Fənnin adı : Kommersiya işi ( Mühazirələr). Tərtib edən : Abdulova Gülnarə Fazil qızı

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi


Bakı İdarəetmə və Texnologiya Kolleci


Fənnin adı : Kommersiya işi ( Mühazirələr).


Tərtib edən :Abdulova Gülnarə Fazil qızı.


2018 il

MÖVZU 1. KOMMERSİYA ANLAYIŞI, MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ FUNKSİYALARI

P L A N
1. Kommersiyanın nəzəri - metodoloji əsasları
2. Kommersiya fəaliyyətinin məzmunu və funksiyaları
1. Müasir bazar iqtisadiyyatında komersiya və kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri kimi çıxış edir. Alverçilik isə, kommersiya fəaliyyətinin bir növüdür, amma burada istehlakçı seçim hüququndan məhrumdur və yüksək qiymətlərlə təklif olunan malları (və ya xidmətləri) almaq məcburiyyətində qalır. Elə bu cür hallar bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qeyri-qanuni sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət və vasitəçilik kimi baxmaq düzgün olmazdı. O, ilk növbədə hər bir ölkənin iqtisadi həyatının əsasını təşkil edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən biri də istehlakçılardır. İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb sahibkarlarla bağlanılan sazişlər və işgüzar əlaqələrin eyni hüquqlu iştirakçılardır. İstehlakçıların işgüzar marağı bilavasitə istehlakçılarla kommersiya vasitəsilə yaradılan əlaqələridir. Əgər sahibkarlıq çox gəlir əldə etməyin əsas məqsədidirsə, istehlakçının məqsədi daha ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir.
Kommersiyaya dair mənbələrin çoxunda bu anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin bir elementi kimi, ticarətdə alqı-satqı qaydası kimi baxılır. Əlbəttə, kommersiya anlayışına bu cür yanaşma düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün məlumdur ki, biznesin təkcə “iş” kimi, menecment (marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi hesab edilməsi də düzgün olmazdı. Həqiqətdə biznes, menecment, marketinq, bazar mexanizminin böyük, fövqəladə mürəkkəb bir konstruksiyasının müxtəlif tərəfləridir. Bu tərəflərdən hər birisi iqtisadi bazar prosesinə müxtəlif bucaq altında baxmağa və hər tərəfin çox asan olmayan məzmununu işıqlandırmağa imkan verir.
Biznes, sahibkarlıq müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətini təcəssüm etdirməklə yanaşı, insanların mala, xidmətə olan tələblərini ödəməyə və gəlir əldə etməyə yönəldilir. Menecment məqsədyönlü fəaliyyətlə bağlı mexanizmin yaradılmasına yönəldilməklə yanaşı, onu nizamlayır və təkmilləşdirir. Marketinq istehlak tələbini idarə edir. Bazar mexanizminin çox maraqlı və əhəmiyyətli tərəfləri mövcuddur və onların öyrənilməsi günün mühüm məsələlərindəndir. Bunların içərisində ən mühümlərindən biri də kommersiyadır. Həqiqətən kommersiya nədir? Müasir iqtisadi həyatda onun yeri və rolu nədən ibarətdir. Əgər “biznes”, “menecment”, “marketinq” sözlərini təzəliklə eşidib və işlətdikcə, “kommersiya” anlayışının kökü xarici olsa da, dilimizdə çoxdan işlədilməyə başlanılmışdır. Çox uzun illərdən bəri kommersant, kommersiya bankı, kommersiya direktoru, kommersiya məktəbi, kommersiya konsepsiyası, kommersiya hesabı, kommersiya və qeyri- kommersiya müəssisəsi və digər anlayışlar eşidir və fəaliyyətimizdə istifadə edirik. Hələ 300 il əvvəl Rusiyada I Pyotr Kommersiya Kollegiyası yaratmış, xarici ticarət və ticarət gəmiçiliyinə rəhbərliyi ona həvalə etmişdir. I Pyotrun 8 noyabr 1723- cü ildə verdiyi fərmanında belə bir fikir söylənilmişdir: “Kommersiya böyük gəlir gətirəcəyinə görə onu genişləndirmək lazımdırBu gün yenidən xarici ölkələrin təcrübəsi əsasında bazar iqtisadiyyatını yaradarkən və onun atributları olan biznes, menecment, marketinqdən istifadə edilərkən, təəssüf ki, kommersiya da onun əhəmiyyətini vermir və onun geniş imkanlarından lazımi səviyyədə istifadə edilmir. Son zamanlarda çox vaxt kommersiya anlayışını marketinq anlayışı ilə eyniləşdirirlər. Əlbətdə, kommersiya da marketinq kimi gəlir əldə etməyə yönəldilir. Bu cəhətdən, əlbəttə onlarda oxşarlıq ola bilər. Çünki gəlir bütün sahibkarlıq fəaliyyətinin, biznesin son məqsədidir. Buna nail olmaqla, kommersiya, eləcə də marketinq bir-birindən fərqli rollar yerinə yetirir. Marketinq sahəsinin böyük alimi F.Kotlerə görə marketinq “tələbin idarə edilməsi” kimi qəbul edilirdi. Kommersiya isə sahibkarlığın hər hansı formada olmasından asılı olmayaraq başqa vacib rıçaqları idarə edir. Burada məsələ təkcə alqı-satqı aktının təşkili və texnologiyası ilə təsərrüfat -maliyyə məsələləri, onun hüququ əsasları, qiymət siyasəti, kommersiya - müqavilə öhdəlikləri (lizinq, icarə, konsepsiya, faktorinq), daxili və beynəlxalq sazişləri, iş, kommersiya riski, onun qiymətləndirilməsi, həyata keçirilməsi və digər məsələlərdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sahibkarlığa harada pul və digər hesablamalar lazım gəlirsə, qanuni gəlir əldə etmək imkanı yaranırsa, orada kommersiya ortaya çıxır. Əgər marketinq “tələbin öyrənilməsi” kimi qəbul edilirsə, cəsarətlə kommersiyanı gəlirin idarə edilməsi adlandırmaq olar. Bəzən marketinqi bazarla eyniləşdirirlər. Əlbəttə, marketinq bazar olmadığı kimi, kommersiyanı da ticarət kimi qəbul etmək olmaz. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda kommersiya, kommersiya fəaliyyətinə dair çoxlu fikirlər mövcuddur. Bunların əksəriyyətində kommersiyaya alqı-satqı prosesi kimi baxırlar. Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq olmaz.Prof. L.V. Osipova öz dərsliyində kommersiya anlayışını aşağıdakı kimi təsəvvür edir: “Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi anlayış kimi ticarətə nisbətən daha genişdir, çünki ticarətin əsasını kommersiya təşkil etsə belə, bütün kommersiya fəaliyyətinə təkcə ticarət kimi baxıla bilməz.” Kommersiya fəaliyyəti sferasında işləyən hüquqi şəxslərin çoxu tədarük, istehsal, tikinti, investisiya və digər sahibkarlıq fəaliyyətinin gəlir əldə etmək üçün alqısatqı prosesindən istifadə edirlər. Müasir kommersiya fəaliyyəti ixtisaslaşdırılmış kommersiya sistemləri vasitəsilə həyata keçirilir. Kommersiya sistemi inteqrasiya olunmuş vahid bütöv bir sistem olub, özündə mal və xidmət üzrə istehsal- kommersiya anlayışını və onun iqtisadi, hüquqi, mədəni və inzibati əsasını əhatə edir. Kommersiyanın əsas obyekti kimi alqı-satqının mövcud olduğunu nəzərə alsaq, burada plana menecment, sahibkarlıq, dəqiq hesablamalar, pul münasibətləri və onun hüquqi əsası çıxır bunlar aşağıdakılardan ibarətdir- maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən mallar üzrə qiymətin müəyyən edilməsi; - müqavilə və sazişlərin bağlanması və həyata keçirilməsi;
- mal göndərənlərlə iş;
- mal alışının təşkili;
- mal satışının təşkili;
- fəaliyyətin nəticəsinin maliyyə- təsərrüfat təhlili;
- banklarla iş;
- birja, yarmarka və auksionlarla iş;
- kommersiya riskinə dair hesablamal
2. Bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf tarixi göstərir ki, bazar mexanizmi istehlakçıların tələblərini tam dərəcədə nəzərə ala bilir və bu mexanizm təsərrüfatçılıqda kökündən dəyişikliklərə məqsədyönlü təsir edə bilər. Kommersiya fəaliyyətinin son məqsədi – mənfəətin əldə olunmasından ibarətdir ki, bu da ancaq alıcıların çoxsaylı tələbatlarını tam həcmdə və keyfiyyətli ödənilməsi zamanı əldə edilə bilər. Kommersiya fəaliyyəti -cari və perspektiv dəyişiklikləri nəzərə almaqla əhalinin tələbatının tam, keyfiyyətli və vaxtında təmin olunması və mənfəətin əldə edilməsi məqsədilə alqı-satqı proseslərinin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş mürəkkəb operativ-təşkilati bir sistemdir. Bu, elə bir fəaliyyətdir ki, kommersiya dövriyyəsinin bütün iştirakçılarına ticarət sövdələşmələrinin reallaşdırılmasının bütün mərhələlərində qarşılıqlı faydalılığı nəzərə almaqla birbiri ilə uğurlu əlaqədə olmaq imkanı verir. Məhz kommersiya fəaliyyəti istehsalın səmərəli inkişafına imkan yaradır və onun həcmlərinin və perspektiv istiqamətlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. O, daha çox dərəcədə sənaye firmasının iqtisadi vəziyyətini, bazarın dəyişkən hallarını nəzərə almaqla onun kommersiya uğurunu müəyyən edir. Müasir əmtəə bazarında kommersiya fəaliyyəti özünün ümumi qeyri-sabitliyinə və böhran vəziyyətinə baxmayaraq çox fəal inkişaf edir, bu da topdansatış, xırda topdansatış və pərakəndə ticarətdə nəzərəçarpan dəyişmələr ilə təsdiqlənir. Kommersiya fəaliyyətinin effektiv inkişafının dəyişməyən şərtlərindən biri işgüzar münasibətin subyektlərinin lazımi qədər iqtisadi sərbəstliyinin olması, xüsusi kapitala malik olma, maliyyə imkanlarının bacarıqlı idarə edilməsi, maksimal mənfəətin əldə edilməsi imkanlarından istifadə olunmasıdır. Bu fəaliyyətin vacib prinsipi bazarın digər subyektlərinin maraq və hərəkətlərinin maksimal tam nəzərə alınmasından ibarətdir ki, bu da həm kommersantın davranış etikası baxımından, həm də kommersiya sahəsində qarşıya qoyulan strateji məqsədlər baxımından lazımdır. Kommersiya fəaliyyətinin mühüm prinsipləri həm də aşağıdakılardan ibarətdir:
-Bazarda iqtisadi şəraitin dəyişilməsi nəzərə alınmaqla kommersiya qıvraqlığı Kommersiya prioritetlərinin (üstünlüklərinin) ayrılması;
- Kommersiya -qərarlarının qəbul olunması zamanı marketinq prinsiplərindən fəal istifadə edilməsi;
- Kommersiya risklərini qabaqcadan görmək və onların təsirinin nəticələrini qabaqcadan hesablamaq qabliyyəti;
- Ticarət sövdələşmələri üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məsuliyyətinin qaldırılması.
Müasir kommersantın aktual vəzifəsi sahibkarlıq fəaliyyətinin şərəf və ləyaqətlə həyata keçirilməsindən ibarət olmalıdır ki, bu da özündə müxtəlif mülkiyyət forması müəssisələrinin məhsullarının tədricən milli dövriyyəyə cəlb olunmasını, eyni zamanda, istehlakçıların tələblərinin maksimal ödənilməsi məqsədilə qəbul olunmuş sifarişlərin və müqavilələrin yerinə yetirilməsinin effektivliyinin və nəticəliliyinin artırılmasını, servis xidmətləri kompleksinin genişləndirilməsini cəmləşdirir. Kommersiya fəaliyyəti özündə bir çox istiqamətləri inteqrasiya edir:
- satışın həcmlərinin və onun təşkilinin planlaşdırılması, yəni onu müəyyən etmək vacibdir ki, nə alınmalıdır, kimdən alınmalıdır, hansı miqdarda alınmalıdır, hansı qiymətə və hansı vaxtda;
- mənfəətin əldə olunması məqsədilə alınmış malların yenidən satışının təşkili; ticarət sövdələşmələri üçün mal göndərənlər və alıcılar arasında daha əlverişli tərəf – müqabillərin axtarılıb tapılması;
Kommersiya fəaliyyətində yerinə yetirilən əməliyyatlar iki növə bölünür: istehsal və kommersiya əməliyyatları. İstehsal əməliyyatı - yüklərin bilavasitə hərəkəti, onları saxlanılması, boşaldılması, nəql olunması, çəkilib qablaşdırılması, yenidən sortlara ayrılması və s. ilə bağlı olan proseslərdən ibarətdir.
Kommersiya əməliyyatı – dəyər formasının dəyişməsi,yəni malların alqı- satqısı ilə bağlı olan proseslərdir. Kommersiya əməliyyatlarına həm də ticarət mexanizminin normal fəaliyyətinə imkan yaradan proseslər, yəni bazar tədqiqatlarının təşkil
olunması, infrastrukturun, əsas rəqiblərin qiymətləndirilməsi, təsirli reklamın formalaşdırılması və digər çoxsaylı prosesləri də aid etmək lazımdır.
Kommersiya fəaliyyətinin bu cür əsas prosesləri ilə yanaşı, əlavə ticarət və istismar xidmətlərinin yerinə yetirilməsi kimi müştərilərin alqı-satqı prosesində maraqlarının nəzərə alınması üçün son vaxtlar üstünlük təşkil edən prosesləri də vacibdir.
Məhz satışdan əvvəl, satış və satışdan sonrakı servisin əlavə xidmətləri kommersiya uğurlarının əldə olunması üçün müəyyənedici rol oynayır.
Vasitəçi – kommersiya prosesinin kontragentləri (tərəf-müqabilləri) arasında olan və mal, xidmət, informasiya mübadiləsi üçün onları bir-biri ilə çalışdıran hüquqi və yaxud fiziki şəxsdir. Kontragent rolunda bir qayda olaraq, mal istehsalçıları, topdansatış və pərakəndə istehlakçılar çıxış edirlər.
Vasitəçilik fəaliyyəti heç də həmişə kommersiya əsasında həyata ke keçirilmir, çünki çox vaxt kommersant olmur. Lakin vasitəçilərin əsas sinfi – iri topdansatış sahibkarlardan, agentlərdən, dillerlərdən,distribütorlardan və kommersiya əsasında malların istehsalından tutmuş son istehlakçılara qədər bütün mərhələlərdə maraqların calaşdırılması ilə məşğul olan digər vasitəçilərdən ibarətdir. Lakin hər bir kommersant heç də həmişə vasitəçi olmur. Çoxsaylı müəssisələr məhsul istehsal edərək onu birbaşa öz anbarlarından son istehlakçıya satırlar və mal mübadiləsi aktında orta vəziyyəti tutmurlar. Buna görə də, kommersiya fəaliyyəti – daha geniş anlayış olmaqla özündə təkcə ticarət prosesi deyil, həm də kommersiya əldə edilmələrini, mal və xidmətlərin kommersiya satışını əks etdirir.
Vasitəçilik iqtisadi, təsərrüfatçılıqfəaliyyətinin növlərindən biri olmaqla, biznesin son məhsuluna - istehlakçılara lazım olan mallara və xidmətlərə çevrilməsi məqsədilə müəyyən resurslardan: təbii, əmək və istehsal vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir. Vasitəçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün müəyyən şərait və amillər lazımdır. Bunlara, birinci növbədə, əsas vəsaitlər aiddir. Torpaq sahələri, binalar, otaqlar, yüklərin saxlanılması və emalı üçün avadanlıq, malların nəqli üçün lazım olan müxtəlif nəqliyyat növləri və s. əsas vasitələrdir. Ofis sahələri, rabitə vasitələri, kompyuter texnikası olmadan vasitəçilik fəaliyyətinin səmərəli qaydada həyata keçirmək mümkün deyildir. Kommersiya vasitəçilik fəaliyyətinin vacib amillərindən biri başlanğıc pul kapitalının mövcud olmasıdır ki, bu da əsas və dövriyyə vəsaitlərinin alınması üçün lazımdır. Vasitəçilik biznesinin həyata keçirilməsinin amillərinə elmi - informasiya resurslarını da əlavə etmək lazımdır ki, indiki zamanda vasitəçilik bunlarsız mümkün deyildi r. Vasitəçilik əməliyyatının həyata keçirilməsində zaman amilini də nəzərə almaq lazımdır. Məlumdur ki, vasitəçilik əməliyyatlarının sürətliliyi onun nəticəliliyinə və effektivliyinə həlledici təsir göstərə bilər. Deyilənlərdən görünür ki, vasitəçilik istehsal, ticarət, maliyyə sahibkarlığının vacib tərkib hissələrindən biridir, yəni o, müxtəlif formalara: istehsal, ticarət və maliyyə-kredit formalarına malik ola bilər. Spesifiklik onda özünü büruzə verir ki, vasitəçi heç bir məhsul istehsal etmir, birbaşa satmır, kreditlə pul vermir, lakin bununla belə əməliyyatların həyata keçirilməsinə fəal imkan yaradır.
Vasitəçi istehsalçılarla, istehlakçılara lazım olan mal və xidmətlərinsahibləri ilə əlaqəyə girərkən onlardan malların və xidmətlərin mövcudluğu və satış şərtləri haqqında informasiya əldə edir.
Satıcıdan informasiya əldə etdikdən sonra vasitəçi, alıcıları bu barədə məlumatlandırır və bu alıcıların dairəsi əvvəlcədən daxil olmuş mal və xidmətlərə olan ilkin sifarişlər əsasında formalaşdırılır.
İnformasiya – kommersiya xidmətlərinin göstərilməsi prosesində vasitəçi firma əldə olunmuş sifarişlərə uyğun olaraq xidmət göstərdiyi müəssisə və təşkilatları kommersiya məlumatı ilə təmin edir və bu məlumatlarda, ilk növbədə, məhsulun alış və satışının təşkili üçün lazım olan informasiya, tələb olunan malların potensial istehsalçıları, onların istehsalat gücləri, malların qiymətləri, yükün çatdırılması üsulları barədə göstəricilər öz əksini tapır. Mövcud mal növünün konyunkturasının təhlilini və proqnozlarını, qiymətləri, malların tələb olunan həcmlərini, onların çeşidlərini, rəqaqbət səviyyəsini və bazar mexanizminin vəziyyətini əks etdirən digər əsas göstəriciləri özündə cəmləşdirən marketinq informasiyasına tələbat daha çoxdur. Kommersiya fəaliyyətində daha çox xüsusi çəkiyə malik olan fəaliyyət komissiya razılıqlarının rəsmiləşdirilməsi əsasında həyata keçirilən kommersiya xidmətləridir. Əmtəə bazarında malın sahibi (komitent) ticarət vasitəçisinə (komisyonçuya) mal satmağı və yaxud onu almaq tapşırığını verir. Kommersiya müqavilələrində satış şərtləri, malın qiyməti, onun daşınma üsulları, tərəflərin vəzifələri öz əksini tapır.
Vasitəçilik fəaliyyətinin böyük bir hissəsi, sifarişçilərin ehtiyac duyduğu elmi məsləhətlərin, müxtəlif növ metodiki tövsiyələrin, iqtisadi və texniki qərarların hazırlanması, yeni firmaların yaradılması, onların ləğv olunması, biznes planların, kadr hazırlığı və yenidən hazırlığı kimi elmi konsultativ xidmətlərin göstərilməsi üzrə görülən işlərin payına düşür.

