Fəlsəfə nədir? Fəlsəfə dünyagörüşü kimi. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfi biliyin strukturu

Zoon politikon: siyasi və ya ictimai heyvan. İnsanın mahiyyəti haqqında danışan Aristotel əsas diqqəti onun zəkasına, öz faniliyini dərk etməsinə, xeyir və şər anlayışlarını qavramasına, gülmək bacarığına diqqəti yönəldir. Lakin, o belə hesab edir ki, insanın dərin mahiyyəti onun “birlikdə yaşayışa” olan tələbatındadır. İnsan öz mahiyyətini yalnız sosial həyatda, cəmiyyətin (dövlətin) digər üzvləri ilə təsərrüfat, siyasi, mədəni münasibətlər qurmaqla müəyyənləşdirir.

K.Marks da yazdığı əsərlərində insanın ictimai mahiyyətinə xüsusi əhəmiyyət vermişdir: “İnsanın mahiyyəti ayrıca fərdə məxsus olan mücərrədlik deyil. Öz gerçəkliyində o, bütün ictimai münasibətlərin məcmusudur”. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda insan ictimai vücuddur. Lakin, bu heç də o demək deyil ki, insan cəmiyyətdə “ərimiş”, fərdiyyətçiliyini tam itirmişdir. İnsan təkcə cəmiyyətin məhsulu yox, həm də cəmiyyətin özü insan fəaliyyətinin məhsuludur.

Homo Sapiens: ağıllı insan. İnsanın mahiyyətini onun zəkasında axtaran bu yanaşma da Aristotelə məxsusdur. Yeni dövrdə isə bu yanaşma hamı tərəfindən birmənalı olaraq qəbul edilir və mütləqləşdirilir. Məsələn, R.Dekart insanı “fikirləşən əşya” adlandırmış, bioloji təsnifat meydana gəldikdən sonra Homo Sapiens ifadəsi müasir insan növü üçün standart işarəyə çevrilmişdir.

Deməli, insanın kövrək vücud olmasına baxmayaraq bu nəhəng dünyada o, özünün məntiqi fikirləşmək qabiliyyəti, özünü və ətrafındakı dünyanı qavramaq qabiliyyəti ilə heyvanlar səltənətindən ayrılmışdır.

Homo faber: yaradıcı insan. XIX əsrin sonlarında Yeni dövr filosoflarının zəkaya dünyanın əsası və insanın mahiyyəti kimi imanı əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyir. Holland kulturoloqu Y.Heyzinqa (1872-1945) bu haqda yazırdı ki, biz artıq möhtəşəm XVIII əsrin bizə təlqin etdiyi Zəkadan uzaq düşmüşük. Ona görə də biz Homo Sapienslə yanaşı, həm də Homo faber –yaradıcı insanlarıq.

Heyvanlardan fərqli olaraq insan fəal olaraq istehsal edir, yaradır, qurur, həm də onun fəaliyyəti məqsədyönlüdür, dəyərə malik olub yaradıcı təşkil edilmişdir. Yaradıcılıq insanın mahiyyət keyfiyyəti olub, onu daha əhatəli təsvir edir. Çünki, yaradıcılıq prosesi təkcə zəkaya deyil, həm də təxəyyülə, intuisiyaya, fantaziyaya, dəyər və hisslərə, həmçinin əmək fəaliyyətinə əsaslanır. Quruculuq insanın gerçəkləşdirdiyi rəngarəng fəaliyyətin əsasıdır: istehsal, tərbiyə, təhsil, siyasət və s. Bu anlamda insan yalnız və yalnız ilk bəsit əmək alətləri yaradarkən əsl insan olmuşlar. Alətlərin təkmilləşdirilməsi –daş ərsinlərdən tutmuş kompüterə qədər – insanı, bir çox hallarda onun həyatını müəyyənləşdirən əlahiddə süni ətrafını yaratmışdır. Belə demək olar ki, müasir insan yaradıcısı olduğu texnika və mədəniyyət dünyasında yaşayır.

Homo ludens: oynayan insan. Bu təyin də Y.Heyzinqaya məxsusdur. O belə hesab etmişdir ki, insanın mədəni fəaliyyətinin bütün növləri –o cümlədən ədalət məhkəməsi, müharibə, fəlsəfə, incəsənət və s. – oyunsuz olmur. Mədəniyyət oyundan yaranır, onda insan mövcudluğunun xüsusi simvolik sferası yaranır. İnsanı əməkdən daha çox, asudə oyun prosesi yaratmışdır. İnsan məhz oyunda hamı üçün ümumi qaydaları könüllü qəbul edərək öz fantaziyasını gerçəkləşdirə, təxəyyülünü inkişaf etdirə, bədii dəyərlər yarada, digərləri ilə ünsiyyət qura bilər. Başqa sözlə desək yalnız oyunda insan heyvani yaşantının dar çərçivəsindən çıxaraq gerçək və rəngarəng, həqiqi insan həyatına daxil olmuşdur.