o qədər şiddətli olur.
Dərman terapiyası.
Patoloji prosess və xəstəliklərin müalicəsi zamanı arzuolunan farmakoterapevtik effektin alınması, təkcə dərman maddələrinin düzgün seçilməsi və təyiniylə deyil, habelə aparılan dərman terapiyasının xüsusiyyətlərilə də müəyyən olur.

Dərman terapiyasının aşağıdakı növləri vardır:

1. Profilaktik terapiyanın izahı- patoloji prosesin qismən qarşısının alınması

2. Kauzal (radial) və ya etiotrop terapiyanın izahı- xəstəliyi törədən səbəbin aradan qaldırıması

3. Palyativ və ya simptomatik terapiyanın izahı- xəstəliyin simptomunun aradan qaldırılması
4. Əvəzedici terapiya -endogen təbiətli maddələrin, xüsusən, hormon çatışmazlığının qarşısının alınması.
Dərman maddələrinin

qarşılıqlı təsir prinsipləri.

Dərman maddələri arasında qarşılıqlı təsirin aşağıdaki növləri vardır:
1. Farmakodinamik qarşılılı təsir.
Farmakodinamik qarşılıqlı təsir növünə səciyyəvidir:
a) təsir mexanizminə görə dərman maddələri qarşılıqlı təsir əlagəsinə girərsə
b) fərqli mexanizmlə də olsa eyni və ya əks istiqamətdə effekt törətdərsə
c) kimyəvi əlaqəyə girərsə
d) dərman maddələri arasında sinerqizm (effektin artması) halları müşəhidə edilərsə
e) dərman maddələri arsında antaqonizm ( effektin azalması) halları müşəhidə edilərsə
Sinerqizm- dərman maddələrinin effektinin artması deməkdir. Sinerqizm 2 cür ola bilər:

1) düz – hərgah hər iki maddə eyni bioloji substrata təsir edərsə

2) dolayı- müxtəlif lokalizasiyalı təsir göstərirlərsə
Aditiv təsir- iki dərman maddəsinin birlikdə göstərdiyi təsir bu dərmanların ayrı- ayrılıqdakı effektlərinin summar cəminə bərabərdirsə.
Potensiyaedici təsir- hərgah iki dərman maddəsinin birlikdə göstərdiyi təsir bu dərmanların ayrı-ayrılıqda effektlərinin summar cəmindən yüksəkdirsə.
Antaqonizm – dərman maddələrinin effektinin azlması deməkdir.

Antaqonizm 3 tipi vardır:

1) kimyəvi antaqonizm – bu halda bir dərman maddəsi digərilə kimyəvi əlaqəyə girərək onun təsirini aradan qaldırır.
2) fizioloji antaqonizm – bir dərman maddəsinin təsirinin başqa mexanizmlə təsir göstərən digər dərman tərəfindən azalması və ya ardan qaldırılmasına deyilir.
3) farmakoloji antaqonizm – eyni tip reseptorlara təsir göstərən dərman maddələri və ya hər hansı bir endogen aqonistlə, dərman maddəsi arasında meydana cıxan antaqonistlik halına deyilir.
Dərman uyuşmazlığı- iki dərman maddəsinin qarşılıqlı təsiri antaqonistliyin bir növüdür. Dərman uyuşmazlığı birgə istifadə olunan preparatların əsas təsir effektlərində törənən dəyişiliklərdən çox, onların arzuolunmaz əlavə və toksiki effektlərin toplanmasını xarakterizə edən parametrdir. Bu halda həyat üçün çox ciddi dəyişiliklər meydana çıxa bilər (məs. hipoqlikemik koma, bayılma qıcolma, qanaxma və s.).

