«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar to‘plami) toshkent

Yer ko‘chishi-surilam
Respublikamizning tog‘li, tog‘ oldi, daryo bo‘ylari zonalarida yashaydigan aholi va iqtisodiyot ob’ektlariga katta xavf tug‘diradigan tabiiy ofatlardan biri yer ko‘chishi-surilmadir. Ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarda yer ko‘chishi yer yuzasida bo‘ladigan alohida jarayonlar toifasiga kiritilsa-da, ular yer ichki harakatlari, xususan, zilzilalar bilan uzviy bog‘lik holda rivojlanadi. Yirik ko‘chkilarni tahlil qilib, sababini o‘rganar ekanmiz, ularning aksariyat qismi zilziladan so‘ng yoki zilzila bilan parallel hosil bo‘lishiga amin bo‘lamiz.
Respublikamiz hududida yuzaga kelayotgan yer ko‘chkilarining asosiy sababi gidrometeorologik sharoit bilan bog‘liqdir. Shu sababli bu jarayon mavsumiy xususiyatta ega, ya’ni atmosfera yog‘inlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, yer ko‘chishi xavfi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Yer ko‘chishi - yer yuzasi bo‘lagining yonbag‘ir bo‘yicha gravitatsiya kuchi ta’sirida surilishi, siljishiga aytiladi.
Markaziy Osiyodagi yer ko‘chishi shakl va ko‘lami bilan ajralib turadi. Ular lyoss qatlamlarida tarqalgan bo‘lib, yer ostiga shimilayotgan atmosfera yog‘inlari ma’lum chuqurlikkacha borib, suv o‘tkazmas qatlamga yetgach yonbag‘ir bo‘ylab oqadi. Siljish yuzasi ustida turgan yer massasiga gravitatsiya (tortishish) kuchi ta’sir qilishi oqibatida yonbag‘irda tik qoya hosil qilib uzilish paydo bo‘ladi va uzilgan bo‘lak pastga siljiy boshlaydi. Harakatdagi jinslarning hajmi bir necha o‘n mln. m³ larda bo‘ladi. Yer ko‘chishi yonbag‘irning qiyaligiga, tog‘ jinsi tarkibiga, atmosfera yog‘inlari miqdoriga bog‘lik holda rivojlanadi. Yonbag‘ir qiyaligi qanchalik katta bo‘lsa ko‘chkining tezligi shunchalik katta bo‘ladi. Ko‘p holatlarda ko‘chki ekzogen jarayonlardan sel, jarlanish, cho‘kish hodisalari bilan uyg‘unlashib ketadi.
Ko‘chki-surilma. Tarixiy manbalarga nazar tashlasak hududimizda XX asrning 60-yillarigacha bu jarayon tabiiy omil natijasida rivojlanib borganligini ko‘ramiz. 60-yillarning oxiriga kelib tog‘li va tog‘ oldi vodiylarida yer ko‘chishi keskin ortib borgan. Bunga asosiy sabab gidrometeorologik sharoitning murakkablashuvi, atmosfera yog‘inlarining haddan ziyod bo‘lishi oqibatida yonbag‘irlarning zaifligi kuchayib ketganligi, qadimdan bahorikor yerlar hisoblangan tog‘ oldi zonalarida xo‘jalik faoliyatining kengaytirilishidir. Ya’ni, tog‘ oldi adirliklarida ko‘ndalangiga texnik ishlov berilishi natijasida yonbag‘irning turg‘unligi pasayib ketadi va bu hol avvaliga mahalliy, kichik-kichik, so‘ng yirik ko‘chkilar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ayniqsa bunday joylar aholi yashaydigan qishloqlarga yaqin bo‘lsa juda katta xavf tug‘diradi. Yer ko‘chishi aholi turmush tarziga xavf solishi, ayniqsa kishloq xo‘jalik iste’molida bo‘lgan maydonlarga katta zarar yetkazishi oqibatida ko‘pgina iqtisodiy talafotlarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ularning paydo bo‘lishi, tarqalish maydonlari maxsus dasturlar asosida o‘rganib chiqilib, kerakli xaritalar tuzilmokda.
Yer ko‘chkilari O‘zbekiston Respublikasi Geologiya va mineral resurslari davlat ko‘mitasi tasarrufidagi «O‘zbekgidrogeologiya» ishlab chiqarish birlashmasi tadqiqotchilari tomonidan o‘rganilib kelinmokda. Tuzilgan xaritalar asosida muhofazalanish choralari ham ishlab chiqilmoqda. Keyingi vaqtlarda mazkur korxona bilan viloyatlardagi favqulodda vaziyatlar boshqarmalari xodimlarining birgalikda olib borayotgan faoliyatlari samarasi o‘laroq ko‘pgina ijobiy natijalarga erishilmokda. Buning uchun respublikaning ko‘chki tarqalgan maydonlarida maxsus kuzatish maskanlari tashkil etilgan.
Markaziy Osiyo hududlarida tarqalgan ko‘chkilarni o‘rganar ekanmiz, ular iqlim sharoiti bilan uzviy bog‘liq bo‘lishini kuzatishimiz mumkin. Masalan, 1954, 1958, 1969, 1978, 1989 va 1998 yillarda atmosfera yog‘inlari me’yordan yuqori bo‘lgani uchun ko‘chki jarayonlari ham ko‘p bo‘lgan. Shunga qaramasdan hozirgi vaqtda ko‘chkilarning davriyliklari aniqlanib, bashorat xaritasi tuzilgan. Faqat shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi ko‘chkilarning aksariyat qismi inson xo‘jalik faoliyati natijasida yuzaga kelmokda. Respublikamizda ko‘chki jarayoni Surxondaryo, Qashkadaryo, Toshkent, Farg‘ona, Samarqand va Namangan viloyatlari hududlarida eng ko‘p tarqalgan.
