FəNNİn adi: ana dilinin təDRİSİ metodikasi

Dinləmə. Dinləmə şifahi nitqin qavranılması, beyindəmə-nalandırılmasıdır. Məktəbəgələnəqədər şagirddəfiziki vərdiş Ģəklindəmövcud olan bu bacarıq dərs Ģəraitindəsistemli ĢəkildəinkiĢaf etdirilir. Hərflərin təliminəqədər vətəlimi prosesindəistənilən sözlü məlumat uĢaqlara, əsasən, Ģifahi nitq yolu iləçatdırılır, odur ki, 1-ci sinif şagirdində dinləmə bacarığının forma-laşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Buna vaxtaşırı dinləmə mətnləri üzrə iş aparmaqla nail olmaq mümkündür. Bu zaman müəllim bəzi məqamları nəzərə almalıdır:

 Mətni səsləndirən müəllim elə yerdə dayanmalıdır ki, bütün uşaqlar onu görə bilsinlər.

 Mətn aramla və intonasiya ilə oxunmalıdır. Natiqin səsi sinfin hər bir guĢəsindəeĢidilməlidir.

 Mətn çox uzun olmamalı, ən çoxu 2 dəqiqədən bir fasilə verilməlidir.

 Fasilələrdə verilən suallar uşaqların diqqətini mətn üzərində cəmləməli, onları mətnin davamına daha diqqətlə qulaq asmağa stimullaşdırmalıdır.

 Şagirdlər hər an mətn üzrəsual verməyəhəvəsləndiril-məlidirlər.

186Müəllim mətndəsəslənən hər hansı bir sözün uĢaqlar üçün tanıĢ olmadığını ehtimal edərsə, nitqəfasiləverməli vəyeni sözün mənasını uĢaqlarla birlikdəaçıqlamalıdır.Ġlk günlərdən Ģagirdlərədinləməqaydalarını baĢa salmaq vəonlara əməl olunmasına nəzarət etmək lazımdır.ġagirdlər öz yerlərindərahat olmalı, partaların üstündəvəümumiyyətlə, sinifdəonların diqqətini yayındıracaq heç bir Ģey olmamalıdır.Müəllim danıĢarkən(oxuyarkən) Ģagirdlər onun jest vəmimikalarını izləməlidirlər.ġagird bilməlidir ki, Ģifahi nitq bitdikdən sonra o, nitqi dinlədiyini sübut etməlidir.DanıĢma. Dinləməkimi, danıĢma da Ģifahi nitq bacarığı-dır. Lakin dinləmədən fərqli olaraq,danıĢma qavrama, anlama deyil, bildiklərini və düşündüklərini şifahi nitq vasitəsilə ifadə etmək bacarığıdır.Danışma bacarığının inkişafında üç mərhələni qeyd etmək olar:

1.Gördüyünü (şəkil) sözlə təsvir etmək.

2. Dinlədiyini öz sözləri ilə təkrar etmək.

3. Düşündüyünü danışmaq. İbtidai təhsil pilləsində danışma bacarığının inkişafına şəkillərin təsvirindən başlamaq məqsədəuyğundur. Bunun üçün dərslikdəmüxtəlif kompozisiyalı Şəkillər verilmişdir. İlkin mərhələ də bu Ģəkillər ətrafında iş konkret suallar ətrafında getməlidir(“ġəkildə nə görürsən?”, “Oğlan nəedir?”,”Top nə rəngdədir?” vəs.). Daha sonra uşaqlar rabitəli nitq quraraq şəkli bütövlükdə təsvir edirlər. Sonrakı mərhələdə uşaqlar mətni dinləməklə yanaşı, həmin mətnə çəkilmiş illüstrasiyaları da izləyirlər. Düşündüyünü danışmaq şifahi nitq bacarığının inkişafında daha ali mərhələdir. Bunun üçün şagirdin mənəvi dəyərlər haqqında təsəvvürləri, müəyyən bilik dairəsi vəkifayət qədər söz ehtiyatı olmalıdır. Bununla belə, bu bacarıq da ilk günlərdən formalaşdırılmalı və inkişaf etdirilməlidir. Danışma bacarığını inkişaf etdirmək üçün sinifdə müzakirələr zamanı hər bir

şagirdin özünü ifadəsi üçün dəstəkliyici şərait yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur:

Uşaqlara tez-tez “Sən olsaydın, nə edərdin?” sualı verilməlidir. Belə olduqda problem uşağın şəxsi müstəvisinə keçir və onda danışmaq həvəsi yaranır.