2. Farmakokinetik qarşılılı təsir

Farmakokinetik qarşılıqlı təsir zamanı bir dərman maddəsi digərinin absorbsiyası, bədəndə yayılması, metabolizmi və orqanizmdən xaric olması kimi farmakokinetik parametrləri dəyişir.Məs. bir dərman maddəsi fermentativ aktivliyə təsir göstərməklə, digər dərmanların metabolizmini dəyişə bilər və ya böyrəklərdə daşıyıcı sistemlərə təsir etməklə, başqa dərmanların oranizmdən xaric olmasını dəyişdirə bilər.
3. Farmasevtik qarşılıqlı təsir

Bu tip qarşılıqlı təsir ex- vivo, yəni dərman maddəsi orqanizmə daxil olmamışdan əvvəl baş verir. Başqa sözlə desək, dərman maddələri onların istehsalı (hazırlanması), saxlanılması, eləcə də orqanizmə yeridilməmişdən əvvəl, komponentlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində istifadə üçün yarasız hala düşürlər. Bu cür qarşılıqlı təsir daha çox müxtəlif dərman maddələrini bir-birinə qataraq venadaxili inyeksiya hazırladıqda müşahidə edilir.

Xronofarmakologiya.
Xronofarmakologiya-farmakologiyanın əsas bölmələrindən biri olaraq dərman maddələrinin təsir effektinin meydana cıxmasında orqanizmin bioritmləri, biometroloji faktorlar və bu kimi digər amillərin təsirinin öyrənilməsilə məşğul olan elm sahəsidir.

Orqanismin bioritmlərdə törənən dövrü dəyişilikliyin dərman madddələrinin təsirindəki böyük rolu vardır.Bu istiqamətdə günü-gündən artan xronofarmakoloji biliklər dərman maddələrinin terapevtik təsiri və toksiki effektlərinin meydana çıxmasında bioritmlərin və biometroloji faktorların pol oynadığını sübut edir.

A. Dərman maddələrinin günün müxtəlif vaxtlarında təyini, preparatın effektinin nəinki kəmiyyət, hətta keyfiyyətcə dəyişməsilə müşahidə oluna bilər.
Misallar:
1. Opioid analqetiklər qrupunun tipik nümayəndəsi morfin endogen opioid sistemə günün 2-ci yarısı daha çox affinlik göstərir. Odur ki, onun ağrıkəsici təsiri insanlara səhərlər və axşama nisbətən, günün 2-ci yarısında təyin edildikdə daha yüksək olur.
2. Nitroqliserinin antianqinal təsir effekti səhərlər günün II yarısına nisbətən daha qüvvətli olur.
3. Ketoprofen preparatını səhər saat 7-də təyin etdikdə onun qan plazmasındaki konsentrasiyası, preparatın gecə saat 1-də verilməsilə müqayisədə 50-60-% çox olur.
4. Trankvilizatorlar lorazepam və triazolam daxilə (per oral) axşam saat 22-də təyin edildikdə onların bağırsaqlardan sorulma sürəti, səhər saat 7-də verilməsilə müqayisədə müvafiq olaraq 2 və 3 dəfə artıq olur.
5. Aktiv göbələkəleyhinə maddə olan qrizeofulvinin bağırsaqlardan daha intensiv sorulması təqribən ğündüz saat 12-yə təsadüf edir.
6. Psixostimulyator amfetaminin böyrəklər vasitəsilə orqanizmdən xaric olunma surəti səhər tezdən daha yüksək olur.

7. Litium preparatlarının böyrəklər vasitəsilə orqanizmdən xaric olma surəti səhər tezdən daha yüksək olur.

8. Epilepsiyaəleyhinə təsirə malik olan fenitoin, valproy turşusu

Preparatların qan plazmasındaki sərbəst fraksiyaları səhərə yaxın və səhər tezdən daha yüksək olur.