MÖVZU 3. TOPDAN SATIŞ TİCARƏTİN TƏŞKİLİ ÜZRƏ KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

P L A N

1.Əmtəələrin topdansatışın formaları və metodları
2. Topdan müəssisələr tərəfindən müştərilərə xidmət göstərilməsinin təşkili

Bazar münasibətləri şəraitində yalnız əmtəə satışı topdan müəssisələrin əsas funksiyası kimi nəzərdən keçirilə bilməz.Topdan ticarətin səmərəliliyi topdan müəssisələrin öz müştərilərinə - əmtəə alıcılarına və malgöndərənlərə göstərdiyi xidmətlərin kəmiyyəti və keyfiyyəti ilə də xarakterizə olunur. Əmtəə hərəkətinin şəraitindən və bazar münasibətləri iştirakçılarına göstərilən informasiya kommersiya xidmətindən asılı olaraq topdan ticarət xidmətlərinin tərkibi və növləri çox müxtəlif ola bilər. Topdan müəssisələrin fəaliyyətinə əmtəələrin reallaşdırılması funksiyası ilə yanaşı, geniş dairəli xidmətlər də daxil edilir ki, bu xidmətlər də həm malgöndərənlər- əmtəə istehsalçıları, həm də pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən ödənilir. Bu şəraitdə topdan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti təkcə topdan və digər dövriyyənin səviyyəsindən deyil, həmçinin malgöndərənlərə və əmtəə alıcılarına göstərdikləri xidmətlərin kəmiyyətindən və keyfiyyətindən də asılı olacaq.

Topdan müəssisələr alıcı müştərilərə aşağıdakı xidmətləri göstərməlidirlər;
-Tələb və tələbatın qiymətləndirilməsi;
-İstehsal çeşidinin ticarət çeşidinə çevrilməsi (markalanma, qablaşdırma, sortlaşdırma, çəki qablaşdırılması və s.)
-Əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması;
- Əmtəələrin çatdırılması;
-Alışın kreditləşdirilməsi;
Malgöndərən – müştərilərə münasibətdə topdan ticarətin xidmətləri bunlardan ibarət olmalıdır:
- Kommersiya fəaliyyətinin mərkəzləşdirilməsi;
- Əmtəəyə mülkiyyət hüququnun ötürülməsi prosesinin dəstəklənməsi;
- Əmtəə hərəkəti prosesinin investisiya təminatı;
- Kredit riskinin minimuma endirilməsi;
- Marketinq xidməti;
Topdan xidmətlərin geniş spektiv topdan müəssisələrə imkan verir ki. Bazar şəraitində rəqabətli bazar mühitində müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərsinlər, ziyandan qaçmağa və işin səmərəliliyinə nail ola bilsinlər. Topdan müəssisələr öz müştərilərini (kontragentlərini) maraqlandırmalı, müxtəlif topdan xidmətlər göstərməklə onları özlərinə cəlb etməlidirlər. Bununla əlaqədar topdan xidmətin kommersiya kreditləşdirilməsi, sövdələşmənin maliyyələşdirilməsi kimi formasının inkişafının böyük əhəmiyyəti vardır. Qərb ölkələrinin topdan vasitəçilərinin təcrübəsi göstərir ki, əmtəə hərəkəti kanalının seçimi, bilavasitə onun təşkilatçısının maraqlı tərəflərin bazar sövdələşməsinin kreditləşdirilməsi imkanlarından çox asılıdır. Praktiki fəaliyyətdə topdan firmalar çox vaxt istehsalçılara əmtəələrin satışına zəmanət verməklə müəyyən əmtəələrə sifariş təqdim edərək və bu zaman sifariş olunmuş əmtəə partiyasının bir hissəsinin məbləğini avans şəklində ödəmək yolu ilə onları maliyyələşdirirlər. Topdan bazalar pərakəndə ticarət müəssisələrinin maliyyələşdirilməsini onlara satılmış əmtəələrin dəyərinin ödəniş müddətlərinin uzadılması yolu ilə həyata keçirirlər. Kreditlərin təqdim olunması şərtləri müxtəlifdir və ticarət sövdələşməsinin həcmindən, alıcının kredit qabiliyyətliliyindən, satılan məhsulun keyfiyyətindən və iqtisadi konyukturundan asılıdır.
Bazar münasibətlərinin formalaşması prosesində topdan vasitəçilərin funksiyalarının əsas inkişaf istiqamətlərindən biri də idarəetmə və konsaltinq üzrə xidmətlərin inkişafıdır.
İxtisaslaşmış xidmətlər siyahısına əmtəələrin istifadə olunması, onların təmiri və zəmaanət xidmətləri üzrə məsləhətlər daxildir. Topdan ticarətdə mütəxəssislərin bilik səviyyələri kifayət qədər yüksək olduğundan, məhz burada satışdan sonrakı zəmanət xidmətlərinin və müştərilər üçün məsləhətlərin təşkili daha məqsədəuyğundur. Bazar münasibətlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, material axınlarının formalaşması və hərəkətinin əsasında təkcə kapital deyil, həmçinin informasiya da durur.
Məhz, topdan müəssisələr informasiya axınlarının kəsişdıyi bir məntəqə kimi öz vəziyyətlərindən istifadə edərək, kommersiya məlumatlarının tam həcmdə toplanmasını, yığılmasını və işlənməsini və onların tərəf müqabillərə ötürülməsini təmin etmək imkanlarına malikdirlər.
Beləliklə, göstərilən xidmətlər kompleksinin genişləndirilməsi, topdan bazaların bütövlükdə təsərrüfat fəaliyyətinin, o cümlədən sənaye müəssisələri ilə və
pərakəndə ticarətlə qarşılıqlı münasibətlərinin təkmilləşdirilməsinin mühüm tərkib hissəsidir. Yuxarıda deyildiyi kimi,topdan xidmətlərin tərkibi və növləri müxtəlif ola bilər, lakin funksional təyinatına görə aşağıdakı əsas xidmətlər komplekslərini qeyd etmək olar:
- texnoloji - anbarda saxlama, sortlaşdırma, qablaşdırma, markalanma, nəqliyyat-ekspedisiya və s üzrə; - kommersiya - əmtəələrin reklam üzrə kömək, komissyon xidmət, əmtəə göndərənlərin və topdan alıcıların tapılmasında vasitəçilik; - təşkilati – məslət - əmtəələrin çeşidi və keyfiyyəti, məmulatların istismarı, pərakəndə satışın təşkili, tələbin öyrənilməsi, marketinq və digər məsələlər üzrə məsləhətlər; - informasiya - kommersiya məlumatlarının toplanması, yığılması, işlənməsi və onların kontragentlərə ötürülməsi; - maliyyə - ticarət- hesablaşma əməliyyatlarının təşkili üzrə.
Topdan bazaların öz müştərilərinə göstərdikləri xidmətlər, bir qayda olaraq, pullu olmalıdır və topdan fəaliyyətin aktivləşməsinə təsir göstərməlidir. Xidmətlərin ödənilməsinin konkret məbləğləri topdan müəssisə ilə müştəri arasında bağlanan müqavilələrdə təyin olunmalıdır. Bu məbləğ, əmək tutumu və bu əməliyyatların normal rentabelliyi nəzərə alınmaqla xidmətlərə çəkilən xərcləri, o cümlədən topdan bazarların öz müştərilərinə göstərdikləri xidmətlərdə iqtisadi maraqlarını özündə əks etdirməlidir. Beləliklə, topdan müəssisələrin gəlirləri əmtəələrin satışından – ticarət əlavələrindən və topdan ticarət xidmətlərinin haqqından ibarətdir.
MÖVZU 4. PƏRAKƏNDƏ SATIŞ TİCARƏTİN TƏŞKİLİ ÜZRƏ KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ.
PLAN
1.Pərakəndə satışı , onun mahiyyəti və mərhələləri.
2. Əmtəələrin pərakəndəsatış metodları.

Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya işi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

- Mağazalarda satılan əmtəələrə alıcı tələbinin öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması;
- Mağazalarda əmtəələrin optimal çeşidinin formalaşdırılması;
- Pərakəndə ticarət müəssisələrinin reklam –informasiya fəaliyyəti;
- əmtəələrin pərakəndə satışının daha səmərəli metodlarının seçilməsi;
- Alıcılara ticarət xidmətləri göstərilməsinin təşkili.
Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya fəaliyyəti topdan müəssisələrdəkinə nisbətə bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Pərakəndə ticarət müəssisələri pərakəndə ticarətin özünəməxsus xüsusi, spesfik üsul və metodlarını tətbiq etməklə,əmtəələri bilavasitə əhaliyə, yəni fiziki şəxslərə satırlar. Əhaliyyə ticarət xidmətləri göstərilməsi xüsusi quraşdırılmış və avadanlıqlarla təchiz edilmiş ticarət yerlərinin olmasını şərtləndirir. Bu yerlər alıcılara xidmətin dahanda yaxşılaşdırılmasını, ticarət çeşidinin seçilməsi və formalaşdırılmasını və onun əhalinin tələbinin dəyişməsinə müvafiq olaraq dəyişdirilməsi mümkünlüyünü təmin etmək, istehlakçı tələbatının daimi öyrənilməsi və uçotunu təşkil etmək, hər bir konkret alıcıya əmtəə təklif etmək, satmaq bacarığını nümayiş etdirmək işinə xidmət etməlidir. Pərakəndə ticarət şəbəkəsi topdan şəbəkədən fərqli olaraq, böyük və geniş ərazi parçalanması, sahəsi və mal dövriyyəsinin həcmi kiçik olan çoxlu sayda müəssisələrin mövcudluğu ilə xarakterizə olunur və buna görə də onun fəaliyyətini kiçik biznes sahəsinə aid etmək olar. Pərakəndə satış ticarət müəssisələrində işçilərin sayının müəyyən edilmiş meyarlarına görə ticarət müəssisələrinin böyük hissəsi kiçik müəssisələrə aid edilir.
Əhaliyə əmtəələrin reallaşdırılmasının (satışı) təşkili, alıcılara yaxşı xidmət göstərilməsi, rəqiblərə qarşı durum və normal mənfəətin təmin olunması üzrə kommersiya işində bu müəssisələrin rəhbərlərindən (menecerlərindən) böyük işgüzarlıq təşəbbüskarlıq tələb olunur.
Bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda pərakəndə ticarət inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ticarətin inkişaf təcrübəsinə istinad edir, belə ki, bu ölkələrdə böyük insan resursları cəmlənmiş, bu sahətə geniş həcmdə maliyyə vəsaitləri cəlb olunur, elm və texnikanın son nailiyyətləri geniş tətbiq olunur.
Bu ölkələrdə ticarətdə (topdan və pərakəndə) məşğul olanların xüsusi çəkisi ümumi işləyən əhalinin 20 %-dən çoxunu təşkil edir. Qərb ölkələrində ticarət sahəsində işçi qüvvəsindən istifadənin miqyasları geniş olsa da, bu sahəyə işçi qüvvəsinin daimi axını xarakterik hal daşıyır. Bu cür vəziyyət onunla izah olunur ki, ticarət sahəsinin daxilində əmtəə satışı prosesinin daha səmərəli olmasını təmin edən kommersiya fəaliyyətinin yeni növlərinə tələbat yaranmışdır. Xüsusi xidmət bölmələri yaradılır ki, bunlar da istehlakçı tələbinin öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, mağazaların fəaliyyətinə nəzarət, ticarətin bu və ya digər forma və metodlarının təhlili və səmərəliliyinin müəyyən edilməsi, ehtimal olunan tələbin proqnozları əsasında məmulatların yeni növlərinin işlənməsi və hazırlanması, standartların və markalanmanın tətbiqi, alıcıların yeni əmtəələrin istehlak keyfiyyətləri və xüsusiyyətləri barədə məlumatlandırılması, sərgilərin təşkili və s. bu kimi işlərlə məşğul olurlar.
Satışdan sonrakı xidmət genişlənir və təkmilləşir. Xidmətin bu növünün payına ticarət firmasının dövriyyəsinin 5% -ə qədəri düşür. Texniki cəhətdən mürəkkəb məhsullara satışdan sonra xidmət göstərilməsi üzrə ixtisaslaşmış firmaların yaradılması geniş vüsət almışdır. Bu ölkələrin ticarətində mağazaların iriləşdirilməsi prosesi nəzərə çarpır ki. Bu da yeni yerlərdə yeni tikintilər hesabına, ya da xırda az səmərəli köşklərin bağlanması hesabına həyata keçirilir.

Böyük ticarət sahəsinə malik mağazaların üstünlükləri göz qabağındadır: mal dövriyyəsinin sürətinin yüksək, tədavül xərclərinin səviyyəsinin isə aşağı olma

Əmtəə satışı üzrə əməliyyatların xarakteri və quruluşu , hər şeydən əvvəl, reallaşdırılan əmtəələrin çeşidindən və onların satış metodlarından bilavasitə asılıdır. Belə ki, gündəlik tələbat mallarının seçiminə alıcı xeyli az vaxt sərf edir, nəinki dövrü və ya nadir tələb olunan malların seçiminə. Satışın müxtəlif metodlarını tətbiq edən mağazalarda əmtəə satışı üzrə əməliyyatların məzmunu da mahiyyət etibarı ilə fərqlənir. Belə əməliyyatlar adı altında alıcılara əmtəələrin reallaşdırılması üsulları və metodlarının məcmuyu başa düşülür.
Pərakəndə ticarətdə əmtəə satışının aşağıdakı metodları tətbiq olunur: - özünə xidmət; - xidmət piştaxtası arxasından; - nümunələr üzrə; - malların açıq nümayişi və alıcıların əmtəələri sərbəst seçmək yolu ilə; - əvvəlcədən verilmiş sifarişlər üzrə.
Əmtəələrin özünəxidmət əsasında satışı – alıcılara əmtəə satışının ən əlverişli metodlarından biridir. Özünəxidmət əmtəə satışı üzrə əməliyyatların tezləşməsinə, mağazaların buraxılış qabiliyyətinin artırılmasına, əmtəə satışı həcminin genişləndirilməsinə imkan yaradır. Bu metod ticarət zalında düzülmüş əmtəələrlə alıcıların sərbəst təmasda olmasını satıcıların köməyi olmadan onların sərbəst baxışını keçirmək və seçmək mümkünlüyünü nəzərdə tutur ki, bu da mağaza işçiləri arasında funksiyaların daha səmərəli bölüşdürülməsinə imkan verir. Seçilmiş əmtəələrin dəyəri nəzarətçi- kassirlərin xidmət göstərdiyi kassalarda ödənilir. Özünəxidmət şəraitində mağazanın ticarət zalını və digər işçi otaqlarının texnoloji planlaşdırmasında, maddi məsuliyyət və əmtəə təchizatı işinin təşkilində, o cümlədən mağaza işçiləri arasında funksiyaların bölüşdürülməsində dəyişikliklər aparılır.
Bu metod əksər ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının satışı zamanı tətbiq olunur. Bu baxımdan, məişət elektrik cihazları və maşınları, soyuducular, xalça və xalça məmulatları, servis və xrustallar, velosipedlər, motorlar, qayıqlar, radio və televiziya aparatları və digər bu kimi əmtəələr istisna təşkil edir.
Özünəxidmət mağazalarında ticarət zalı işçilərinin funksiyalarına əsasən alıcılara məsləhətlər verilməs, əmtəələrin göstərilməsi və onların qorunmasına və haqqhesab əməliyyatlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət daxildir. Burada satış prosesi aşağıdakı əsas əməliyyatlardan ibarətdir.
- alıcının qarşılanması və satılan əmtəələr, göstərilən xidmətlər və haqda ona lazım olan məlumatların təqdim olunması; - əmtəələrin seçilməsi üçün alıcıya inventar zənbilinin və ya arabasının verilməsi; - əmtəələrin alıcı tərəfindən sərbəst seçilməsi və hesablaşmaq üçün kassaya gətirilməsi; seçilmiəmtəələrindəyərininhesablanması və çekin alınması; - alınmış əmtəələrin dəyərinin ödənilməsi; - alınmış əmtəələrin qablaşdırılması və alıcının çantasına yerləşdirilməsi; - əmtəə seçimi üçün götürülmüş inventar zənbilinin və ya arabasının yerinə qaytarılması və s.
Satıcı- məsləhətçinin köməyi tələb olunan texniki cəhətdən mürəkkəb əmtəələrin satışı zamanı bu əməliyyatların siyahısı daha da genişlənə bilər.
Ticarət personalı müəyyən edilmiş ticarət qaydalarına ciddi əməl olunmasını təmin etməlidir. Belə ki, özünəxidmət mağazasının ticarət zalına daxil olan alıcıdan digər mağazalardan alınmış əmtəələrin təqdim olunmasını tələb etmək, onlara ştamplar qoymaq və ya digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi əşyalarını girəcəkdə qoymaq və ya digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi əşyalarını girəcəkdə qoymaq və s bu kimi hallara icazə verilmir. Alıcı öz istəyi ilə təsərrüfat
zənbilinin,çantasını və s. ticarət zalının girişində qoya bilər və bu zaman mağaza onların qorunmasını təmin etməyə borcludur.
Seçilmiş əmtəələri alıcılar inventar zənbillərinə və ya ara bıçaqlara yerləşdirib, sonra isə hesablaşma yerinə, yəni kassaya gətirirlər. Burada həm alıcının özü tərəfindən seçilmiş, həm də xidmət piştaxtası arxasından satılmış əmtəələr üzrə hesablaşma aparılır. Burada alıcıya kassa çekləri təqdim olunur. Bu çeklər hesablaşmaların düzgün aparılmasını təsdiq edən və ya lazım gəldikdə, əmtəələrin dəyişdirilməsinə əsas verən sənəd rolunu yerinə yetirirlər. Alıcı ilə hesablaşma aparılarkən ikili nəzarət tətbiq etmək qadağandır. Mağaza müdiriyyəti hesablaşmaların aparılmasının düzgünlüyünü yalnız seçmə yolu ilə yoxlamaq hüququna və bununla da kassirin işinə nəzarət həyata keçirmək imkanına malikdir.

MÖVZU 5. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ETİKA VƏ PSİXOLOGİYASI

P L A N
1.Kommersiya etikası
2. Kommersantın pisxoloji portreti .