Daha çox açıq tipli düşündürücü suallar verilməlidir. Bu suallar “Səncə...” sözü ilə başlasa, yaxşı olar. Hər bir uşaq hiss etməlidir ki, onun fikri ətrafdakılar üçün əhəmiyyətlidir.

Hər bir şagirdin fikrinə, yanlış olsa belə, hörmətlə yanaşılmalıdır. Yanlış danışmaq yox, heç danışmamaq pislənməlidir.

Verilən suallar müvafiq yaş qrupunun maraq dairəsinəyaxın olmalıdır.

Suala cavab vermək üçün şagirdə fürsət, cəsarət vəkifayət qədər vaxt verilməlidir. Nə qədər ki danışmaq istəyir, onun sözü kəsilməməlidir.

Oxu. Məktəbdə təhsil almağa başlayan şagirdlərin çoxu müəyyən qədər dinləmə və danışma bacarıqlarına malik olsa da, hərfləri tanımır və əlbəttə ki, oxuya və yaza bilmir. Cümlənin sözlərdən, sözün səslərdən ibarət olması haqqında uşağın təsəvvürü olmur.

1-ci sinifdə “Oxu” məzmun xəttinin inkişafını üç mərhələyə bölmək olar: 1) hərf təliminə hazırlıq, 2) hərf təlimi və oxu texnikasına yiyələnmə, 3) oxu texnikasının inkişafı və şüurlu oxu.

İlk gündən şagirdlərə kitabla davranış qaydaları aşılanmalıdır. Şagird:

Kitab oxuyarkən partada düzgün oturmalı, belini əymə-məlidir.

Kitabı tutarkən, onu açarkən və səhifələyərkən ehtiyatlı davranmalıdır.

Kitabla göz arasındakı məsafə 25-30 sm olmalıdır. Hərf təliminə hazırlıq mərhələsində şagirdlər səs və hecalarla sxemlər vasitəsilə tanış olurlar. Azərbaycan dilində hər hərf bir səsi işarə edir. (Yalnız “k” hərfi iki səsi ifadəedir). Bu, eşidilən səslə onun yazıda işarəsinin-hərfin eyniləşdirilməsi prosesini asanlaşdırır. Ona görədə hərflərin tanıdılmasına səslərin tanıdılmasından başlamaq daha məqsədəuyğundur. Bu prosesi bir neçəmərhələyəbölmək olar:

1.Söz Ģəkil vasitəsilə tanıdılır.

2.Sözdəki səslər ayrılıqda tələffüz edilir. Səslər yazıda kvadratla iĢarəolunur.

3. Şagirdlər sözlərdə səslərin sayını, təkrarlanan eyni səsləri ayırd edirlər.

4.Söz hecalara bölünərək tələffüz olunur. Hecalar yazıda düzbucaqla işarəolunur.

5. Şagirdlər sözlərdə hecaların sayını, müxtəlif sözlərdəeyni hecaları tapırlar.“Bir hərf-bir səs” fonetik sistemi bu metodikanın tətbi-qinəimkan yaradır. Bu sxemlərdən hərf təlimi mərhələsində də istifadə olunur.

Beləliklə, ilkin mərhələlərdə oxumaq üçün sözlər seçərkən şəkillə təsvir oluna bilən konkret isimlərə üstünlük verilir. Lakin çalışmaq lazımdır ki,

1) Şəkildə təsvir olunan varlıq şagirdə tanış olan müəyyən bir sözlə ifadə olunsun (adı sinonim sözlərlə ifadə olunan şəkillərdən istifadə olunmasın),

2) Şəkilləri ifadəedən sözlərin səs vəhərf tərkibi eyni olsun.ġüurlu oxu mərhələsində verilən mətnlər vasitəsilə şagir-din oxu texnikası təkmilləşdirilir və oxuyub-anlama bacarığı formalaşdırılır.

Oxu məzmun xətti Kurikulumda iki əsas məzmun standartına ayrılır: 1) Söz ehtiyatı (2.1), 2) Oxu texnikası və oxuyub-anlama.