O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirlignning ma’lumotiga ko‘ra 1999yil shu viloyaglarda 52ta ko‘chki hodisasi kuzatalgan. Ya’ni, 1998 yilga nisbatan deyarli ikki marta ko‘p. Bu esa tabiiy ofatlarning yildan yilga ortib borayotganligidan dalolat beradi. Lekin, mahalliy hukumat, boshqarma rahbarlari vaqtida olib borgan chora-tadbirlari natijasida birorta xo‘jalik ko‘chkidan shikastlanmadi. Ko‘pgina tovar-moddiy boyliklar saqlab qolindi, eng quvonarlisi, insonlar salomatligiga ziyon yetkazilmadi. Ko‘chkilarning faollashuv xususiyatini keyingi 40 yil ichida tahlil qilish ularning ommaviy tus olishi 1962 yildan 1970 yilgacha (ikki mingdan ortiq) va 1991 yildan 1999 yilgacha (uch mingdan ortiq) bo‘lganligini ko‘rsatmoqda. Bu davrlarda atmosfera yog‘inlari juda ko‘p bo‘lganligi ham qayd etilgan. O‘tgan asrning oxirgi o‘n yilligi ko‘chki jarayonining juda faollashgan yili hisoblanadi.
Hozirgi zamon ko‘chkilarining halokatli oqibati:
- kisqa vaqt mobaynida ommaviy tus olishi;
- ko‘chki ro‘y bergan maydondagi aholi punkti va unumdor yerlarning yo‘q qilib tashlanishi;
- yonbag‘irlarda yo‘llar, kanallar va boshqa inshootlar qurilishidagi texnogen ta’sirning ortib borishi bilan namoyon bo‘ladi.
Quyida ayrim ko‘chkilarning halokatli ko‘rsatkichlarini keltiramiz:
Chaulisoy ko‘chkisi -1960 yil 30 aprel, 30 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 200 ming m³., Xojikent ko‘chkisi -1961 yil, 12 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 1000 m³., Jigariston ko‘chkisi -1991 yil 4 may, 56 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 176 ming m³., Oqtosh ko‘chkisi -1993 yil 11 mart, 5 kishi, umumiy massa 80 ming m³., Qoraqishloq ko‘chkisi - 1994 yil 29 mart, 3 kishi, umumiy massa 400 ming m³. 1993-99 yillar mobaynida 92 xo‘jalik jiddiy zarar ko‘rgan, shu jumladan Qashkadaryoda - 47, Samarqandda - 10, Toshkentda - 18 va Surxondaryoda 17. Ko‘chkilarning shunchalik halokatli xususiyatga ega ekanligini inobatga olib 1958 yilda O‘zbekistonda ularni maxsus kuzatadigan muxandis-geologik Davlat kuzatuv xizmati tashkil etilgan.
Hozirgi vaqtda Davlat kuzatuv xizmati vatanimiz hududi bo‘yicha 7 ta hududiy kuzatuv stansiyasiga va 21 postlarga ega. Ularning kuzatuv maydonlarida 8 mingdan ortiq xo‘jalik ob’ekti, 144 sog‘lomlashtirish majmuasi, 170 avtoyo‘l maydoni, 20 dan ortik tog‘-kon sanoati va gidrotexnika inshootlari mavjud. Davlat kuzatuv xizmati Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari bilan tunu-kun xizmat vazifasini ado etmoqda. Ko‘chkilarni o‘rganishdagi birinchi muammo ularning ro‘y berish vaqtining mavhumligidadir. Chunki ko‘chki bexosdan rivojlanadigan xavfli geologik jarayonlar sirasiga kiradi.
Ikkinchi asosiy muammo - xavfsiz joyni topish. Buni qanday tushunsa bo‘ladi? Xavfli maydondagi aholi va xo‘jaliklarni nisbatan xavfsiz joyga ko‘chirish uchun shu joyni kompleks tadqiq qilish lozim. Har tomonlama o‘rganib yagona xulosaga kelish kerak. Hozirgi vaqtda insonni tabiatga nisbatan xo‘jalik faoliyati kengayib borishi natijasida xavfli zonalar ham ko‘payib bormoqsa. Bu muammoni hal qilishda maxsus tanglik va xavfni aks ettiradigan xaritalar tuzish kerak. Shu xaritalar asosida maydonlarning xavfsizlik rejalari tuzib chiqiladi. Bunday tadbirlar Yevropa va Amerika Qo‘shma Shtatlarida keng miqiyosda amalga oshirilmoqda.
Navbatdagi muammo muhofazalanishning muhandis inshootlarini ishlab chiqishdan iborat. Muhofazalanish tadbirlaridan xo‘jaliklarni xavfsiz joyga ko‘chirish hozirgi vaqtda keng tus olgan. Lekin ko‘chkining mavsumiy vaqtda bo‘lishini e’tiborga olsak, aholini ko‘chirish va ma’lum muddatdan so‘ng yana qaytib kelishi juda mashaqqatli tadbir. Ayrim holatlarda yonbag‘irlar maxsus temir-beton sinchlar yordamida yoki sun’iy o‘rmonlashtirish yo‘li bilan mustahkamlanadi. Bu borada AQSh, Yaponiya, Hindiston, Kanada va bir qancha mamlakatlar tajribasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ko‘chkilar to‘g‘risidagi ma’lumotlarimiz to‘liq bo‘lishi uchun ayrim viloyatlarning tabiiy sharoitini inobatga olgan holda ko‘chki rivojlanishining ba’zi xususiyatlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asosan yer ko‘chishi aynan shu viloyatlarda ko‘proq tarqalgan.