Kommersiya etikası- müasir biznesin mövcud ola bimədiyi elə bir kateqoriyadır ki, onsuz kommersiyanın nəhəng potensialından effektiv istifadə etmək qeyri-realdır. Kommersiya etikası ictimai həyatın əsas məsələlərindən birinə çevrilmiş anlayışdır və o, sahibkarlığın etika və mədəniyyəti adını almışdır. Kommersiya etikası- düzgünlüyə, açıqlığa, verilmiş sözə sadiqliyə, qüvvədə olanqanunvericiliyə uyğun olaraq, bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək qabliyyətinə əsaslanan işgüzar etikadır. Bizim ölkədə hazırda sahibkar təbəqəsinin fəal şəkildə formalaşması prosesi gedir. Sabiq partiya-təsərrüfat rəhbərliyinin yerinə ənənə və avtoritetindən, düşüncələrində ətalətdən uzaq olan yeni insanlar gəlmişdir. Məhz onlar iqtisadiyyat sferasında yenidənqurma prosesində ortaya çıxan yeni imkanları reallaşdırmağa başlamışlar. Azərbaycan sahibkarının sosial portreti ziddiyyətli, çoxsimalı, mürəkkəb və çoxmənalıdır. Bu yeni sinif müxtəlif sosial təbəqələrdən formalaşmışdır: əsas etibarilə “kölgə” strukturlarında fəaliyyət göstərmiş keçmiş illərin sahibkarlarından; sosial konversiyanı keçmiş və yeni iqtisadi məkanda öz yerini tapmış nomenklatur nümayəndələrindən; yaşları artıq 30dan yuxarı olan və öz sənətlərində layiqli yer tutmaq niyyətində olan istehsalçılar və ziyalılardan; hələ özlərinə sənət seçə bilməyən, lakin artıq biznesin əlifbasını öyrənmiş gənc insanlardan və s. Bu yeni azərbaycanlıların, demək olar ki, hamısı biznesin etika və mədəniyyətini təsəvvürlərinə belə gətirmirlər. Bir çox yeni yaranmış biznesmenlər nüfuzdan çox, öz cibləri haqqında düşünürlər. Buna görə də öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməməsi, partnyorun maraqlarına laqeydlik göstərilməsi, hətta səmimi olaraq onu aldatmağa çalışma halları da olur. Eyni zamanda, özlərinin vicdanlı adını ən yüksək dəyər hesab etmiş, bir çox Azərbaycan tacirlərinin, sənayeçilərinin və sahibkarlarının da adını çəkmək olar.

Sahibkarların əksəriyyətinin riayət etdiyi işin həyata keçirilməsi prinsiplərinə istinad etmək olar. Bunlar arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Hakimiyyətə hörmət et. Hakimiyyət işlərin effektiv aparılması üçün zəruri şərtdir. Hər şeydə qayda olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq,hakimiyyətinqanuniləşdirilmiş dərinliklərindəki qayda-qanun gözətçilərinə hörmət bəslə.
Vicdanlı və ədalətli ol. Vicdanlılıq və ədalətlilik sahibkarlığın özülü, halal mənfəətin və işlərdə ahəngdar münasibətin ilkin şərtidir. Azərbaycan sahibkarları vicdanlılıq və ədalətlilik daşıyıcısı olmağa borcludur.
Xüsusi mülkiyyət hüququna hörmət et. Azad sahibkarlıq dövlətin əmin –amanlığının əsasıdır. Sahibkaralnındatər öz Vətəninin şərəfinə zəhmət şəkməyə borcludur. Belə həvəsi yalnız xüsusi mülkiyyətə dəstək verməklə təzahür etdirmək olar.
İnsanı sev və hörmət et. Sahibkarlıq tərəfindən zəhmətkeşi sevmək və ona hörmət bəsləmək özünə qarşı sevgi və hörmət hissi yaradır. Belə şəraitdə maraqların ahəngdarlığı yaranır, bu isə insanlarda ən rəngarəng qabliyyətlərin inkişafı üçün şərait formalaşdırır, onları özlərini bütün parlaqlıqları ilə əks etdirməyə sövq edir.
Sözünə sadiq qal. İşgüzar insan öz sözünə sadiq qalmalıdır: “Bir dəfə yalan danışsan, kim sənə inanacaq” İşdə uğur çox zaman ətrafdakı insanların sənə nə dərəcədə etibar etməsində asılıdır. İşgüzar insanın sözü möhürlü dövlət kağızından ölçüyə gəlməyəcək dərəcədə yüksək qiymətləndirilməlidir.
Öz vəsaitinlə yaşa. Öz gücünə görə iş götür. Hər zaman öz imkanlarını qiymətləndir. Öz vəsaitlərini nəzərə alaraq fəaliyyət göstər.
Məqsədyönlü ol. Hər zaman qarşına aydın məqsəd qoy. Arzuna çatmaq yolunda qəbul olunmuş sərhəddi aşma. Heç bir məqsəd mənəvi dəyərləri kölgə altına ala bilməz.
Belə bir qanunauyğunluq mövcuddur: xalqın təhsil və mədəni səviyyəsi nə qədər yuxarıdırsa, bu və ya digər cəmiyyət sivil iqtisadiyyat cığırı ilə nə qədər yüksəyə qalxırsa, onun daxilində insanlarla münasibətdə vicdansızlıq və ədalətsizlik elementləri də bir o qədər az olur. Ölkə nə qədər zəngindirsə, “oğurlanmaq”, “aldatmaq” tipli anlayışlar da bir o qədər utandırıcı və mənəviyyatdan kənar hesab olunur. Azərbaycanda iqtisadi pozğunluqlar və aldanışların hazırkı parlaqlığı, hər şeydən əvvəl, ölkədə yaranmış şəraitlə izah olunur: qanunverici bazanın zidiyyətliliyi və aşkarcasına kifayətsizliliyi, hakimiyyət strukturları tərəfindən bir çox idarəetmə rıçaqlarının itirilməsi, ödənişlərdə və əməkhaqqının ödənilməsindəki gecikmələr, habelə bazar münasibətlərinin həqiqi mədəniyyətini və sivil bazar qanunlarını bilməmək ilə izah olunur. Hazırki dövrdə isə bizim kommersantlar, bir qayda olaraq, öz şəxsi müəssisə və şirkətlərini təmsil edirlər, onların potensial partnyorda yaratdığı təəssüratdan isə çox vaxt hətta pis, düşünülməmiş işin taleyi çox asılı olur. Xaricidə illər ərzində sınaqdan keçmiş işgüzar partnyorları yüksək qiymətləndirirlər, yenilərinə isə çox ehtiyatla yanaşırlar. Yalnız öz yaradıcı qabliyyətlərini güclü şəkildə reallaşdırmaq həvəsi olan, daima insanların tələblərini öyrənən, yüksək keyfiyyətli mallarla və xidmətlərlə insanların etibarını qazanmağa çalışan, arası-kəsilməz mənəvi, peşəkar təkmilləşmə, işgüzar alicənablıq nümunəsi göstərən sahibkar və ya kommersant, yalnız bu insan həqiqi bizznes adamı ola bilər və özünə, insanlara, öz ölkəsinə fayda verə bilər.
2 . İqtisadi pisxalogiyanın vacib vəzifələrindən biri kommersant sahibkarın şəxsiyyətinin təsvirinin, pisxoloji portretinin verilməsi, onun müxtəlif sosialmədəni mühitlərə və iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrinə nə dərəcədə uyğun olması məsələsidir. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, ölkədə baş verən dəyişikliklər kommersantın portretinə nə dərəcədə təsir göstərir və bu dəyişikliklər əsasən hansılardır.Kommersantın pisxoloji portretinin ilk yaradıcılarından biri olan Verner Zombart qeyd edirdi ik, sahibkarlıq ruhu – bürokratiya ilə birlikdə kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biridir. Kommersant aşağıdakı keyfiyyətlərə malik olmalıdır:
- Nailolma, əldəetmə (mənəvi azadlıq, iradə və qətiyyət, inadlılıq və daimlilik);
- Təşkilatçılıq (insanları düzgün qiymətləndirmək, onların hərəkətlərini əlaqələndirməklə işləməyə məcbur etmə qabliyyəti);
- Tacirlik (məcbur etmədən insanları bir yerə toplama, onlarda öz məhsuluna maraq oyatma, inam hissini yaratma qabliyyəti);
- İşlərin səmərəli aparılması, qənaətçilik ilə bağlı olan təsərrüfatçılıq;
- Kommersiya nüfuzluluğu və etibarlılığı olan igüzar mənəviyyat, müqaviləyə sadiqlilik və ciddi hesabatın aparılması.
Kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biri – bürokratiyadır (rəsmiyyətçilikdir). Bürokratın cəhətləri: şirkətə sadiqlik, onun mənfəəti hesabına işləmə - şəxsi karyera və rifahlıq naminə irəliləmə, maraq, nizamintizam, dəqiq təlimatın olması tələbatı, həvalə olunmuş funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsidir. Sosial- psixoloji nəzəriyyə olan deprivasiya nəzəriyyəsi (derivasiya – fərdilərin və ya qrupların həyati tələbatlarının azaldılması və yaxud onlardan məhrum edilmə prosesi deməkdir ). çərçivəsi daxilində müəyyən olunmuşdur ki, əhalinin sosial cəhətdən sıxışdırılan təbəqələri və milli azlıqların nümayəndələri hakim təbəqələrə nisbətən daha yüksək sahibkarlıq potensialına malik olurlar. Sahibkarlar tərəfindən vergiqoymanın dərketmə problemi: vergilər müxtəlif səviyyələri şəraitində onların davranışı, vergilərin ödənilməsindən yayınma amilləri və səbəbləri problemi mövcuddur.
Kommersant – sahibkarın pisxoloji portreti üçün vacib olan keyfiyyətlər aşağıdakılardır: əqli blokda – səriştəli olma, inkişaf etmiş təxəyyülün olması, real fantaziya, inkişaf etmiş hissiyat, perspektiv düşüncə; koounikativ blokda – işçi heyətin işini əlaqələndirmə bacarığı, digər adamlarla sosial- loyal ünsiyyətdə ola bilmə və eyni zamanda, axının əksinə gedə bilmə qabiliyyəti; motivasiya- iradəlilik blokunda – riskə meyillilik, daxili nəzarət, mübarizə etməyə və qalib gəlməyə canatma, öz-özünü aktuallaşdırmağa və ictimaiyyət tər əfindən tanınmağa tələbatın olması. Kommersant yaxşı sağlamlıq, tükənməz enerji və nikbinlik (optimizm) ilə təsəvvür olun
Müvəffəqiyyət – hər hansı bir məqsədin əldə olunmasında uğurun qazanılması, ictimai tanınma, işdə yaxşı nəticələrin olmasıdır. Kommersant uğurluğunun əldə olunmasına aşağıdakılar təsir göstərə bilər:
- Sadəcə bəxtigətirmə (lazım olan vaxt lazımi yerdə oldu və bu zaman imkanı əldən vermədi);
- Sınama və səhvetmə metodundan istifadə etməklə “həmin uduşlu variantın” fəal olaraq axtarılması;
- Müxtəlif kombinasiyaların səriştəli qaydada hesablanması və nəzəri araşdırmalar əsasında optimal variantın seçilməsi;
- Əlverişli vaxtda məxfi informasiyanın, digər resurs növlərinin əldə olunması və onlardan istifadə edilməsi;
- Özünün şəxsi bənzərsiz təcrübəsindən, bacarığından, səriştəliliyindən gəlir gətirən əmtəə kimi istifadə olunması.
Sahibkarlıq – kommersant davranışı passivlik dövrünə də malik ola bilər, adətən sahibkar fəaldır.
MÖVZU 7. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ SFERASI
P L A N
1. Malların alışının həyata keçirilməsi
2. Alış-müqavilə fəaliyyətinin təşkil olunması

1.Təsərrüfatçılığın bazar şərtləri malgöndərənlərlə əmtəə alıcıları arasında kommersiya münasibətlərinin yeni tipinin yaranmasına səbəb olmuş, ticarət işçilərinin təşəbbüskarlığı və müstəqilliyi üçün geniş imkanlar açmışdır. Müasir şəraitdə bu keyfiyyətlərsiz kommersiya işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək mümkün deyil. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində kommersiya fəaliyyətində təşəbbüskarlıq, əmtəəni satmaq bacarığı çox yüksək qiymətləndirilir.