9. Trankvilizator qrupundan olan diazepam preparatın qan plazmasındaki sərbəst fraksiyaları səhərə yaxın və səhər tezdən daha yüksək olur.
B. Dərman maddələrinin farmakokinetik xüsusiyyətlərin də meydana çıxmasında bioritmlərin və biometroloji faktorların rolu vardır.
Əksər dərman maddələrinin metabolizmində çox mühüm rol oynayan qaraciyər mikrosomal fermentlərinin (CYP-lər) sutka ərzində ən aşağı aktivliyi günün I-ci yarısına (saat 10-14 arası) təsadüf edir. Odur ki, metabolizmində CYP –lər sistemi əsas rol oynayan dərman maddələrinin bu saatlarda təyini onların təsir müddətinin uzanamasına səbəb ola bilər.
C. Patoloji proseslərin inkişaf dinamikası da orqanizmin neyrohumoral və immun sistemlərinin funksional vəziyyətlərindən bilavasitə asılı olduğu üçün, gün ərzində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilir.
Misallar:
1. Əksər hipertoniyalı xəstələrdə arterial qan təzyiqinin yüksəlməsi saat 18-20 arasına təsadüf edir. Odur ki, hipotenziv dərman maddələri sutka ərzində bərabər dozalarda təyin olunmaqdansa, daha yaxşı olar ki, qan təzyiqin yüksəldiyi saatlardan əvvəl (saat 13-17-i arası) təyin olunsun.
2. Qün ərzində qan plazmasında hormonların miqdarının fizioloji dəyişilməsinə müvafiq olaraq, qlikokortikoidlərin gündəlik dozasını xəstələrə səhər (2/3 doza) və axşam (1\3 doza) olmaqla 2 qəbula təyin etmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, AKTH-un ifrazı səhər saatlarında azalmağa başlayır, axşam saatlarında isə AKTH-ın ifrazının artır.Odur ki. qlikokortikoidlərin səhər saatlarında (7-8 arası) və axşam saatlarında təyin edilməsi preparatın əks əlaqə prinsipilə hipofizə göstərdiyi tormozlayıcı təsirin qarşısını almağa imkan verir. Bu halda qlikokortikoidlərin böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinə göstərdiyi atrofiyaedici təsiri də azalır. Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinə AKTH-un stimuləedici təsiri gecəyarısı daha güclü olduğuna görə, bu hormonun orqanizmə məhz həmin saatlarda yeridilməsi daha məqsədə müvafiqdir.
D. Fəsli ritmlər. Dərman maddələrinin farmakologiyasında fəsli ritmlərin çox mühüm rol oynayır.
Misallar:
1. Ürək qlikozidi strofantinin toksikliyi yay ayları ilə müqayisədə, payız və qış aylarında (noyabrbayından mart ayına kimi olan dövrdə) 2-3 dəfə artır.

2. Krezol törəmələrinin toksikliyi qış aiları ilə müqayisədə yay aylarında 100% artır.

3. Etilendiamintetrasirkə turşusunun ( trilon B) toksikliyi yazda ən aşağı, yay və payız fəsillərində isə ən yüksək səviyyədəolur.

4. Eksperimentdə anafilaktik şoka qarşı təcrübə heyvanları ilin digər ayları ilə müqayisədə (ölüm faizi 71-92% olur) iyun ayindan sentyabr ayına kimi daha dözümlü olurlar (cəmi 14% ölüm olur).

E. Biometroloji faktorlar. Dərman maddələrinin təsir effektlərinin meydana çıxması, eləcə də bəzi xəstəlik və patoloji proseslərin törənməsində biometroloji faktorlar da həlledici rol oynayırlar.
Misallar:
1. Ətraf mühütün temperaturunun yüksək olduğu və ya uzun müddət günəş şüalarının təsirinə məruz qaldığı hallarda, ürək qlikozidlərinin (strofantin) kardiotoksik effekti zəifləyir.
2. Asiya, Afrika, Amerika qitələrinin güclü isti quru küləklər əsən bəzi ölkələrində yaşayan insanlar arasında, “katexolamin çatışmazlığı” (hipotoniya, apatiya, ataksiya, depressiya, özünə inamsızlıq və s. əlamətlərlə keçir) və yaxud “serotonin artıqlığı”( yuxusuzluq, oyanma, başgicəllənmə, miqren, təngnəfəslik, taxikardiya, ürək nahiyəsində ağrı, poliuriya, tremor, vazomotor rinit, konyuktivit, farinqit və s. əlamətlər) kimi patoloji hallar tez-tez müşahidə olunur.
F. Dizritmiya halı.