Mürəkkəb və çox şaxəli bazar münasibətləri şəraitində kommersiya fəaliyyətini yalnız yaxşı hazırlanmış yüksək ixtisaslı və kommersiya işinin müasir təşkili və texnologiyası, marketinq, menecment sahəsində dərin hazırlıq keçmiş kadrlar həyata keçirə bilərlər. Ticarət müəssisələrinin, kommersiya xidmətlərinin başında kommersiya işini yaxşı bilən ixtisaslı kommersant – təşkilatçılar, kommersant əmtəəşünaslar, kommersant menecerlər durmalıdırlar. Topdan bazarlarda, ticarət müəssisə və təşkilatlarında kommersiya xidməti və ya şöbəsi yaratmaq məqsədəuyğun hesab olunur və onlara rəhbərliyi, bir qayda olaraq, direktorun birinci müavini və ya kommersiya direktoru həyata keçirir.
Kommersiya xidmətinin tərkibinə ticarət və ya əmtəə şöbələri, tələbatın və ya ticarət konyukturunun öyrənilməsi şöbəsi, topdan bazarların kommersiya köşkləri, əmtəə nümunələri zalları və müəssisələrin digər ticarət bölmələri daxil edilir. Ticarət müəssisə və təşkilatlarının kommersiya işçilərinn akyual vəzifəsi milli istehsalçıların məhsullarının mal dövriyyəsinə cəlb edilməsindən ibarətdir. Bununla əlaqədar, əmtəə istehsalçıları və mal göndərənlərlə müqavilə münasibətlərinin səmərəliliyinin və təsirini artırmaq lazımdır. Malgöndərilməsi müqavilələri milli istehsala aktiv təsir göstərməlidir, bu da öz növbəsində, xalq istehlakı mallarının buraxılışının artırılmasına, onların ucuz alternativ xammaldan hazırlanmasına, əhali üçün optimal əmtəə çeşidinin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya işinin keyfiyyəti bilavasitə azad satış qaydasında reallaşdırılan əmtəələri axtarıb tapmaq, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrini, kooperativləri, fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxsləri əhali üçün zəruri olan əmtəə istehsalında maraqlandırmaq bacarığından asılıdır. Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün kommersiya işçiləri öz iqtisadi rayonlarını vəonun təbii sərvətlərini yaxşı tanımalı, sənayenin, kənd təsərrüfatının vəziyyətini,bölgə müəssisələrinin istehsal imkanlarını və onların istehsal etdikləri məmulatların çeşidini real qiymətləndirməlidirlər. Mal göndərənlərin və onların imkanlarını öyrənmək üçün kommersiya xidməti işləri əmtəə birjalarının, topdan yarmarkaların, satış sərgilərin və ən yaxşı nümunələrin və yeni məmulatların baxış sərgilərinin işində iştirak etməli, kütləvi informasiya vasitələrində reklam elanlarını diqqətdə saxlamalı, tələb və təklif bületenlərində, birja məlumatlarında, prospekt, kataloq və s olan informasiyaları nəzərdən qaçırmamalıdırlar. Bölgə və əmtəə bazarlarının tutumunun öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, reklam-informasiya fəaliyyətinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi, malgöndərənlərlə itehlakçılar arasında alqı- satqı işinin əlaqələndirilməsi də ticarətdə kommersiya xidmətinin əsas vəzifələrinə daxildir. Bunun üçün isə marketinqin istifadə olunmasında xarici ölkələrin təcrübəsini öyrənmək lazımdır ki, bu da bazar şəraitində müəssisələrin kommersiya fəaliyyətlərini müvəffəqiyyətlə təşkil etməyə imkan verəcək. Müasir mərhələdə ticarət təşkilatları və müəssisələrinin kommersiya işi iqtisadi- maliyyə əlaqələrinin müxtəlif formalarından istifadə etməklə xarici iqtisadi fəaliyyətin əhatə dairəsinin genişlənməsinə kömək etməlidir. Malların alışını ticarət müəssisələri –topdansatış və ya xırda topdansatış mal dövriyyəsinin həyata keçirilməsi prosesi zamanı hüquqi şəxslər və yaxud fərdi sahibkarlar – fiziki şəxslər yerinə yetirirlər. Alışın planlaşdırılması və həyata keçirilməsi zamanı lazımdır:
- alınan mallara alıcılıq tələbini nəzərə almaq;
- malların istehsalçıları və satıcılarının bu mallara olan təklifini nəzərə almaq;
- malın real bazar konyunkturuna uyğun gələn qiymətinə istiqamətlənmək;
- mal istehsalçılarına və topdan satıcılara alıcılıq tələbinin daha yaxşı nəzərə alınması istiqamətində təsir etmək;
- ticarət müəssisəsinin mənfəətli ticarətin təşkili üzrə maraqlarını nəzərə almaq;
- malların çeşidinin formalaşdırılması zəruriyyətinin nəzərə alınması;
- qabaqcadan işlənmiş kommersiya strategiyasına əsasən hərəkət etmək.
Yuxarıda qeyd edilən tələblərdən asılı olaraq mal alışı fəaliyyəti aşağıdakı mütləq şərtlərə əməl edilməsi ilə həyata keçirilməlidir:
- mal göndərənlərin rəqabəti;
- mal göndərənlərin sərbəst olaraq seçilməsi;
- qiymətin sərbəst olaraq seçilməsi;
- mülkiyyət formasından, dövlətə məxsusluğundan, müəssisənin formasından asılı olmayaraq alqısatqı sövdələşmələri zamanı tərəf- müqabillərin (partnyorların) bərabərliyi;
- sövdələşmə üzrə tərəf-müqabillərin bir-birləri qarşısında maddi və mənəvi (etik) məsuliyyəti;
- mal alışını həyata keçirən kommersiya işçisinin müstəqilliyi.
Alışların həyata keçirilməsi zamanı mal istehsalçılarına, iri topdan malgöndərənlərə, həmçinin mötəbər xarici firmalara üstünlük verilməlidir. Xırda magöndərənlərdən malın alışını xırda partiyalarla və geniş çeşidinin formalaşdırılması və saxlanılması məqsədilə əsasən yeni malların alınması ilə həyata keçirmək lazımdır.
Malların alışı aşağıdaakı kommersiya işinin aparılmasını tələb edir:
- alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması;
- əsas malgöndərənlərin axtarılıb tapılması və öyrənilməsi, onlarla əlaqədar olan mal təklifinin müəyyən olunması;
- malgöndərənlərlə imkan daxilində daimi əlaqələri sahmana salmaq;
- malgöndərənlərə sifarişlərin və tələbnamələrin rəsmiləşdirilməsi;
- mal göndərişi üzrə müqavilələrin hazırlanması və bağlanması;
- malların istehsalçılardan, vasitəçilərdən, topdan mal satanlardan və digər mümkün olan malgöndərənlərdən alışının təşkil olunması;
- mal alışı fəaliyyətə nəzarət, uçotun və təhlilin təşkili.
Adları çəkilən tədbirlərin qısaca məzmununu nəzərdən keçirək.
Alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və proqnozlaşdırılması- marketinqin fəaliyyət sahəsidir. Bu işlə müvafiq marketoloq mütəxəssislər məşğul olurlar.
Kommersantın vəzifəsi – buna hərtərəfli yardım etməkdir. Bunun üçün malların hərəkəti və satışının daimi daimi uçotunu aparmaq, ticarət müəssisələrinin tələbnamələrini və sifarişlərini sistemləşdirmək, ödənilməmiş tələbin səbəblərini təhlil etmək, alıcılarla işləmək lazımdır. Malgöndərənlərin axtarılıb tapılması mal istehsalçılarının daimi monitorinqi (müşahidəsi), onlarla israrlı, təkidli işin aparılması, onlardan malı alan müəssisə ilə də marağın yaradılması yolu ilə əldə edilir. Bu zaman, müntəzəm olaraq topdansatış yarmaka və sərgilərini, əmtəə birjalarını, hərraclara baş çəkmək, kütləvi informasiya vasitələrində verilən reklam elanlarını öyrənmək, xüsusi mətbuatı birja kataloqlarını izləmək lazımdır. Malgöndərənlərlə sıx əlaqələrin yaranması uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərinin formalaşmasını, birbaşa əlaqələrin həyata keçirilməsini, vasitəçilərin iştirakı olmadan sabit alışların aparılmasını nəzərdə tutur. Pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən malgöndərənlərə ilkin tələbnamələrin və sifarişlərin verilməsi mal alışı fəaliyyətinin sabitləşdirilməsi formalarından biridir ki, bu da tələbin və təklifin qabaqcadan bilinməsi effektini gücləndirər və bununla da kommersiya işinin səmərəliliyini artırar.
Tələbnamə - ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və müəssisənin konkret dövr üçün konkret mala olan tələbatı haqqında məlumatdır. Ciddi olaraq tələbnamə nə ticarət müəssisəsini, nə də ki, malgöndərəni heç bir şeyə edilmir.
Sifariş - tələbnamədən fərqli olaraq ticarət müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və onun tərəfindən müəyyən müddət ərzində alınacaq müəyyən malların siyahısını özündə cəmləşdirən rəsmi tələbddir. Lakin sifariş heç də malgöndərilməsi müqaviləsi deyildir. Onu müqavilədən qabaq sənəd kimi nəzərdən keçirmək daha düzgün olardı. Sifariş malgöndərən tərəfindən icraya qəbul olunan kimi, o malgöndərilmə müqaviləsi hüququnu alır.
Tələbnamələr və xüsusilə sifarişlər yazılı formada verilir və uçota alınmalıdır. Ayrı-ayrı hallarda, məsələn sadə çeşidli malların satışı, telefon və teleqraf üzrə sifarişlə yerrinə yetirilə bilə
2. Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət zalının işçiləri də iştirak edir.
Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr ölkədə fəaliyyət göstərən qanunvericiliyə uyğun gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanmış hesab edilir ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa gəlmiş olsunlar. Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı müəssisənin birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri tərəfindən imzalanır.
Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz öhdəsinə götürür. Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər öz əksini tapmalıdır:
- Malların göndərilmə müddəti;
- Göndərilməsi qaydası;
- Göndərişin təşkili;
- Malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;
- alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul saxlanılmaya qəbul edilməsi;
- tara və qablaşdırma , hesablaşma qaydası;
- malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud göndərilməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);
- müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan zərərlərin hesablanması qaydası;
- mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.
Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi kontrakt adlandırılır. Kontraktda aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:
- malın adı; bu , alqı-satqı müqaviləsinin predmetini təşkil edir;
- malın keyfiyyəti; onun müəyyənedilməsi üsulları nəzərdə tutulmalıdır;
- malın qiyməti; həm malın vahidinin qiyməti, həm də onun ümumi dəyəri göstərilməlidir;
- göndəriş şərtləri; bu, başqa sözlə,göndərilmənin bazis şərtləri adlanır;
- ödəniş şərtləri; ödəniş formaları və bunun üçün tələb olunan sənədlər göstərilir;
- göndəriş müddəti;
- qablaşdırma və markalanma;
Alqı-satqı müqaviləsini öyrənən zaman kommersiya işçisi xüsusi diqqət göndərişin “bazis şərtləri” nə yetirməlidir. Bu şərtlər satıcı və alıcının malların çatdırılması öhdəliklərini və ən vacib, malın məhv olması və yaxud zədələnməsi riskinin satıcıdan alıcıya keçməsi anını müəyyən edir.
Bazis şərtləri malın daşınması üzrə xərclərin kimin daşıdığını müəyyən edirlər ki, bunlar da bəzi hallarda malın dəyərinin 40-50%-ni təşkil edir. Bu xərclərə: malın daşınmağa hazırlanması xərcləri, yüklənmənin haqqının ödənilməsi, həmçinin sığortalanma və malların yolda saxlanılma xərcləri aid edilir. Bundan başqa, dövlət sərhədini keçmə zamanı gömrük rüsumlarının, vergilərinin və yığımlarının haqqının ödənilməsi də nəzərə alına bilər.
Kontrakt satıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəliklərigötürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir: - mal, müqavilənin bütün şərtlərinə ciddi surətdə uyğun olaraq göndərilməli;
- alıcı malın göndərilməsinə hazır olması barədə vaxtında məlumatlandırılmalı;
- malın vəzifəli şəxslər tərəfindən yoxlanılması üzrə xərcləri öz hesabına ödəməli;
- malın qablaşdırılmasını, həmçinin gömrük rüsumlarını və vergilərini öz hesabına ödəməli
- kontraktda müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə malın alıcıya keçmə anınadək bütün riskləri və xərcləri daşımalı.
Kontraktı alıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu sənəddə əks etdirməlidir: - malı kontrakt üzrə müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə qəbul etməli; - malın daşınması üzrə bütün riskləri və xərcləri daşımalı; - malın hərəkəti prosesində sənədlərin alınması zamanı yaranan bütün rüsumları və xərcləri ödəməli;
- malın xaricə göndərilməsi üçün lazım olan lisenziyanın və digər sənədlərin alınması və haqqının ödənilməsini təmin etməli.
Komissiya üzrə müqavilənin bağlanması zamanı satan tərəf komitent, alan tərəf isə- komissioner kimi çıxış edirlər
Bağlanmış müqavilələr məcburi qeydiyyata və uçota alınmalıdır. Müqavilələr və malların alışı ilə bağlı olan digər sənədlər onların müddətləri qutardıqdan sonra üç il ərzində saxlanılmalıdır. Kommersiya işinin səviyyəsinin artırılması onun texnologiyasının daim təkmilləşdirilməsini, idarəetmənin yeni texnikasından, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemindən, kommersiya işçilərinin avtomatlaşdırılmış iş yerlərindən istifadə olunmasını, kommersiya prosseslərinin, o cümlədən əmtəələrin topdan və pərakəndə satışının idarə olunmasının kommpüterləşdirilməsini tələb edir. Çoxlu sayda mal göndərənlərə, mürəkkəb çeşidlə xarakterizə olunan əmtəələrin topdan alışının daimi uçotu və nəzarəti yalnız informasiya texnologiyalarının köməyi ilə mümkündür. Mal daxil olmasının əmtəəşünaslar tərəfindən əllə, kartoçka formasında uçota alınması əməktutumlu bir işdir və çoxlu sayda malgöndərənlərdən və daxilolma müddətlərinə görə çeşidin bütöv məcmuyu üzrə tez və dəqiq uçot aparılmasını təmin etmir. Bu uçot sistemi öhdəlikləri pozan malgöndərənlərə qarşı operativ təsir tədbirləri görməyə imkan vermir, mal göndərilməsinin pozulmasına və fasilələrin yaranmasına səbəb olur. Bu məqsədlə əmtəə şöbələrində, əmtəə nümunələri zallarında, kommersiyra pavilyonlarında kommersiya məlumatlarının operativ işlənməsi və kommersiya prosseslərinin operativ idarə olunması üçün avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin təşkil olunması zəruridir. Bu əmtəələrin qrupdaxili çeşid üzrə daxil olmasının və reallaşdırılmasının uçotunun avtomatlaşdırılmasının təmin edir, əmtəəşünasları əmtəələrin uçotu və hərəkəti üzrə kartoteka işlərinin aparılması kimi süründürücü əl əməyindən azad edir, malgöndərənlərlə və alıcılarla real kommersiya işi üçün vaxtı artırır, kommersiya işçilərinin əmək məhsuldarlığını yüksəldir.
Mağazalarda əmtəələrin pərakəndə satışının uçotunun kompüterləşdirilməsi əmtəə satışının və ticarət çeşidinin optimal ölçülərdə saxlanması və tamamlanması işlərinin gedişatına fasiləsiz nəzarətin həyata keçirilməsini təmin edir. Kommersiya əməliyyatlarının kompüterləşdirilməsi kommersiya məlumatlarının işlənməsi və ötürülməsi üzrə informasiya sisteminin yaradılmasına imkan verir ki, bu da əmtəə tədavülü sferasında bazar, marketinq fəaliyyətinin texniki əsasını təşkil edir. Kommersiya fəaliyyəti, hər hansı digər bir sahibkarlıq fəaliyyəti kimi, müəyyən dərəcədə dövlət tərəfindən tənzimlənməyə ehtiyac duyur. Kommersiya münasibətləri əsasən bu sahəyə aid olan qanun və hüquqi aktların vasitəsilə tənzimlənir.
Azərbaycanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin yaradılması daxili və xarici ticarət məsələlərinin təşkilati cəhətdən bir orqanda cəmlənməsinə imkan vermişdir. Bu isə Azərbaycan mallarının nəinki daxili, həm də xarici bazarlarda irəliləməsi üçün və milli əmtəə istehsalçılarının müdafiəsi baxımından əlverişli şəraitin yaradılması imkanlarını genişləndirir.

MÖVZU 8. KOMMERSİYA RİSKİ

1. Kommersiya riski və onun xüsusiyyətləri
2. İnvestisiya riski
1. Risk müasir idarəetmənin, kommersiya fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin spesfik fəaliyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda dünya və yerli bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil olur və gözlənilməz dəyişikliklərlə müşayiət olunurlar. Riskli biznes surətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəli olur, onu durğunluğa, rəqabət qabliyyətliliyinin itməsinə gətirib çıxarır. Riskli situasiyalar zonasının genişlənməsi ilə, risk menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir. Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri ilə bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş anlayışdır. Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri ümumən məlumdur: aşağı, yüksək risk aşkar etmək, risk haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi .
Təcrübə göstərir ki, aşağı risk ən müxtəlif şəraitlərdə, xüsusilə qeyri-düzgün idarəetmə qərarı qəbul olunduqda, tabelikdə olanların öz tapşırıqlarını qeyriqənaətbəxş şəkildə yerinə yetirdikləri zaman, icraçı uğursuz olaraq seçildikdə, marketinq proqnozunda səhv olduqda, rəhbərlik menecerin radikal təklifini qəbul etməkdən imtina etdikdə mövcud ola bilər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçılar, alıcılar və satıcılar rəqabət mühitində müstəqil olaraq fəaliyyət göstərirlər. Onların maliyyə gələcəyi bu səbəbdən gözlənilməz və az proqnozlaşdırılan olur. Risk menecmenti riskin qiymətləndirilməsi, biznes prosesində ortaya çıxan riskin və maliyyə münasibətlərinin idarəedilməsi sistemini əks etdirir. Riskli hadisənin baş verməsini müəyyən dərəcədə proqnozlaşdırmağa və riskin dərəcəsini vaxtlı-vaxtında azaltmaq üçün tədbir görməyə imkan yaradan müxtəlif vasitələrdən istifadə edərək riski idarə etmək mümkündür.
Respublika təcrübəsində sahibkar riski kəmiyyətcə kapital qoyluşundan maksimal və minimal gəlirin gözlənilən ölçüsünün subyektiv qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Maksimal və minimal gəlir arasındakı diapazon nə qədər çoxdursa, risk dərəcəsi də bir o qədər yüksəkdir. Risk özündə “bəxti gətirəcək-gətirməyəcək” prinsipi üzrə xoşbəxt sonluğa yönəlmiş fəaliyyəti əks etdirir. Riski ğz üzərinə götürməyə sahibkarı təsərrüfat situasiyasının qeyrimüəyyənliyi, siyasi və iqtisadi şəraitin və şəraitin dəyişmə perspektivlərinin nəməlumluğu vadar edir. Qərar qəbul edərkən təsərrüfat situasiyasının qeyrimüəyyənliyi nə qədər yüksəkdirsə, risk dərəcəsi də bir o qədər yuxarıdır.
Riskin dərəcəsi və kəmiyyətinə maliyyə mexanizmi vasitəsilə təsir etmək realdır və bu strategiya üsulları və maliyyə münücmüntinin köməyi ilə həyata keçirilir. Riskin idarə edilməsinin bu özünəməxsus mexanizmi elə risk menecmentidir. Risk – menecmentin əsasında riskin aşkar edilməsi və dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkili durur.
Riskin idarə edilməsi sistemi. Risk-menecment riskin idarə edilməsi və bu idarəetmə prosesində ortaya çıxan iqtisadi münasibətlərinin idarə edilməsi sistemidir və özünə, həmçinin idarəetmə fəaliyyətlərinin strategiya və taktikasını daxil edir.
İdarəetmə sistemi kimi, risk-menecment iki alt sistemdən ibarətdir; idarə edilən alt sistem-idarə etmə obyekti və idarə edən alt sistem-idarə etmə subyekti. Risk-menecmentndə idarəetmənin obyekti kimi riskli kapital qoyuluşu və riskin reallaşdırılması prosesində təsərrüfat subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlər hesab olunur. Belə iqtisadi münasibətlərə sığortalayan və kreditor, sahibkarlar, rəqiblər və s. arasındakı əlaqələrə aid edilir. Risk – menecmentdə idarəetmənin subyekti öz təsirlərinin müxtəlif variantları vasitəsilə idarəetmə obyektinin məqsədyönlü fəaliyyət göstərməsini həyata keçirən rəhbərlər qrupudur. Bu proses yalnız lazımi informasiyanın idarəetmənin obyekt və subyekti arasında dövr etməsi şərtilə həyata keçirilə bilər. Göstərilən informasiyaya bu və ya digər sığorta halının və ya hadisənin baş vermə ehtimalı, əmtəələr və kapital üzrə tələbin mövcud olması və kəmiyyət müştərilərin, partnyorların, rəqiblərin və s. maliyyə dayanıqlığı və ödəmə qabliyyətliliyi haqqında məlumatlar daxil edilir. Təsərrüfat subyekti təkcə informasiyanı toplamağı yox, həm də onu saxlamağı və lazım olduqda informasiyanın sürətlə tapmağa imkan verən kompyuterdir.
Kommersantlar müəyyən funksiyaları yerinə yetirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
- İdarəetmə obyektinin funksiyaları, buraya riskə yol verilməsinin; riskli kapital qoyuluşlarının; riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin; riskdən sığortalanma prosesinin; təsərrüfat prosesinin subyektləri arasındakı iqtisadi münasibət və əlaqələrin təşkil edilməsi daxildir;
- İdarəetmə subyektinin funksiyaları, buraya proqnozlaşdırma, təşkiletmə, kordinasiya, tənzimləmə, stimullaşdırma və nəzarət daxildir.
Proqnozlaşdırma özündə ümumən obyektin və onun müxtəlif hissələrinin maliyyə vəziyyətinin dəyişmə perspektivlərinin işlənib hazırlanmasını əks etdirir. Proqnozlaşdırma müəyyən hadisələrin əvvəlcədən görülməsidir. Təşkiletmə riskli kapital qoyuluşu proqramını müştərək şəkildə reallaşdıran insanların müəyyən qaydada və prosedurlar əsasında birləşdirilməsidir. Kordinasiya riskin idarə edilməsi sisteminin bütün halqalarının işinin uzlaşmasının təmin edilməsinin, stimullaşdırma maliyyə menecerlərində və başqa mütəxəssislərdə öz əməklərinin nəticəsinə qarşı maraq oyatmaq, nəhayət, nəzarət riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin təşkilinin yoxlanılmasıdır.
Riskin hazır reseptləri olmur və ola da bilməz. Amma onun metodlarını, üsullarını bu və ya digər təsərrüfat məsələlərinin həlli yollarını bilərək konkret situasiyada nəzərə çarpan uğura nail olmaq olar. Riski hesablamaq qeyri -mümkün olduqda, riskli qərarların qəbulu evristikanın köməyi ilə həyata keçirilir ki, bu da özündə həqiqətin nəzəri olaraq tədqiqi və tapılmasının məntiqi üsulları çoxluğunu əks etdirir. Başqa sözlə desək, bu, xüsusi mürəkkəb məsələlərin həlli üsullarıdır. Risk – menecmenti risk şəraitində qərar qəbul etmək üçün özünün evristik üsullar sisteminə malikdir:
- Şəxsi kapitalın yol verdiyindən daha çox risk etmək olmaz;
- Hər zaman riskin həticələri haqqında düşünmək lazımdır;
- Müsbət qərar yalnız şübhənin olduğu halda qəbul olunur;
- Az üçün çox da riskə getmək olmaz;
- Şübhə olduqda mənfi qərar qəbul olunur;
- Elə düşünmək olmaz ki, hər zaman yalnız bir yol var, ola bilsin, başqa variantlar da mövcuddur.
Riskli kapital qoyuluşu haqqında qərar qəbul etməzdən əvvəl maliyyə meneceri bu risk üzrə maksimal zərərin həcmini müəyyən etməli; onu sərmayə edilən kapitalın həcmi ilə müqayisə etməli; onu bütün şəxsi maliyyə resursları ilə tutuşdurmalı və bu kapital itkisinin investoru müflisləşməsinə gətirib çıxarıbçıxarmayacağını müəyyən etməlidir. Kapital qoyuluşudan zərərin həcmi verilmiş kapitalın həcminə bərabər, ondan az və ya çox ola bilər.
Risk-menecmentin ayrılmaz elementi nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkilidir, yəni bu işlərin maliyyələşdirilməsi üzrə tədbirlərin, maliyyələşdirmənin həcmi və mənbələrinin, yerinə yetirilmə müddətlərinin müəyyən edilməsi və s. dir. Nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət, riskli qərarın seçilmiş variantının təhlili və nəticələrinin qiymətləndirilməsi risk - menecmentin təşkilinin mühüm mərhələsidir.
Kommersiya riskinin təşkili riskin idarə edilməsi orqanının müəyyən edilməsini nəzərdə tutur ki, bu da maliyyə meneceri, risk üzrə menecer və ya müvafiq idarəetmə aparatı, məsələn, riskli kapital qoyuluşları şöbəsi ola bilər və o da aşağıdakı funksiyaları həyata keçirməlidir:
- Risqli investisiya fəaliyyəti proqramını işləyib hazırlamalı;
- ətraf şərait haqqında informasiya toplamalı, təhlil etməli, işləməli və saxlamalı;
- sığorta fəaliyyətini həyata keçirməli, sığortalama və yenidən sığortalama müqavilələri bağlamalı,
- sığortalama və yenidən sığortalama əməliyyatları aparmalı;
- riskli kapital qoyuluşları üzrə müvafiq mühasibat, statistik və operativ hesabdarlığn aparılmasıdır.
Kommersiya riskinin strategiyası qeyi-müəyyən təsərrüfat situasiyasında riskin proqnozlaşdırılmasına və onun dərəcəsinin azaldılmasının müxtəlif üsullarına əsaslanan riskin idarə edilməsi sənətidir. Bu strategiya özünə riskili qərarların və qərar variantının seçilməsi üsulunun qəbul olunduğu qaydaları daxil edir.
Riskin strategiyasına aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:
- maksimum uduş;
- nəticənin optimal ehtimalı;
- nəticənin optimal tərəddüdü;
- uduş və riskin kəmiyyətinin optimal uyğunlaşdırılması.
Uduşun maksimumu qaydasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, riskli kapital qoyuluşunun mümkün variantlarından investor üçün minimal və ya əlverişli risk dərəcəsində nəticənin ən böyük effektivliyini təmin edən variant seçilir.
2. Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyrimüəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir. Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilir. Riskin azaldılması məqsədilə elə əmtəələri seçmək lazımdır ki. onlar üzrə tələb əks istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb artdıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə. Lakin heç də hər bir risk diversfikasiyanın köməyilə azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversfikasiyanın köməkliyi ilə azalda bilmir.Müəssisədə idarəetmə qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri-real ola bilər: iqtisadi toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər, yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri, istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur, fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.
İstənilən investisiyanın effektivliyinin qiymətləndirilməsi zamanı iki tərəf nəzərdən keçirilir: gəlirlilik və risk dərəcəsi. Gəlirlilik və risk arasındakı əlaqə iqtisadi təhlilin əsas müddəasıdır. İstənilən vəsaitin investisiyalaşdırılması bu və ya digər dərəcədə özünə risk elementini daxil edir ki, bu da investisiya riski adını daşıyır. Bu riski qoyulmuş vəsaitlərin tam və ya qismən itirilməsi və ya gözlənilən gəlirlərin əldə edilə bilinməməsi kimi xarakterizə etmək olar. Əgər investor daha ciddi riskə gedirsə, deməli o, verilmiş investisiyadan böyük gəlir də gözləyir. Risk isə gözlənilən gəlirin əldə edilməyəcəyinin kəmiyyət formasında ifadəsidir. İnvestisiyanın mahiyyəti müəyyən həqiqi dəyərin müəyyən gələcək dəyərə görə özgəninkiləşdirilməsindən ibarətdir.
Ümumi halda, investorun məcmu gözlənilən gəliri iki komponentdən ibarət olur: kapital artımı; səhmlər üzrə dividendlər və fiksə edilmiş gəlirə malik başqa qiymətli kağızlar üzrə faizlər. Minimal risk şəraitində gəlir demək olar ki, olmur. Riskin artması ilə əvvəlcə maliyyə faizləri şəklində kiçik gəlirlər üzməyə tərəddüd etməyə başlayır, onların qeyri-müəyyənliyi də artır, zəif proqnozlaşdırılan dividendlər və gəlirlərin ən yüksək riskli hissəsi olan kapital artımını simvolizə edən dəyişkən məzənnə əlavəsi əmələ gəlir.
İnvestisiya risklərinin ortaya çıxması mənbələrini bir sıra başlıca kateqoriyalara bölmək olar.
Məlumdur ki, faiz dərəcəsinin artması ilə istiqrazların qiyməti aşağı düşür. Faiz dərəcəsi ilə bağlı risk onunla şərtlənir ki, onun gələcəkdə dəyişməsi bizim üçün qeyri- məlumdur. İnvestorlar nə qədər uzaq perspektivi nəzərə alırlarsa, faiz dərəcəsinin qeyri-müəyyənliyi də bir o qədər yuxarı olur. Buna görə də uzunmüddətli istiqrazlar qısamüddətlilərə nisbətən faiz dərəcəsinin dəyişməsinə qarşı həssasdırlar. Faiz dərəcəsi artıqda səhmlərin məzənnəsi də aşağı düşür, çün ki, səhmlər maliyyə alətləridir, misal üçün, depozit əmanətlərinə münasibətdə rəqibdirlər. Artan faiz dərəcəsi pul bazarı üçün müsbət, bütünlükdə kapital bazarı üçün isə mənfi amildir. Gəlirin istinilən qiymətli kağızla diskontlaşdırılması uçot dərəcəsinin kəmiyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Uçot dərəcələri nə qədər yuxarıdırsa, gələcəkdə nəzərdə tutulmuş gəliri qazanmaq məqsədilə hazırkı dövrdə qiymətli kağızların əldə edilməsi üçün də bir o qədər böyük məbləğ tələb olunur. Faiz dərəcələri aşağı düşdükdə belə bir risk təhlükəsi yaranır ki, investorlar özlərinin gələcək gəlirlərini daha aşağı faiz dərəcələri altında yenidən investisiyalaşdırmalı olacaqdır.
İnflyasiya pulun alıcılıq qabliyyətini azaldır. İnvestor qiymətlərin artımını kompensasiya edə və inflyasiyanın səviyyəsini üstələyən gəlir səviyyəsini təmin edə bilən maliyyə alətləri axtarır. Hər şeydən çox stabil iqtisadiyyat şəraitində məzənnə dəyəri daima artan səhmlər ən dayanıqlı səhmlər hesab olunur. Əgər kompaniyanın mənfəəti sadəcə olaraq inflyasiyaya proporsional olaraq artırsa və ya hətta inflyasiyanın orta səviyyəsindən aşağıdırsa, onda belə kompaniyanın səhminin keyfiyyəti böyük olmayacaqdır. Səhmin məzənnə dəyərinin müəssisə fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərindən asılılığı inflyasiyanın səviyyəsinin aşağı düşməsi və makroiqtisadi şəraitin stabilləşməsi zamanı daha qabarıq şəkil alır.
Mübadilə məzənnəsinin tərəddüdü valyuta riskinin ortaya çıxmasınBu zaman xarici investisiyaların effektivliyi dəyişir; ixracatçı və idxalatçıların mənfəətlərinin nisbəti dəyişir; inflyasiya gecikdirilir və ya əlavə olaraq stimullaşdırılır. İnflyasiyanın səviyyəsi dolların məzənnəsinin artmasından asılı olan Azərbaycan şəraiti üçün valyuta riski xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki inkişaf etməmiş valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin dəyişməsi çox halda iqtisadi yox, siyasi amillərlə müəyyən olunur. Bundan başqa, valyuta riskinin kəmiyyəti həmçinin valyuta bazarı alətlərinin sayının məhdud olması ilə də müəyyən olunur ki, bu da valyutaların müxtəlif növləri üzrə diversfikasyanın mümkünlüyünü azaldır.Valyuta aktivləri üzrə investisiyaların məhdudlaşdırılmasını Azərbaycanda qüvvədə olan valyutanın tənzimlənməsi haqqında qanun həyata keçirir.

MÖVZU 9 . KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM

P L A N
Kommersiya fəaliyyətində reklam, onun hüququ tənzimlənməsi və dövlət
nəzarəti
2. Reklam vasitələri və formaları
1. Əmtəə və xidmətlərin istehlakçısı onları əldə edərkən alqı-satqı prosesinin həyata keçirilməsinə hazır olmalıdır, yəni o, onu belə zərurətə inandıracaq müvafiq informasiyanı əldə etməlidir. Bu rolu reklam yerinə yetirir. “Reklam haqqında” qanunda reklam anlayışına aşağıdakı kimi tərif verilir. “Reklam istənilən formada, istənilən informasiya vasitələrinin köməyilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslər (reklam informasiyası) haqqında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi üçün nəzərdə tutulan informasiyanın yayılmasıdır, həmçinin o, bu fiziki və ya hüquqi şəxsə, əmtəələrə, ideyalara və təşəbbüslərə qarşı maraq formalaşdırmalı olan və bu marağı saxlamalı, əmtəə, ideya və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına şərait yaratmalıdır”.
Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, konkret fiziki və ya hüquqi şəxsə qarşı maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin reallaşdırılmasına yol açan informasiyaların yayılmasıdır
Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr, xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin edən özünəməxsus yol göstərən kimi çıxış etmir, o, həm də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi funksiyasını da yerinə yetirə bilər. Yəni əmtəə və xidmətlərin potensial istehlakçılarının ümumi formada bu əmtəə və xidmətlərin reklam verənə müracitə etmə yolu ilə əldə edilə bilməsi, alınması və sifarişi imkanının olması, məlumatlandırılması kimi çıxış edir. Tanınmış marketoloq ABŞ-ın Şimal- Qərb Universitetinin profesoru F. Kotler reklama aşağıdakı tərifi verir: Reklam dəqiqləşdirilmiş maliyyə mənbəyi göstərilməklə lazımi kommunikasiya vasitəsilə pullu xidmətlərin və məlumatların yayılmasını özündə əks etdirir. Geniş mənada reklam, mahiyyət etibarı ilə bir sıra elmi sahələri özündə cəmləşdirir. Bunlara incəsənət, poeziya, ədəbiyyat kommunikasiya, iqtisadiyyat, marketinq, riyaziyyat, pisxololgiya və s. daxildir. Eyni zamanda, reklamın əhalinin ictimai-iqtisadi həyatını əks etdirən ayrı-ayrı növləri də fərqləndirilir. Bu konteksdə reklamın dəqiq ticarət, siyasət, elmi, dini və s. növləri vardır. Reklam təsərrüfat fəaliyyətində ən geniş yayılmış reklam obyektləri mallar, ticarət müəssisələri, xidmətlər və s. sahələrdir. Öz mahiyyəti etibarı ilə ticarət reklamının başlıca vəzifələri, malların istehlak xassələri, göstərilən xidmətlər haqqında alıcılara məlumatlar vermək, tələbatlarını formalaşdırmaq, onların diqqətini cəlb etmək və satışın həcmini artırmaqdan ibarətdir. Adi məlumatlardan fərqli olaraq, reklam vasitəsilə çatdırılan məlumatlar, adamlara məsləhət verməklə onların mallar və xidmətlərdən istifadə etməsinə təsir göstərir. Ona görə də reklamın admlara təsir etmə qabliyyəti, onlarda tələbin formalaşmasına, zövqünə və nəhayət, təklif edilən xidmətlərdən və mallardan məqsədyönlü istifadə etməsinə müsbət təsir göstərir. Reklam marketinqin bir hissəsini təşkil etməklə, həm də istehsal edilmiş məhsülların fasiləsiz təchizini təmin edir. Reklam vasitəsilə alıcılara mallar və xidmətlər, onların kəmiyyət və keyfiyyəti, xassələri, çeşidləri, istifadəsi, istismarı və digər məlumatlar haqqında doğru, dürüst məlumatlar verilməlidir. Reklam vasitəsilə alıcılara mallar haqqında yalan və şişirdilmiş məlumatların verilməsi yolverilməzdir. Habelə bazar subyektlərinin, əmtəənin, istehlakçını çatdıra bilən yanlış müqayisə edilməsi və onun reklam yayımı, əmtəənin alınması, yaxud sövdələşmə zamanı istehlakçının seçmə sərbəstliyinə təsir gösərən qanunsuz reklam üsullarından istifadə olunması kimi istehlakçiları çatdırmağa yönəldilmiş hərəkətlər yolverilməzdir. Reklamın tərtib edilməsinə çəkilən xərclər çox yüksək olmamalı və malın qiymətinə təsir göstməməlidir. Reklam malla təchizetmənin və alıcı tələbinin formalaşdırılması üzrə aparılan məqsədyönlü işlərin əsas tərkib hissəsi hesab olunur. Dünya təcrübəsində reklamın gücü və rolu məlumdur. Hər şeydən əvvəl, reklam vasitəsilə alıcılara mal və xidmətlər haqqında məlumatlar verilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əgər reklam həmişə ancaq məlumatdırsa, onda məlumat həmişə reklam ola bilməz.
Reklam, bir tərəfdən istehlakçıya lazım olan malların alınması və onlardan istifadə edilməsi haqqında məlumat verir, digər tərəfdən isə adamların emosiyası və psixologiyasına təsir göstərərək onların seçiminə inam yaradır.
Qeyd olunduğu kmi ticarət reklamı, başqa reklam növləri içərisində aparıcı yerlərdən birini təşkil edir. Bununla yanaşı, digər reklam növləri adamların həyatında özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir. Bütün dünyada siyasi rəhbərləri, onların proqram və məqsədlərini təbliğ etmək üçün siyasi reklam vasitələrindən və təbliğat üsullarından geniş istifadə olunur. Son vaxtlar bizim cəmiyyətimizdə də bu tipli reklam vasitələrindən istifadə edilməyə başlanmışdır. Buna baxmayaraq, reklamın ümumi cəhətlərində başlıca məzmunu: mal və xidmətləri seçməyə, təklif edilən namizədə səs verməyə, müəyyən mədəni tədbirlərdə iştirak etməyə yönəltməkdən ibarətdir. Reklamın əsas məzmunu təbliğ edilən obyektin sosial nüfuzunu qaldırmaqda ibarətdir. Reklam xidmətlərindən istifadə olunarkən nailiyyətlərin inkişafı, reklamçıların öz müştərilərini psixoloji xüsusiyyətlərini və məlumatları daha yaxşı tədqiq edir. Lakin bütün hallarda reklam vicdanlı olmalı, istehlakçıları çaşdıra bilən yanlış məlumat verilməməli, adamların işgüzar münasibətlərinə, onların maraq və məqsədlərinə mənfi təsir göstərən ementlər olmamalıdır.
Ticarət reklamı istehlakçılara malların faydalı cəhətləri, onlardan səmərəli istifadə və istehlak etmələrinə yardım göstərməlidir. Bundan başqa, ticarət reklamıalıcılara göstərilən ticarət xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə kömək göstərməlidir. Reklamın köməyi ilə alıcılar az vaxt və əmək sərf etməklə özlərinə lazım olan malları ala bilirlər. Reklam fəaliyyətinin ən geniş yayılmış sferası ticarət reklamıdır, reklam təsirinin predmeti isə ticarət müəssisələrinin əmtəə və xidmətləri və müəssisənin özüdür. Ticarət reklamının köməyilə əmtəələrin istehlak xassələri və bu əmtəələrin satışını müşayiət edən xidmətlər haqqında informasiyalar məqsədyönlü şəkildə yayılır. Bu əmtəə və xidmətlər, habelə onları reallaşdıran müəssisələrə qarşı istehlakçıların diqqətini cəlb etmək məqsədilə onlara məşhurluq yaratmaq üçün zəruridir. Reklam fəaliyyətinin son məqsədi satış həcminin artırılması və mənfəətin əldə edilməsidir.
Reklam bazar marketinqinin bir hissəsidir. O, istehlakçının əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti, xüsusiyyətləri, çeşidi, istismar üsulları haqqında və başqa məlumatlarla dəqiq və düzgün şəkildə məlumatlandırmalıdır. Onun tərtibatı müasir estetik tələblərə cavab verməli və ona sərf olunan xərclər nöqteyi-nəzərindən rasional olmalıdır. Onun köməyi ilə alıcılar əmtəə və xidmətlərin əldə edilməsinə daha az vaxt sərf etməlidirlər. O, ticarət işçilərinin əməyinin məhsuldarlığının artırılmasına yol açmalıdır. Ayrı-ayrı ticarət müəssisələri, təklif edilən xidmətlər, iş vaxtı satış forma və üsulları, onların iş xüsusiyyətləri və s. haqqında verilən məlumatlar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də ticarət reklamına
- Düzgünlük (doğruluq, gerçəklik) – malların keyfiyyəti, dəyəri üstün cəhətləri və s. haqqındakı məlumat.
- Konkretlik (dəqiqlik) – reklam məlumatlarında göstərilən dəlillər və sübutlar, cədvəllərinə və s. rəqəmlərin həqiqətə uyğunluğu.
- Məqsədəyönlülük – onun yükgöndərəni bazar konyukturasını və malları reklam edəndir, obyekti isə istehlakçıdır. Reklam zamanı bu prinsiplərə riayət edilməsi, səmərəsiz xərcləri aradan qaldırır, ticatər müəssisəsinin mal dövriyyəsini yüksəldir.
- Etibarlılıq – bu ticarət reklamının müasir və müxtəlif elm v texniki tərəqqinin inkişafına əsaslanmasıdır (incəsənət, psixologiya, tibbi, iqtisadiyyat, dizayn və s.).
Hazırda geniş istifadə edilən reklam termini latın sözü olan –reklamera sözündən götürülmüş və mənası yüksəkdən çığırmaq və ya məlumat vermək deməkdir. Öz mahiyyət etibarı ilə reklam malların istehlak xassələri və müxtəlif xidmət növləri haqqında məlumat verməklə onların siatışını təşkil etmək və onlara alıcılıq qabliyyəti yaratmaqdır. Bundan başqa, reklam vasitəsilə təşkilati, ədəbi əsərləri, incəsənəti və s tanıtmaq, məhşurlaşdırmaq məqsədilə məlumatlar yaymaq olar.
Azərbaycan Respublikasının “Reklam haqqında” qanununda göstərilir ki, Reklam fiziki və hüquqi şəxslər, əmtəə, ideya və yenliklər haqqında maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı saxlamaq, əmtəənin satılmasına, ideya və yenliklərin həyata keçirilməsinə kömək göstərmək məqsədilə yayılan
informasiyadır.
“Reklam haqqında” qanun reklama qarşı ümumi və xüsusi tələbləri müəyyən edir. Onda ədalətsiz, qeyridüzgün, qeyri-etik, yalan və gizli reklamın başlıca əlamətləri ifadə edilmişdir. Reklamın bir sıra növlərinə, ayrı-ayrı əmtəə növlərinin reklamının sponsorluqla, habelə həddi- buluğa çatmamış şəxslərin istehsalda hüquqlarının müdafiəsi, reklamın yerləşdirilməsi və yayılması ilə bağlı xüsusiyyətlərinə diqqət ayrılmışdır. \
Qanunun xüsusi fəsli reklam verənlərin, reklam istehsalçılarının və reklam yayanların hüquq və öhdəliklərinə həsr olunmuşdur. Belə ki, reklam istehsalçısı və reklam yayan reklam informasiyasını tələb etmək hüququ var, reklamverən isə həmin informasiyanı təqdim etməyə borcludur. Əgər reklam verənin fəaliyyəti liseziyalaşdırılmalıdırsa, onda müvafiq əmtəənin reklamlaşdırılması, habelə reklam verənin özünün reklamlaşdırılması zamanı sonuncu müvafiq lisenziyanı və ya onun təsdiq olunmuş sürətini təqdim etməyə borcludur, reklam istehsalçısı və reklam yayanın isə bunu tələb etməyə hüququ vardır. Burada reklam prosesində iştirak edən tərəflərin başqa hüquq və öhdəlikləri də ifadə edilmişdir. “Reklam haqqında” qanunda reklam sahəsində dövlət nəzarəti üzrə orqanın federal antiinhsar səlahiyyətləri, habelə reklam haqqında qanunun pozilması faktınınmüəyyən olunması halında əks reklamın verilməsi qaydası və müvafiq reklama görə məsuliyyəti də müəyyən olunmuşdur.
Beynəlxalq Ticarət Palatası reklam fəaliyyəti məsələlərini tənzimləmək üçün reklam təcrübəsinin beynəlxalq kodeksini tənzimləyir. O, istənilən əmtəə və Xidmətlərin bütün növ reklamlarına, o cümlədən imic reklamına şamil edilir. O, hər şeydən əvvəl, özü intizamın aləti kimi çıxış edir və Beynəlxalq Ticarət Palatasının marketinq fəaliyyəti haqqındakı başqa məsəllləri ilə müştərək tətbiq olunur: Marketinq tədqiqatları məsələsi; Satışın stimullaşdırılması üzrə fəaliyyət məsələləri; Birbaşa satışlar məcəlləsi.
Reklam təcrübəsinin beynəlxalq məcəlləsi reklam fəaliyyətinə münasibəti olan bütün tərəflərin (reklamverənlər, reklam istehsalçıları, kütləvi informasiya vasitələri və reklam daşıyıcıları) əməl etməli olduğu etik davranış standartlarını müəyyən edir. Məsələnin tərkibinin əsasını ədalətlilik, doğruluq və s kimi
mühüm reklam normaları qoyulmuşdur.
Cinayət məcəlləsində yalan reklama görə məsuliyyət nəzərdə tutulmuşdur. Xüsusilə, reklamda əmtəələrə, iş və xidmətlərə, habelə onların istehsalçılarına (icraçılar və satıcılar) münasibətdə nəfskar maraq üzündən qəsdən yalan informasiyadan istifadə olunaraq əhəmiyyətli dərəcədə vurulmuş ziyana görə minimum əmək haqqının 200 – dən 500 mislinə qədər ölçüsündə cərimə ödənilir,
2. Malların sahibkar- satıcıdan istehlakçı-alıcıya doğru yeridilməsi üçün bir sıra vasitələrdən, o cümlədən: - reklamdan, - satışın həvəsləndirilməsindən,
Bu vasitələrdən ən vacibi reklamdır.
Reklam – malın mənfəətli satışının təmin olunması məqsədilə satıcıdan istehlakçıya yönəldilən informasiyadır.
Reklam aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:
- İnformasiya xarakterli(rubrika formasında);
- Təbliğat izahedici;
- Malın nişanı (markası);
- Satış.
İnformasiya xarakterli (rubrika formasında), reklam potensial alıcılar arasında satışa təklif olunan mallar və yaxud xidmətlər haqqında məlumatların yayılması üçün nəzərdə tutulub. Təbliğat-izahedici reklam, müəyyən bir istehlakçı üçün nəzərdə tutulan malın və yaxud xidmətin konkret üstünlüklərinin dərindən təsvirinə xidmət göstərir.
Mal nişanının reklamı alıcını konkret mala deyil, malı (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.
Prestijli reklam uzun müddət üçün nəzərdə tutulub və malın və onu buraxan firmanın cəlbedici surətinin formalaşdırılmasına xidmət edir. Satış reklamı malın endirimlə satışı haqqında məlumat verir.
Reklam aşağıdakı formalara malik olur:
- Tanışedici;
- Təbliğedici;
- Müqayisəedici;
- Xatırladıcı;
- Möhkəmləndirici
Tanışedici reklam potensial alıcının tanış olması üçün kifayət edən malın və yaxud xidmətin təsvirindən ibarətdir. Bu forma reklam kampaniyasının başlanğıcı üçün xarakterikdir. O, malın bazara çıxarılması mərhələsində ilkin tələbin formalaşdırılması üçün tətbiq olunur. Reklamın bu formasının əsas məqsədi –alıcılara yeni mal haqqında, onun fəaliyyət prinsipi və ya mövcud mallar üçün açılan imkanlar haqqında, alıcılarda yeni mal ilə bağlı olan çəkinmənin, ehtiyat etmənin aradan götürülməsi, istehsalçı - firmanın və satıcının cəlbedici surətinin formalaşdırılması, malın əlverişli qiyməti haqqında təsəvvürün yaradılmasından ibarətdir.
Təbliğedici reklam malın bazarda satışının artımı mərhələsində tətbiq olunur. O, alıcını təbliğ etməli, onu inandırmalıdır ki, bu məhz ona lazım olan maldır. Bu reklamın əsas məqsədi alıcıda seçimli tələbin formalaşdırılmasından, məhz bu mal nişanına üstünlüyün verilməsindən ibarətdir. Burada alışın təxirə salınmadan edilməsi motivi, firmanın nümayəndələri ilə dərhal əlaqəyə girməsi və s. iştirak edir.
Təbliğedici reklam müqayisəedici reklam formasını da ala bilər ki, burada əsas fikir məhz həmin malın bu qəbildən olan digər mallarla müqayisədə mövcud üstünlüklərin müəyyən olunmasından ibarətdir. Biz bu forma ilə diş məcununun, şampunun, yuyucu tozun və digər gündəlik tələbat mallarının reklamı zamanı rastlaşırıq.
Xatırladıcı reklam malın yetkinlik mərhələsində onun üçün tətbiq olunur ki, alıcı həmin malın bazarda mövcudluğunu yadından çıxarmasın, bu mal daim lazımdır, o, alıcı üçün əlverişli yerdə satılır.
Reklamın bu forması möhkəmləndirici reklamla əlaqələndirilir ki, onun da əsas məqsədi alıcının malı seçməkdə düzgün hərəkət etdirməyə inandırmaqdır. Bu isə malın alışından razı qalan və edilən alışdan olan sevinclərini bölüşdürən alıcıların çıxışlarının nümayişi yolu ilə əldə olunur
Bu suallara cavab ilk növbədə, nəyin reklam olunmasından, reklam olunan malın mümkün ola bilən istehlakçısı kimi hansı auditoriyanın çıxış etməsindən və reklam olunan malı almağa auditoriyanı inandırmaq üçün hansı səylərin göstərilməsindən asılıdır.
Göstərilən suallara cavabdan asılı olaraq reklam vasitələri də seçilir:
- Mətbuat (qəzet jurnallar); - Radio; - Televiziya,Xarici reklam; (lövhəli, metroda, vağzallarda və s.)
Reklamın tələblərinə uyğun olan vasitələri təhlil edərək, mütəxəssis, firmanın rəhbərliyinə özünün tövsiyələrini verir və rəhbərlik də öz növbəsində reklamın vasitələrinin və formalarının seçilməsi haqqında prinsipial qərar qəbul edir.