Bir neçə dərman maddəsinin qəbulu (buna polipraqmaziya halı deyilir) orqanizmininnbioloji ritmlərinin pozulmasına, başqa sözlə, dizritmiya halının meydana çıxmasına səbəb ola bilər. Dizritmiya halı, ilk əvvəl özünü fiziki və zehni iş qabiliyyətinin zəifləməsi, veqetativ pozqunluqlarla göstərsə də, prosesin dərinləşməsi daha aöır patologiyalara səbəb olabilir.

Misallar:
Adaptogen qrupundan olan preparatların orqanizmin fizioloji funksiyalarını yaxşılaşdırmaqla, pozulmuş bioritmləri bərpa edir. Bunlara aiddir:

1. Cır limon

2. Dibazol

3. Eleutrokok

4. Vitaminlər

Toksikologiya.

Toksikologiya farmakologiyanın əsas böımələrindən biridir ( hərfi mənası zəhər deməkdir).

Toksikologiya zəhərli (toksiki) dərmanların (A siyahısına daxil olan), eləcə də müalicə və profilaktika məqsədilə istifadə olunan digər kimyəvi maddələrin orqanizmə göstərdiyi toksiki təsirləri öyrənir. İstifadə dozasından asılı olaraq hər bir dərman maddəsi zəhər, hər bir zəhər isə dərman təsiri göstərə bilər. Odur kiƏ bütün dərman maddələri terapevtik dozalardan yüksək dozalarda qəbul edildikdə toksiki effektlər törədir və zəhərlənməyə səbəb olurlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, əksər dərman maddələrinin, hətta, aşağı terapevtik dozaları belə arzuolunmaz təsirlər meydana çıxa bilər.Əlavə təsirlər və ya əks t\sirıər adlanan bu cür reaksiyaların özü də, əslındə həmin dərman maddələrinin toksiki təsirləri kimi qəbul edilməlidir. Bu səbəbdən, onların törənmə mexanizmlərinin öyrənilməsi də toksikologiyanın tətqiqi sahələrinə aid edilməlidir.

Tibbi praktikada ən çox təsadüf olunan hallardan biri də, dərman maddələrinin qəbulu zamanı dozalanmanın pozulması və ya digər səbəblərin nəticəsi kimi tez-tez müşahidə olunan zəhərlənmə hallarıdır. Dərmanlarla törənən zəhərlənmələr 2 cür olur:
1. Kəskin zəhərlənmələr.
Dərmanlarla kəskin zəhərlənmələrə bu və ya digər səbəbdən (diqqətsizlikdən, qəsdən və s.) onların dozalanmasının pozulması səbəb olur.

Dərman maddələrilə kəskin zəhərlənmələrin müalicə prinsiplərinə səciyyəvidir:

1. Təcili detoksikasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi (zəhərlənmə dərmanın hansı yeridilmə yolu fonunda baş vermişsə)

2. Antidotların təyin edilməsi (toksiki maddənin özü məlumdursa və onun antidotu mövcuddursa).

Antidotların anlayışı-toksik maddələrin təsirinin qarşısını alan və ya onun aradan qaldıran kimyəvi və fizioloji antaqonistləridir.

3. Simtomatik terapiya-bütün hallarda arzuolunmaz klinik əlamətlərin aradan qaldırılması, qan dövranı və təffüsün adekvat fəaliyyətinin təmin olunması

2. Xroniki zəhərlənmələr.

Xroniki zəhərlənmələr, adətən, dərman maddələrinin təkrari və uzunmüddətli qəbulu zamanı meydana çıxır. Buna, dozalanmaya düzgün riayət olunmamasından daha çox, orqanizmin fərdi xüsusiyyətləri (genetik, həssaslıq və s.) və dərman maddələrinə xas olan spesifik xüsusiyyətlərin (kumulyasiya və s.) nəzərə alınması səbəb olur. Bu halda müvafiq klinik əlamətlər tədricən inkişaf edir. Odur ki, dərmanın qəbulunun dayandırılması, əksər halda heç bir müdaxilə olmadan belə, tam sağalmaya səbəb olur.