Firma rəhbərliyinin qərarı əsasında reklam üzrə mütəxəssis konkret reklam daşıyıcılarını seçir və bu vasitələrdən istifadə olunması qrafikini onlarla razılaşdırır.
MÖVZU 11. BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ, AUKSİON VƏ ONLARIN SPESFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
P L A N
1. Birja ticarətinin mahiyyəti, rolu, inkişafı və təşkili qaydaları.
2. Hərracların təşkilati formaları, mahiyyəti və keçirilmə qaydaları
3.Yarmarka ticarəti.
4. Satış sərgiləri
1. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan bazadır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini formalaşdırırlar.
Birja termini latın sözü olub (bursa), “çanta” mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət mərkəzi Brüqqe şəhərində əldə məhşur dəlal və pul dəyişən Van der Bursanın evinin qarşısındakı meydanda xarici vekscellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən tacirlər yğılırdılar. Beləliklə, XV –XVI əsrlərdə birjalar Holandiyada, İtaliyada, İngiltərədə yaranmışdır. Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin həcminin artması ilə bağlıdır. Rusiyada ilk birja I Pyotur tərəfindən 1703- cü ildə Sankt Peterburqda təsis edilmişdir. Keçmiş SSRİ- də Yeni İqtisadi Siyasət dövründə 100 qədər birya fəaliyyət göstərmiş, lakin1930- cu ildən onların fəaliyyəti dayandırılmışdı. İnzibati- amirlik sistemi dövründə əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı formal xarakter daşıdığına görə, əmtəə birjaları yox idi. Azərbaycan Respublikası da bu sistemə daxil olduğuna görə burada da eyni vəziyyət mövcud olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyduqdan sonra respublikamızda da bazarın bu növü yaranmağa və inkişaf etməyə başlamışdır. Azad sahibkarlığın inkişafı və 2000- ci ildə “Əmtəə birjaları və birja ticarəti haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul edilməsi buna daha böyük təkan vermişdir. Birjalar üçün standartlar üzrə (müəyyən edilmiş sortlar) və ya standart nümunələr üzrə (taxıl, qənd, yun, pambıq, qəhvə, kauçuk, metallar) əmtəələrin kütləvi alqısatqısı xarakterikdir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə birja ticarəti taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsulları, qənd, yun, qəhvə, kauçuk, neft, neft məhsulları, tikinti materialları, əlvan və qara metallar və digər əmtəə bazarlarının vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Birja qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada marağı olan hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən könüllü pay əsasında yaradılmış təşkilatdır. Birjaların yaradılmasında dövlət orqanları, banklar, sığorta və investisiya şirkətləri və fondları, ictimai, dini və xeyriyyəçi təşkilatlar və qurumlar iştirak edə bilməzlər. Biryalar təsisçilərin iclasında qəbul edilmiş qərar əsasında yaradılır. Təsisçilər iclasda müəyyən edilmiş ölçüdə öz paylarını daxil edirlər. Daxil edilmiş pay ölçüsündə təsisçilər birjanın təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Birja dövlət qeydiyyatına alındığı andan hüquqi şəxs statusunu əldə edir, birja ticarəti aparmaq üçün lisenziya əldə etdikdən sonra isə birja sövdələşmələri aparmaq hüququna malik olur. Birjanın nizamnamə kapitalında iştirak edən və ya birjanın nizamnaməsində nəzərdə tutulan və birjanın əmlakına üzvlük haqqı və ya digər məqsədli haqlar şəklində ödəmələr edən hüquqi və fiziki şəxslər birjanın üzvü ola bilərlər. Birjanın üzvü olmaq birja ticarətində iştirak etmək, birjanın ümumi iclasında və digər idarəetmə orqanlarının iclaslarındakı qərarların qəbul edilməsində, mənfəət və dividentlərin (gəlirlərin) bölüşdürülməsində iştirak etmək hüquqi və digər üstünlüklər verir.
Biryanın idarəetmə orqanlarına təsisçilərin və birja üzvlərinin ümumi iclası, birja komitəsi (şurası), birjanın idarə heyyəti (direktorluğu) daxildir.
Birja təsisçilərinin və üzvlərinin ümumi iclası birja fəaliyyətinə rəhbərlik edən ali orqan hesab edilir. Birjanın ümumi iclasının işində səsvermə hüquq olmadan birjanın işçiləri və qulluqçuları, dəvət olunmuş və digər şəxslər də iştirak edə bilər
2. Hərrac (latın sözündən götürülüb –mənası kütləvi ticarət formasıdır) əvvəlcədən yeri və vaxtı müəyyən edilmiş xüsusi və kütləvi xassəyə malik olan malların satışı üsuludur.
Hərrac (auksion) ticarəti- topdansatış və pərakəndə ticarətin elə bir növüdür ki, bu zaman satıcı mənfəət əldə etmək məqsədilə eyni bir vaxtda satışda iştirak edən bir neçə alıcı arasında birbaşa rəqabət prinsipindən istifadə edir.
Auksion – açıq hərrac zamanı elə malların satışıdır ki. onlar fərdi xüsusiyyətlərə və dəyərlərə malik olurlar. Onların açıq satışı müəyyən olunmuş yerdə və qabaqcadan qoyulan vaxtda həyata keçirilir.
“Kim çox” prinsipi ilə malların və digər dəyərlərin satış forması kimi auksionlar: əmtəə və valyuta auksionlarına bölünürlər. Auksionun əsas iştirakçılarına: dəyərlərin sahibi (satıcı), auksionun təşkilatçısı, alıcı aiddirlər. Auksion hərracını auksionist həyata keçirir və o, satışın keçirilməsi zamanı qiymətləri və yüksək qiymət təklif eyləyən alıcını elan etmək səlahiyyətinə malikdir.
Əmtəə auksionlarında incəsənət əsərləri, zərgərlik məmulatları, xəzlər, əntiq əşyalar və digər unikal, çox azaz rast gəlinən və yüksək tələb olunan mallar və digər qəyərlər satılır. Auksionlar bir qayda olaraq, aşkar və yaxud qeyri-aşkar formada keçirilən qiymətin qalxmasına və qiymətin aşağı düşməsinə olan auksionlara bölünürlər.
Qiymətlərin qalxmasına keçirilən aşkar auksionlar zamanı hərrac satıcı tərəfindən müəyyən olunan minimal qiymət elan edildikdən sonra başlanır. Bundan sonra alıcılar könüllü surətdə alışın son qiyməti müəyyən olunanadək əlavələr edirlər, hərrac auksionistin çəkicinin üçüncü zərbəsindən sonra alıcının nömrəsi və son qiymət elan olunduqdan sonra bitmiş hesab olunur.
İlkin qiymət auksionun təşkilatçısı və malın sahibi arasında müqavilə ilə müəyyən olunur.Qeyri-aşkar auksionda alıcılar qiymətin qaldırılması barədə auksionistə əvvəlcədən müəyyən olunan razılıq işlərini verirlər. Auksionist alıcının adını demədən hər dəfə yeni qiymət elan edir. Auksionun aşkar olmayan keçirilməsi alıcının adını gizli saxlamağa imkan verir.
Auksion satış zamanı auksionist satılan mala görə heç bir məsuliyyət daşımır, çünkialıcılar mallarla hərracın keçirilməsindən əvvəl təfsilatı ilə qabaqcadan tanış ola bilərlər.
Auksionlar qiymətin aşağı düşməsinə görə keçirilə bilər. Qiyməti tədricən azaldılan auksionlar açıq-aşkar yüksək müəyyən olunan ilkin start qiymət elan olunduqdan sonra başlayır, bu qiymət sonradan o səviyyəyə kimi aşağı salınır ki, hərracın iştirakçılarından biri onu almağa razılığını versin. Son zamanlar məcburi auksionlar da yayılmışdır ki, bunlar da kommersiya firmasının və yaxud şirkətinin müflisləşdirilməsi zamanı təşkil olunurlar, yəni məcburi satış, başqa sözlə, “hərracla satış” adlandırırlar. Hərraclar müvafiq binalar, avadanlıqlar yüksək ixtisaslı heyətlə təmin olunmuş kommersiya təşkilatı hesab edilir.
Azərbaycanda hərrac ticarəti ticarət təşkilatları və müəssisələri tərəfindən təşkil olunur. Belə hərraclar Bakıda, Gəncədə, Sumqayıtda, Mingəçevirdə və digər iri şəhərlərdə fəaliyyət göstərirlər. Sözü gedən hərraclarda əsas alıcılar, xarici ölkələrin topdan mal alan firmaları olurlar. Adi ticarət qaydalarından fərqli olaraq hərrac ticarətində satıcılar malların keyfiyyətinə məsuliyyət daşımır. Hərracın keçirilməsi hərrac komitəsi tərəfindən idarə olunur. Bu heyyətə sədr (hərracın direktoru), kommersant, hüquqşünas- məsləhətçi, ekspert, hərracçı və mühasib daxildir.
Malları hərraca qəbul etmək üçün satıcılar hərraca mal vermək istəyənlərə müəyyən təkliflər edirlər. Təklifdə satışa verilən malların tam adı, onun haqqında qısa yazılar, malın istehlak xassəsi və keyfiyyəti, nüsxələrin sayı, həm də sahibi haqqında məlumatlar göstərilir.
Hərraclarda satılan mallar (əmlaklar) üçün ekspertlər tərəfindən ilkin qiymətlər müəyyənləşdirilir. Bəzi hallarda satıcı və hərrac komitəsinin işçiləri hərraca gətirilən malları həddindən aşağı qiymətə satılmamaq üçün “ehtiyat” qiymətlər nəzərdə tuturlar. Yəni, mal nəzərdə tutulan (razılaşdırılmış) qiymətdən aşağı satıla bilməz. Hərrac vasitəsilə satılan mallar tərəflərin maraqlarını təmin etməklə hərrac vasitəsilə razılaşdırılır. Satıcılardan qəbul edilmiş mallar, kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə çeşidlənir və hər partiyadan nümunə götürürlər. Hər bir mal vahidi, yaxud da mal partiyası satılmaq üçün nömrələnir və hərraca verilir. Malların çeşidlənməsi qutardıqdan sonra hərrac siyahısı tərtib edilir, hərrac tərəfindən nümunələrin adları göstərilməklə alıcılara müvafiq məlumatları əks etdirən kataloqlar buraxılır. Hərracın təklif edilməsi şərtlərində imkanlı alıcılara əvvəlcədən mallarla tanış olmaq üçün imkanlı alıcılara şərait yaradılmalıdır. Belə olduqda, hərracda satılan malların keyfiyyəti haqqında sonralar heç bir iddia və şikayət qəbul edilmir (gizlinöqsanlardan başqa)
Hərrac qabaqcadan satıcılara (malgöndərənlərə) satışın keçirilməsi müddəti haqqında məlumat verməlidir. Bunun üçün hərrac üsulu ilə satışın başlanmasına 1,5-2 ay qalmış hərracın keçirildiyi yer, vaxt, şərtlər, malların kəmiyyəti və təklif edilən çeşidləri elan formasında münasib yerdə yerləşdirilr.
Satışlar əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş gün və saatda xüsusi hərrac salonlarında aparılır. Aşkar üsulda hərracçı satılan partiya malı və mal nüsxəsinin ilkin qiymətini elan edir (deyir) və soruşur: “Kim çox verir,” sonradan yenə həmin sualla müraciət edir. Cavab verilmədikdə axrıncı qiymət təklif edənə mal verilir və çəkiclə xüsusi diskə vurulduqdan sonra malın satışı dayandırılır. Satış qutardıqdan sonra alıcının aldığı mal rəsmiləşdirilir. Hərracdan alınan mala mühasib 2 nüsxədən ibarət mal çeki yazır. Çekdə malların adı, məlumat kartası, nüsxənin və mal partiyasının nömrəsi, hərracın son qiyməti, alıcı haqqında məlumat və satış vaxtı göstərilir. Hərrac yolu ilə əldə edilən gəlirin bölüşdürülməsi qaydası hərrac razılığı ilə həyata keçirilir.
3.Yarmarka ticarəti – qısamüddətli və vaxtaşırı təkrarlanan mal satışı olmaqla, istehsalat-texniki təyinatlı və geniş istehlak mallarının müayinədən keçirilməsi və nümunələrin seçilməsindən sora alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsi ilə başa vurulur.
Yarmarka ticarətin prinsipləri satış-sərgilərin, sərgi salonların təşkilati qurluşunun və funksional fəaliyyətinin əsasını təşkil etdikləri üçün yarmarka və sərgi yicarəti bir-biri ilə qarşılıqlı bağlantıda nəzərdən keçirilir. Yarmarka ticarətinin xarakterik cəhətlərinə aşağıdakılar aiddirlər:
- Təqdim olunmuş nümunələr üzrə malların topdansatış ticarəti;
- Sövdələşmələrin dövrililiyi;
- Müddətin və satış yerinin qabaqcadan müəyyən edilməsi;
- Satıcıların və alıcıların eyni vaxtda və kütləvi olaraq iştirakı.
Bir qayda olaraq, yarmarkaların (sərgilərin) açılışı və keçirilməsi təsisçilərin yerli hakimiyyət orqanları ilə birgə qərarına əsasən həyata keçirilir. Nəticədə əmr verilir və burada keçirilmə müddəti, qaydaları və iştirak etmə şərtləri göstərilir, bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə məsul olan şəxslər təyin olunurlar.
Birja və sərgi ticarətinin təşkili zamanı üç əsas mərhələni: ilkin, təşkilati və yekunların vurulması mərhələlərini ayırmaq lazımdır.
İlkin mərhələyə qərarın qəbul edilməsi və yarmarkanın keçirilməsi barədə əmrin hazırlanması daxildir. Bu mərhələdə yarmarka komitəsi yaradılır və işçi qrupu formalaşdırılır ki, bunlar da yarmarkanın keçirilməsi haqqında əsasnamə hazırlayır, iştirakçılara yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam informasiya olan məktublar göndərir. İşçi qrupu digər reklam materiallarını: dəvətnamələri, reklam bukletlərini, qonaq kartoçkalarının və digərlərini də hazırlayır.
Keçirilmə şərtləri haqqında reklam kitabçası nəşr olunur, burada iştirak şərtləri haqqında dolğun informasiya verilir, yəni ekponatlarsız iştirak haqqı, pavilyonun icarə haqqı, reklam materiallarından istifadə etməklə qiyabi olaraq iştirakın haqqı və s. göstərilir.
İstənilən iştirak formalarından asılı olmayaraq, yarmarkanın açılışına 15 gün qalmış qeydiyyat haqqını köçürmək və yarmarkanın müştərisi haqqında tam informasiya olan, onun rekvizitləri, ekspozisiyasının yerləşdirilməsinə qoyulan tələblər və s göstərilən iştirak haqqında ərizəni rəsmiləşdirmək lazımdır.
Yarmarka ticarətinin keçirilməsindən olan gəlirin əsas mənbəyi: iştiraka görə ödəniş haqqından, ekspozisiyanın tutduğu sahələrin icarəsi haqqından, nəqliyyat, anbar sahələrinin icarəsi, biletlərin bron edilməsi və alınması, yükləmə-boşaltma və nəqliyyatekspedisiya işləri, texniki və informasiya-kommersiya məsləhətlərinin verilməsi kimi əməliyyatlardan əldə olunan gəlirdən ibarətdir.
Təşkilati mərhələdə həyata keçirilən əsas iş, yarmarkaya ərizə vermiş bütün iştirakçıları özündə cəmləşdirən reklam kataloqunun hazırlanmasıdır. Kataloqun iştirakçısı olmaq – öz firması haqqında və təklif olunan mallar və xidmətlər barədə bildirmək deməkdir. İştirakçılardan başqa bu kataloqlarda ölkə və dünya firmaları haqqında elmi və elmi-texniki ən yeni reklam informasiyası çap olunur. Təşkilati mərhələyə həm də qonaqların yerləşdirilməsi, onların asudə vaxtının təşkili, gündəlik nümunəvi yarmarka sövdələşmələrinin keçirilməsi v s. daxildir.
Yekun mərhələsi məsuliyyətli mərhələ olmaqla, yarmarkanın işindəki həm müsbət, həm də mənfi tərəflərin göstərilməsi ilə yekunun vurulmasından ibarətdir. Məhz bu yekun mərhələ yarmarka ticarətinin gələcək perspektivi üzrə strateji qərarların qəbul olunması üçün əsas sayılır.
Yarmarkanın təşkilati quruluşu yarmarka komitəsinin onun icra orqanı olan işçi qrupu ilə birgə fəaliyyətdə olmasından ibarətdir. Təşkilat komitəsinin hər bir üzvü həll edici səsə malikdir. Təşkilat komitəsinə sədr rəhbərlik edir.
Yarmarka ticarətinin idarə edilməsi üzrə bir sıra təşkilati strukturlarda baş direktor və icraedici müdriyyət nəzərdə tutulur. Baş direktor yarmarkanın işinə operativ rəhbərlik məsələlərini həll edir, onun iş qaydalarını müəyyən edir və nümunələrin daşınmasına, onların anbarda yerləşdirilməsinə, saxlanılmasına tabeçilikdə olan məhsul xidmətlərin işinə nəzarət edir.
4. Yarmarkalardan fərqli olaraq satış -sərgilər bir qayda olaraq, elmi mövzular və istiqamətlər üzrə sistemləşdirilir.
Dünyada hər il çox sayda tematik sərgilər keçilir. Onlardan daha tanınanı ekologiya problemləri üzrə Honnoverdə, metallurgiya və maşınqayırma məmulatlarının problemləri üzrə Düsseldorfda və s keçirilən sərgilərdir. Satış sərginin məqsədi- yeni məhsul növlərinin, malların nümayişi, göstərilməsi və təqdim olunması və onların sonradan satışı üzrə ən müasir informasiyanın hazırlanmasından, potensial alıcılar ilə işgüzar əlaqələrin yaradılması üçün şəraitin təşkil olunmasından ibarətdir.
Satış sərgi-satışı təzə başlayan, həyat dövrəsinin başlanğıcında olan, tələbin olmamasından əsassız olaraq zərərə düşmə qorxusunun olması səbəbindən hələ kütləvi qaydada istehsal edilməyən ən müasir mallar bazarının sınaqdan çıxarılmasının məqsədəuyğun formasıdır.

MÖVZU 12 .LİZİNQ KOMMERSİYANIN FORMASI KİMİ .

P L A N

1. 
   Lizinq anlayışı və mahiyyəti.
   
2. 
   Lizinqin əsas formaları.
   

1. Lizinq, iqtisadi mənada material və pul formasında birbaşa investisiyaların köməyilə müəssisənin texniki cəhətdən yenidən silahlanmasını və elmi –texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən mülkiyyət münasibətləri kompleksidir.

Lizinq –özünə üç növ təşkilati iqtisadi münasibəti daxil edən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Lizinq münasibətlərinin sosial əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar sahibkarlara istehsal vasitələrindən fəal şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır, onların əmək fəallığını və yaradıcılıq imkanlarını stimullaşdırır. Lizinq münasibətləri mexanizmi hüquqi, maliyyə və təşkilatitexniki münasibətlər əsasında qurulur.
Sistemli iqtisadi böhran və bütün növdən olan investisiya resurslarının çatışmaması lizinqdən hazır məhsulun əlavə satış kanalı kimi istifadə olunmasını zəruri və optimal edir. Müasir tarixdə “lizinq” anlayışından ilk olaraq 1877-ci ildə, “Bell” telefon kompaniyasının özünün istehsal etdiyi telefonları satmaq yox, onları icarəyə vermək qərarına gəldiyi zaman istifadə olunmuşdur.
İlk lizinq birliyi 1952-ci ildə San-Fransiskoda (ABŞ) yaradılmış və “Yunayted steyts lizinq korporeyşn” adını almışdır. Amerikan lizinqin atası bu kompaniyanın prezidenti Henri Şonfeld hesab olunur.
ABŞ- da lizinq maliyyə-lizinq birlikləri sayəsində iqtisadi fəaliyyətin effektiv alətinə çevrildi. Lizinq müqavilələrinin çoxvariantlığı investisiya vəsaitlərinin əldə edilməsi və onlardan istifadə olunması yollarını əhəmiyyətli dərəcədə diversifikasiya etməyə imkan yaratdı.
Avropada lizinq fəaliyyəti sistemli olaraq 1960-cı illərdən həyata keçirilməyə başlanmışdı. Özünün çoxnövlü formaları sayəsində lizinq qanunvericiliyi də öz rəngarəngliyi ilə fərqlənir.
Belə ki, Fransa, Belçika, İtaliyanın qanunverici aktlarında müvafiq terminalogiyadan istifadə olunmuşdur: kredit –carə, icarənin maliyyələşdirilməsi, maliyyə icarəsi üzrə əməliyyatlar. Lizinq fenomeni ondan ibarətdir ki, bu gün o, perspektiv maliyyələşdirmənin yeni, qeyri-ənənəvi və spesfik sistemi kimi formalaşır və burada icarə münasibətləri, kredit maliyyələşdirməsi elementləri, borc öhdəlikləri üzrə hesablaşmalar və başqa maliyyə mexanizmiləri özünə yer tapır. ABŞ-da 1990- cı illərdə avadanlıqların lizinqi maşın və avadanlıqlara investisiya qouluşunun ümümi həcminin 3-% -ni təşkil edirdi, lizinq müqavilələri isə il ərzində 100-130 mlrd. Doll-ra bərabər olurdu. Lizinq əməliyyatlarının belə faiz səviyyəsi Böyük Britaniya üçün də xarakterikdir.
Qərbi Avropa ölkələrində avadanlıqların lizinqi onların ümumi tədarükünkn 15%-ni, mütləq ifadədə isə 120 mlrd. doll. təşkil edir.
Lizinq icarə münasibətlərinin növ müxtəlifliklərindən biridir və özündə müvəqqəti azad olmuş və ya cəlb olunmuş maliyyə vəsaitlərinin müqavilə üzrə müəyyən haqq müqabilində hüquqi və ya fiziki şəxslərə müvəqqəti istifadə üçün icarəyə verilən əmlak üzərinə investisiya etdirilməsi üzrə sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas növünü əks etdirir. Bank və kredit təsisatları lizinq müqavilələrinin yerinə yetirilməsi üzrə maliyyə lizinqi əməliyyatlarının reallaşdırılması şərtilə üç və daha artıq il üçün kreditlərin təqdim edilməsindən əldə olunan mənfəət üzrə vergidən azad edilirlər. Hazırki dövrdə lizinq əmlakın, əldə edilməsi və onun müəyyən müddət üçün müqavilə üzrə, dövlətin səlahiyyətli orqanları qismində dövlətə, fiziki və hüquqi şəxslərə mənfəət əldə edilməsi və ya sosial effektə nail olunması məqsədilə, lizinqverənin, malgöndərənin, lizinqalanın və lizinq layihəsinin başqa iştirakçılarının iştirakı şərtilə lizinq predmetinin amortizasiyasının nəzərə alınması və istifadəyə verilməsi ilə bağlı investisiya-sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü kimi nəzərdən keçirilir.
Lizinq predmeti kimi sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə olunan hər bir şey, o cümlədən müəssisələr, əmlak kompleksləri, binalar, qurğular, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri digər tərpənən və tərpənməz əmlak iştirak edə bilər.
Torpaq sahələri və digər təbii obyektlər, həmçinin qanunvericiliklə azad tədavül üçün qadağan olunmuş əmlak lizinq predmeti ola bilməz.
Lizinq sövdələşməsində, bir qayda olaraq, üç tərəf iştirak edir: lizinqverən, lizinqalan və satıcı (malgöndərən).
Lizinqverən – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, cəlb olunmuş və ya xüsusi pul vasitələri hesabına əmlak əldə edir və onu lizinq predmeti qismində lizinqalana müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə (lizinq predmetinə mülkiyyət hüququnun lizinqalanın istifadəsinə keçməsi və ya keçməməsi şərti ilə) təqdim edir.
Lizinqalan – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, lizinq müqaviləsinə uyğun olaraq, müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinq predmetini müvəqqəti əmlak kimi və müvəqqəti istifadəyə qəbul edir.
Satıcı (malgöndərən) – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, lizinqverənlə bağlanmış alqı-satqı müqaviləsinə uyğun olaraq şərtlənmiş müddətdə lizinqverənə lizinq predmeti qismində özünün istehsal etdiyi (göndərdiyi) əmlakı satır. Satıcı (mal göndərən) lizinq predmetinilizinqverənə və ya lizinqalana alqı-satqı müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq şəkildə təqdim etməyə borcludur.
Lizinq sövdələşməsinin tərəfləri həm Azərbaycan Respublikasının rezidentləri, həm də qeyri-rezidentləri, yəni respubliksamızda kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən xarici hüquqi şəxslər ola bilər.
Lizinq fəaliyyəti bilavasitə, bu cür fəaliyyəti həyata keçirmək üçün icazə (lisenziya) almış lizinq lampaniyaları (firmaları) tərəfindən həyata keçirilir.
Lizinq kampaniyalarının (firmalarının) təsisçiləri hüquqi və ya fiziki şəxslər, o cümlədən fərdi sahibkarlar qismində qeydiyyata alınmış vətəndaşlar ola bilər.
Lizinqin əsas formaları daxili və beynəlxalq lizinqdir.
Daxili lizinq həyata keçirilərkən lizinqalan da, lizinqverən də və satıcı da (malgöndərən) Azərbaycan Respublikasının rezidenti olurlar. Daxili lizinq “Lizinq haqqında” qanunla tənzimlənir.
Beynəlxalq lizinq həyata keçirilərkən lizinqverən və ya lizinqalan qeyri-rezidenti olur.
Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti Azərbaycan Respublikasının rezidentinin mülkiyyətindədirsə, onda beynəlxalq lizinq adı şəkilən respublika qanunvericiliyi ilə tənzimlənir.
Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının qeyri-rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti qeyrirezidentinin mülkiyyətidirsə, onda beynəlxalq lizinq müqaviləsi xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində respublika qanunları ilə tənzimlənir.
Müddətindən asılı olaraq lizinqin üç tipini fərqləndirirlər:
- uzunmüddətli lizin – üç və daha çox illər ərzində həyata keçirilən liznq; - ortamüddətli lizinq – il yarımdan üç ilə qədər müddətdə həyata keçirilən lizinq; - qısamüddətli lizinq – il yarımdan az müddətdə həyata keçirilən lizinq. “Lizinq haqqında” qanunda lizinqin bu növləri qeyd olunmuşdur: maliyyə, qaytarılan və operativ.
Maliyyə lizinqi lizinqin elə növüdür ki, bu zaman lizinqverən müəyyən satıcıdan lizinqalanın qeyd etdiyi əmlakı öz mülkiyyətinə almağı və həmin əmlakı lizinq predmeti qismində müəyyən haqq ilə müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın müvəqqəti ixtiyarına və istifadəsinə verməyi öhdəsinə götürür. Həm də bu zaman lizinq predmetinin lizinqalanın istifadəsinə verildiyi müddət lizinq predmetinin tam amortizasiyası müddəti ilə eynidir və ya onu üstələyir.
Maliyyə lizinqi müqaviləsi əsasında lizinqalana verilmiş lizinq predmeti tərəflərin razılığı əsasında ya lizinqverənin, ya da lizinqalanın balansında uçota alınır.
Qaytarılan lizinq – maliyyə lizinqinin bir növüdür, bu zaman lizinq predmetinin satıcısı (malgöndərən) eyni zamanda lizinqalan qismində də iştirak edir.
Operativ lizinq – lizinqin elə bir növüdür ki, bu zaman lizinqverən öz təhlükə və riski əsasında əmlak əldə edir və onu lizinq predmeti qismində müəyyən haqq
ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın müvəqqəti ixtiyarına və istifadəsinə verir. Operativ lizinq zamanı lizinq predmeti onun amortizasiya müddəti tam başa çatana qədər bir neçə dəfə lizinqə verilə bilər.

MÖVZU 14. BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN DÜNYA İQTİSADİYYATINDA ROLU

P L A N .
1. Beynəlxalq ticarətin fəaliyyətinin zəruriliyi, imkanları və fəaliyyət sahəsinin seçilməsi
2. Beynəlxalq ticarətin kommersiya fəaliyyətinin formaları
1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti və onun əsas istiqamətləri haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün həlledici rolu – potensial tərəf-müqabillərin (partnyorların) təsərrüfat inkişafının müqayisəli təhlilinin aparılması və bu ölkələrin siyasi-iqtisadi və milli – mədəni xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi oynayır.
Təsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə görə ölkələr fərqləndirilir:
1. Müasir sənayesi və inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan ölkələr;
2. Inkişaf etmiş bazar münasibətləri yolunda olan və sənayenin geniş imkanlarına malik olan ölkələr;
3. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalı və bazar iqtisadiyyatı olan, öz sənayelərini inkişaf etdirən ölkələr;
4. İxracat hesabına yaşayan inkişaf etməmiş sənayeyeə malik olan ölkələr;
5. Bol xammal və əmək resurslarına malik olan və iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olan kasıb ölkələr.
Göstərilən bölgü, şübhəsiz ki, çox şərtidir və xalis halda bir qayda olaraq, onlara rast gəlinmir, lakin hər hansı bir ölkənin bu qruplardan birinə aid edilməsində bu bölgüdən istifadə edilə bilər. Bu bölgü müəyyən beynəlxalq mübadilə sahələrində kommersiya üzrə mümkün ola bilən cüt tərəf-müqabillərin seçilməsi imkanını yaradır. Məsələn, 1-ci qrup ölkələri digər qurp ölkələrin hamısı ilə qarşılıqlı təsir göstərə bilər; 2-ci qrup ölkələri ilk növbədə 3-cü və 5-ci qrup ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə maraqlıdırlar və s. Dövlətlərdə - kommersiya üzrə potensial tərəfmüqabillərində siyasi-iqtisadi vəziyyət aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə edilir:
- Ölkədə siyasi dayanıqlıq; daha çox siyasi dayanıqlıq ölkələr inkişaf etmiş bazar münasibətləri olan və bununla bağlı vətəndaş cəmiyyəti və demokratik azadlıqlar olan ölkələrdir. Digər tərəfdən, totalitar inzibatiamirlik rejim olan və planlı iqtisadiyyatlı ölkələrdəki müəyyən sabitlikdən də danışmaq olar, lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, xalqa qarşı cəza tədbirlərinin cüzü də olsa zəiflədilməsi, belə bir iqtisadiyyatın zəifləməsinə və sonradan dağılmasına gətirib çıxarır;
- İlk növbədə ailə gəlirləri ilə bağlı olan əhalinin yaşayış səviyyəsi;
- “ixracat-idxalat mühiti,” bu da əhalinin və hakimiyyətin malların xaricə ixrac olunmasına və xarici mallara olan münasibət ilə bağlıdır;
- Dövlətin valyuta siyasəti; sərbəst valyuta konvertasiyasının olmaması və yaxud məhdudlaşdırılması, beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin vəziyyətinə və inkişafına kəs kin təsir göstərir;
- Dövlətin iqtisadi-siyasəti; beynəlxalq kommersiyanın inkişafında bu fəaliyyətin iştirakçıların müdafiəa dövlət yardımının və güzəştlərinin verilməsi, onların hüquqi cəhətdən müdafiə edilməsi , beynəlxalq qanunlara əməl olunmasına və təhlükəsizliyə dövlət tərəfindən zəmanətlərin verilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Ölkələrin milli- mədəni xüsusiyyətləri təklif olunan mallara və xidmətlərə onlarda mövcud olan münasibətlərdə özünü göstərir. Bu münasibətlər milli ənənələrin, dini qadağaların, mövhumat və xurafatçılığın təsiri altında formalaşır. Milli xüsusiyyətləri bilməmək uğurlu kommersiyanın aparılmasında çox ciddi maneələr yaradır. Firmanın xaricə çıxma təşəbbüsü ya müəssisənin daxili tələbatları ilə, ya da xaricidən daxil olan təkliflərlə bağlıdır. Hər iki halda müəyyən etmək lazımdır ki, məhsulun hansı növü və miqdarı ixrac və yaxud idxal ediləcəkdir, hansı ölkələrdən və hansı ölkələrə, hansı bazarlara ilk növbədə istiqamətlənmək lazım gələcəkdir. Bazarın seçimi zamanı aşağıdakı cəhətləri nəzərə almaq lazımdır:
- Bazara yeridilmə problemi və bununla bağlı olan məsrəflər;
- Mal göndərişi və satışının mümkün ola bilən həcmləri;
- Biznesin artırılması üçün inkişafın meyilləri və perspektivləri;
- Bazarda rəqabətqabliyyətli malların olması;
- Vəziyyətin qeyri-müəyyən olması və informasiya qıtlığı ilə bağlı olan risk;
- Istehlakçıların milli xüsusiyyətləri ilə şərtlənən məhdudiyyətlər;
- Kommersiya üzrə tərəf-müqabillərin dil və mədəni yaxınlığı.
2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti üç əsas formada həyata keçirilə bilər:
ixracat-idxalat əməliyatları formasında,xarici sərmayələr əsasında müəssisələrin yaradılması yolu ilə və birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi əsasında.
İxracat-idxalat əməliyyatları iki üsulla həyata keçirilə bilər: birbaşa və dolayı.
Birbaşa əməliyyatlarda kommersiya müəssisəsiixracat-idxalat əməliyatları müstəqil olaraq həyata keçirir, bunun üçün özünün vətəndə və xaricidə olan ixtisaslaşmış xidmətlərindən, həmçinin xarici agentlərdən istifadə edirlər.
Dolayı əməliyatlarda ixracat-idxalat əməliyyatları müstəqil vasitəçilər – beynəlxalq tacirlər tərəfindən aparılır.
Birbaşa əməliyyatlar ciddi ilkin kapital qoyluşlarını, hazırlıqlı kadırların və xaricidə geniş şəbəkəli aparatın olmasını, böyük təcrübə tələb edir. Buna görə də onlar adətən əhəmiyyətli resurslara malik olan iri müəssisələr tərəfindən aparılır.
Dolayı əməliyyatlar beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə təzə başlayan və onun üçün xas olan riskdən yaxa qutarmağa can atan nisbətən böyük olmayan müəssisələr üçün xarakterikdir.
Fəal və passiv ixracat –idxalat əməliyyatlarını fərqləndirmək lazımdır.
Fəal əməliyyatlar malın yeridilməsi strategiyasının xarici və yerli bazarlarda reallaşdırılması ilə bağlıdır, passivlər – gündəlik məsələlərin həll olunması məqsədi daşıyırlar, məsələn, müəyyən malın müvəqqəti qıtlığının ləğv edilməsi, artıq olan mövsümi malların satışı və s.
İxracat-idxalat əməliyyatlarının həyata keçirilmə texnologiyası bir sıra dövrələri nəzərdə tutur:
Sıfır dövrəsi: ixracat və yaxud idxalat üçün ilkin şərtlərin yaradılması; burada söhbət ixracat imkanlarının və idxalat tələbatlarının aydınlaşdırılmasından gedir.
Birinci dövrə: əməliyyatdan qabaq fəaliyyət dövrüdür; o, aşağıdakı addımlardan ibarətdir- ixracatçı satış haqqında təklif verir;
- idxalatçı sifariş və yaxud tələbnamə verir; - ixracatçı idxalatçıdan tələbnamələrin və yaxud sifarişlərin alınmasını təsdiq edir və onların şərtlərini təhlil edir;
- idxalatçı ixracatçıdan təkliflərin alınmasını təsdiq edir və onların şərtlərini təhlil edir;
İkinci dövrə: kontraktın bağlanması; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
- ixracatçı sifarişi təsdiq edir və kontraktın layihəsini hazırlayır;
- idxalatçı kontraktın layihəsini hazırlayır;
- idxalatçı və ixracatçı danışıqlar zamanı kontraktı razılaşdırırlar;
Üçüncü dövrə: kontraktın yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
- ixracatçı lazım olan hallarda idxalat lisenziyasını rəsmiləşdirir;
- idxalatçı malın daşınması üzrə ixraçatçıya təlimatlar verir;
- ixracatçı malı hazırlayır və yükləyib göndərir;
- ixracatçı və idxalatçı yükü sığortalayırlar;
- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçirilməsi üçün lazımi sənədləri təmin edirlər;
- idxalatçının bankı pulu ixracatçının bank hesabına köçürür.
Dördüncü dövrə: malların yüklənməsi və daşınması; bu, aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
- ixracatçı malı daşınmaya hazırlayır və hazır olma barədə idxalatçıya məlumat göndərir;
- ixracatçı yükün təyinat məntəqəsinədək daşınmasını təmin edir;
- idxalatçı nəqliyyatın təyinat məntəqəsində vaxtında verilməsini təmin edir;
- ixracatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını yerinə yetirir;
- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçməsi haqqında məlumat alırlar;
- idxalatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını aparır, rüsum və yığımları həyata keçirir və malın alınmasına razılıq verir (bu yükün gömrük tənzimlənməsi adlanır).
- Beşinci dövrə: hesablaşma əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
- idxalatçı ixracatçıya yükün alınmasını təsdiqləyir;
- ixracatçı idxalatçı kommersiya hesabını göndərir;
- idxalatçı yükün pulunu ödəyir;
Altıncı dövrə: son əməliyyatlar; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
- ixracatçı və idxalatçı kontraktın yerinə yetirilməsi barədə hesabat hazırlayır;
- hesabatların nəticələrinin təhlili üzrə danışıqlar aparılır;
- həyata keçirilən təhlilə uyğun olaraq kommersiya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər nəzərdə tutulur.
Xarici sərmayələrlə müəssisələrin yaradılması yolu ilə həyata keçirilən beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti, yerli iqtisadiyyata xarici maddi və maliyyə resurslarının, mükəməl xarici texnika və texnologiyaların, həmçinin qabaqcıl idarəetmə təcrübəsinin cəlb edilməsi əsasında mənfəətin əldə olunması məqsədini daşıyır.
Xarici sərmayələr kimi xarici investorlar tərəfindən sahibkarlıq və digər fəaliyyət növlərinə qoyulan əmlak və əqli dəyərlərin bütün növləri istifadə oluna bilər:
- məqsədli pul qoyluşları;
- qiymətli kağızlar;
- elmi-texniki məhsullar;
- əmlak hüquqları;
- əqli mülkiyyət.
Xarici investorlar kimi çıxış edə bilərlər:
- xarici hüquqi şəxslər (şirkətlər, firmalar, müəssisələr);
- xarici vətəndaşlar, xaricidə daimi yaşayan Azərbaycan vətəndaşları;
- xarici dövlətlər;
- beynəlxalq təşkilatlar.
Xarici investorlar tərəfindən ölkə ərazisində sərmayə qoyuluşu aşağıdakı yollarla həyata keçirilir: - bütünlükdə onlara məxsus olan müəssisələrin və filialların yaradılması yolu ilə;
- yerli hüquqi və fiziki şəxslərlə yaradılan müəssisələrdə pay hesabı iştirak etməklə;
- müəssisələrin qiymətli kağızların əldə edilməsi yolu ilə;
- torpaqdan , digər təbii resurslardan istifadə hüququnun əldə edilməsi yolu ilə; - digər fəaliyyət növləri, kreditlərin, borcların , əmlakın təqdim edilməsi yolu ilə.
Xarici tərəf-müqabillərlə birgə sahibkarlıq fəaliyyəti əsasında həyata keçirilən beynəlxalq kommersiya aşağıdakı formalarda olur:
- istehsalat kooperasiyası;
- kontrakt üzrə istehsal;
- idarəetmə kontraktı;
- lisenziyaların satışı;
- françayzinq.
İstehsalat kooperasiyası hər hansı mürəkkəb məhsulun birgə istehsalı üzrə yerli və xarici müəssisələrin səylərinin birləşdirilməsi məqsədini daşıyır.
İstehsalat kooperasiyası xüsusi uzunmüddətli sazişlə möhkəmləndirilir ki, burada istehsalat proqramlarının razılaşdırılması, məmulatın tərkib hissələri, məhsulun hazırlanması üçün lazım olan materiallar və xammal ilə mübadilə öz əksini tapır.
Lisenziyalaşdırma əmtəələrin çıxarılması (gətirilməsi) qaydasıdır ki. bu zaman dövlətin səlahiyyətli idarəsi müəyyən əmtəələrlə (ixrac və idxal üzrə
lisenziyalaşdırma siyahısına daxil edilmiş) xarici ticarət əməliyyatları aparılmasına icazə-lisenziya verir. Xarici ticarət əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması ayrı-ayrı əmtəələrin ixracına və idxalına miqdar məhdudiyyətinin - kvotaların tətbiqi ilə sıx əlaqəlidir. Lisenziyaların satışı malların və xidmətlərin istehsalçısının beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə cəlb edilməsinin ən əlverişli üsullarından biridir.
Satıcı ( lisenziar) xarici alıcı (lisenziat) ilə müəyyən muzdla (qonorar və yaxud lisenzia ödənişi) istehsal texnologiyasının, patentin, əmtəə nişanının və digər əqli mülkiyyətin istifadə olunması barəsində saziş bağlayır.
Beynəlxalq kommersiyanın bu cür formasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, lisenziar özünün əqli əməyinin dünya bazarına heç bir xərc və risk çəkmədən çıxarılması imkanına malik olur və bu zaman müəyyən mükafat da əldə edir. Lisenziata gəldikdə isə, o, başqasının hazır ixtirasından, istehsalat
texnologiyasından, firmanın malından və adından öz maraqları üçün istifadə imkanını qazanır və bu zaman elmi tədqiqatlara və öşləmələrə heç bir böyük vəsait sərf etmir.
Lisenziyaların satışının adi praktikasından fərql iolaraq,\françayzinq\firmaya, lisenziya alana və onun fəaliyyətinə nəzarətə daha çox təsir etmək imkanı verir.
Son zamalar xarici ticarət fəaliyyətində nizamlanmanın qeyri tarif üsulları daha geniş tətbiq edilir ki, bura da dövlətin xarici ticarət və iqtisadi siyasət sahəsində tətbiq etdiyi və xarici ticarətə əhmiyyətli dərəcədə təsir göstərən müasir vasitələrin geniş yığımı aiddir. Bura bilavasitə, idxalın bəzən isə ixracın da lisenziyalaşdırılmasını və kvotasını, texniki standartlara uyğunluğu, ixracın könüllü məhdudlaşdırılması və s tipli gizli tədbirləri, xüsusi maliyyə və valyuta məhdudiyyətlərini və s aid etmək olar.
Kvota (və ya kontragentlər) müəyyən dövr ərzində (məsələn, rüb ) əmtənin ixracına və idxalına verilmiş icazənin maksimal həcmidir. (dəyər və ya fiziki ölçüdə).
Ticarət təşkilatları və müəssisələri xarici ticarət əməliyyatlarını öz şəxsi təşəbbüsü ilə və ya xarici firmalarla müqavilələr bağlamaq yolu ilə xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili ilə məşğul olan yuxarı orqanların və digər müəssisələrin təşəbbüsü ilə həyata keçirə bilərlər.
Əksər hallarda, xarici ticarət sövdələşməsini həyata keçirmək üçün öz xüsusi ixrac resursllarına malik olmaq zəruridir, yəni əvvəlcə əmtəəni satıb, sonra isə lazımi məmulatları almaq. Xarici ticarət əməliyyatlarının təcrübəsində əmtəə ixracatçıları və idxalçıları arasında iqtisadi maliyyə əlaqələrinin barter, sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar və s bu kimi formaları tətbiq olunur.
Barter – müəyyən sayda əmtəənin şərtləşdirilmiş sayda digər bir əmtəəyə dəyişdirilməsini nəzərdə tutan sövdələşmədir. Bir qayda olaraq, barter sövdələşməsi alıcının hesabından satıcının hesabına pul vəsaitlərinin köçürülməsi ilə müşaiət olunmur.
Kilirinq – qarşılıqlı tələblərin və öhdəliklərin nəzərə alınmasına əsaslanan nəqdsiz hesablaşma sistemidir.
Maliyyə hesablaşmalarının ən təkmilləşdirilmiş forması sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar hesab olunur ki, bu da ixracatçıya əldə etdiyi valyuta gəlirindən digər hər hansı bir dövlətlə ikitərəfli xarici ticarət əlaqələrində hesablaşmalarda istifadə etməyə imkan verir.
Xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili aşağıdakı mərhələləri nəzərdə tutur:
- xarici bazarın və onun konyukturunun öyrənilməsi; - xarici bazarda reallaşdırmaq məqsədi ilə ixrac resurslarının formalaşdırılması; - müqavilələr bağlamaq üçün kontragentlərin axtarışı və seçilməsi; - müqavilələrin bağlanması və yerinə yetirilməsi Xarici bazarın öyrənilməsi əmtəələrin mənfəətli satışının və ya adekvat məbləğli digər bir əmtəəyə dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü müəyyən etməyə kömək etməlidir. Bunun üçün bazarın vəziyyətinin onun tutumunun, qurluşunun, satış üçün kommersiya şəraitinin, əsas rəqiblərin və s öyrənilməsi vacibdir.
Müəssisənin ixrac resursları hər şeydən əvvəl xarici bazarda, rəqabət qabliyyətli məhsulun mövcudluğu ilə müəyyənləşdirilir. Məhsulu rəqabət qabliyyətli etmək
üçün ilk növbədə müəssisənin resurs təminatını xammal, maliyyə,texniki, kadr və s təhlil etmək lazımdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi cəhətdən sərfəli xarici ticarət fəaliyyəti yalnız iri partiyalı əmtəə satışı zamanı alınır.

MÖVZU 15 BAZAR İQTİSADİYYATINDA FRANCAYZİNQ.

.Kommersiya konsessiyası (françayzinq) müqaviləsi ondan ibarətdir ki, sahubkar özünün firma vasitələrindən: firma adından və kommersiya işarələrindən, əmtəə nişanından, xidmət nişanından, müəyyən mükafatla digər sahibkara fəaliyyətində istifadə etmək hüququnu, qorunan kommersiya informasiyasını verir, həmçinin məsləhət verməyi və biznesin təşkilində yardım edilməsini öhdəsinə götürür.

Kommersiya konsessiyasının mənası –hüquqa malik olanın işgüzar adından və kommersiya təcrübəsindən istifadə etməklə istifadəçi-müəssisənin mənfəətini artırmaq üçün ona əlverişli şərait yaradılmasından ibarətdir.
Kommersiya konsessiyası müqaviləsinin iştirakçıları kimi kommersiya təşkilatları, həmçinin hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər.
Kommersiya konsessiyası müqaviləsi aşağıdakı əsas növlərdə ola bilər:
- istehsalat – malların istehsalının inkişaf etdirilməsi və onların yeni bazarlara yeridilməsi üçün;
- satış istehsalçının nəzarətində olan geniş şaxələnmiş şatış şəbəkəsinin yaradılması üçün
- ticarət-hüquqi cəhətdən müstəqil olan firma mağazalarının açılması üçün;
- xidmət sahəsində - hüquqi cəhətdən müstəqil olan mehmanxana, restoran, emalatxana şəbəkələrinin açılması üçün. Kommersiya konsessiyası müqaviləsi yazılı formada bağlanılır və müqavilə üzrə tərəflərin öhdəlikləri aşağıdakı qaydada bölüşdürülür:
a)Françayzer ( hüquqa malik olan): - istifadəçiyə kommersiya və texniki sənədləri verir, lazımi informasiya ilə onu təchiz edir və konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan məsələlər üzrə məsləhətlər verir;
- istifadəçiyə müvafiq lisenziyalar verir;
- daimi olaraq istifadəçiyə yardım göstərir, o cümlədən, heyətin öyrədilməsi məsələlərində;
- digər şəxslərə oxşar konsessiyaları vermək hüququna malik olmur;
- istifadəçi tərəfindən istehsal olunan məhsulun və xidmətin keyfiyyətinə nəzarət edir
. b)Françayzi( istifadəçi): - hüquqa malik olanın firma adından, kommersiya işarələrindən, əmtəə və xidmət nişanından istifadə edir, bunun barəsində alıcılara məlumat verir;
- konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan məsələlər üzrə hüquqa malik olanın təlimatlarına və göstərişlərinə əməl edir
- buraxılan məhsulun və göstərilən xidmətlərin müqavilə ilə nəzərdə tutulan keyfiyyətini təmin edir;
- hüquqa malik olan ticarət sahələrinin xarici və daxili tərtibatını və onların yerini razılaşdırır;
- hüquqa malik olan rəqabət aparmamağı və onun rəqiblərindən konsessiya
müqaviləsindəki hüquqlara oxşar olan hüquqları almamağı öz öhdəsinə götürür;
- hüquqa malik olandan aldığı məxfi informasiyanı açıqlamamağa söz verir.
İstifadəçi malın və xidmətin satış qiymətini müstəqil olaraq müəyyən etmək hüququna malikdir; o, hər hansı bir yolla alıcıların dairəsini məhdudlaşdırmaq hüququna malik deyildir. Kommersiya konsessiyası hüquqa malik olan və istifadəçi qarşısında geniş perspektiv imkanlar açır.
Hüquqa malik olan müəssisə kommersiya fəaliyyətinin genişləndirilməsinə vəsait əldə edir, bütün dünya üzrə çoxsaylı bölmələr yaratmaq, onları qeydiyyatdan keçirmək, satış üçün yer almaq, işçi heyyətini yığmaq zəruriyyəti azad olur. Eyni zamanda hüquqa malik olan istifadəçi-müəssisələr üzərində lazımi nəzarəti əldə edir. Bazar qısa müddət ərzində keyfiyyətli mal və xidmət alır.
İstifadəçi -müəssisə, hüquqi şəxs olaraq qalmaqla, tanınmış firmanın hazır nüfuzunu, onun alıcılarını və müştərilərini, rəqabət mübarizəsində güclü silah əldə edir. Bütün bunlar dövriyyəsinin tezləşməsinə, investisiyaların özünü doğrultmasına, sahibkarlıq riskinin aşağı salınmasına gətirib çıxarır. Fransçayzinqin xırda sahibkarlıqla xüsusi olaraq yayılması bununla izah olunur.
Kommersiya konsessiyası neqativ nəticələrə də gətirib çıxarır. Onlardan ən əsası – konsessiya istifadəçisi tərəfindən istehsal olunmuş, firma nişanına görə prototipdən fərqlənməyən, lakin bir qayda olaraq, aşağı keyfiyyətdə olan malların bazarda peyda olmasıdır. Bu isə hüquqa malik müəssisəyə olan inamı azaldır, onun bazarını dağıdır, rəqiblərə əlavə üstünlüklər verir.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. K.P.Paşayev Kommersiya fəaliyyətinin əsasları Bakı-2010

2. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili. Bakı, 2004.
3. Коммерческое дело М. Экономика. Учебник, 1992.
4. İ.Ə. Feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət, marketinq, plan nədir. Bakı. 1993.
5. Данилов Е.Н. НТВ в торговле: социально – экономические аспекты. М. «Знание», 1996
. 6. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993.
7. Məmmədov T.S. Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı, “Maarif” , 1991
8. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.
9. K.P.Paşayev “Kommersiya fəaliyyətinin əsasları” Bakı -2010