Filologiya məsələləri, №2, 2021



Yüklə 1,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/4
tarix20.11.2023
ölçüsü1,72 Mb.
#166381
  1   2   3   4


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 1 –
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU 
FİLOLOGİYA 
MƏSƏLƏLƏRİ 
№ 2 
Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında 
Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy-
yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). 
Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu 
nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. 
«Елм вя тящсил» 
Бакы – 2021


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 2 –
РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур 
Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, академик 
Rafael H
üseynov,
АМЕА-нын мцхbир цзвц, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
Ябцлфяз Гулийев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. F
ə
xr
ə
ddin Veys
ə
lli, фilologiya 
elml
əri doktoru, 
проф. Гязянфяр Казымов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Рцфят 
Рцстямов фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
Ə
sg
ə
r R
ə
sulov, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Надир Мяммядли, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Мясуд Мащ-
мудов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Ябцлфяз Ряъябли, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Ъялил Наьыйев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
İ
smay
ı
l M
ə
mm
ə
dli, 
фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Nizami Xudiyev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. 
H
ə
bib Z
ə
rb
ə
liyev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф.
İ
lham Tahirov, фilologiya 
elml
əri doktoru, 
проф. Tofiq Hac
ı
yev, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Sevil Meh-
diyeva, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Buludxan X
ə
lilov, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Мцбариз Йусифов, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Гязянфяр 
Пашайев, фilologiya elml
əri doktoru, 
проф. Камиля Вялийева, фilologiya elml
əri 
doktoru, 
проф. Азадя Мусайева, фilologiya elml
əri doktoru
Pa
ş
a K
ə
rimov, 
фilologiya 
üzrə fəlsəfə doktoru, 
dos. Нязакят Мяммядли 
Redaktor: академик Теймур Кяримли
Burax
ı
l
ış
a m
ə
sul: filologiya elml
ə
ri doktoru, professor Надир Мяммядли 
Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2021, №2 
ISSN 2224-9257 
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2021 
www. filologiyameseleleri.com 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 3 –
DİLÇİLİK 
NADİR MƏMMƏDLİ 
Filolofiya elmləri doktoru, professor 
AMİU-nun Azərbaycan dili və pedaqogika kafedrası 
E-mail: elmvetehsilnesriyyati@gmail.com 
Ünvan: Bakı, A.Sultanova küç. 
ONLAYN İŞGÜZAR KOMMUNİKASİYA VƏ
KOMPÜTER-İNTERNET DİSKURSU 
Xülasə 
Elektron təyinatına görə kompüter işgüzar kommunikasiyasının əsas baza 
əlamətidir. İnternet bir-birilə bağlı kompüter şəbəkələrinin qlobal sistemidir, müasir 
dünyada cəmiyyətin və insanın gündəlik həyat tərzində və fəaliyyətində ən mühüm 
faktora çevrilməklə, bəşəriyyətin vahid cəmiyyət modelini formalaşdırmaqdadır. Bu 
texnologiya təhsildə də faydalıdır, tələbələr dünyanın müxtəlif yerlərindəki 
həmkarları ilə əməkdaşlıq, fikir mübadiləsi apara, müxtəlif mədəniyyətlər haqqında 
məlumat əldə edə bilirlər. Məsafə artıq maneə deyil, əməkdaşlarla internet vasitəsilə 
səmərəli ünsiyyət qurmaq və məsələləri diqqətlə müzakirə etmək mümkündür. 
Kommunikasiya platformaları yalnız biznes üçün deyil, həm də əməkdaş-
lığın artırılmasına kömək edir, bu da mükəmməl performansın yaxşılaşdırılmasına 
gətirib çıxarır. İşgüzar ünsiyyətdə internetin bəzi xidmətləri az rentabellidir. 
Məsələn, mesajların ötürülmə sürəti faydalıdır, lakin dərhal göndərilən mesajda 
strateji bir səhvin qarşısını almaq qeyri-mümkündür – bu, yazılı formadır, səhvlərin 
olması, lakin düzəldilə bilməməsi məqbuldur. E-poçtda spam problemləri 
anlaşılmazlıq, vaxt, pul və resursların itkisinə səbəb olan kiçik və böyük münaqişələr 
yarada bilir.
Kommunikasiya informasiya mübadiləsinə əsaslanır, prosesin özü göndərənin 
və alanın texnologiyası, xüsusiyyətləri mədəniyyət amilləri, işgüzar ünsiyyət 
protokolları ilə müşayiət edilir, mahiyyət yalnız sosial, peşəkar qarşılıqlı 
münasibətlər və ya kommunikasiyanın baş verdiyi məqsədyönlü fəaliyyət 
kontekstində anlaşılır. Elmdə bu yeni obyektin analizinin adekvat metodlarının 
empirik axtarışı aparılır. 
Virtual diskurs, elektron diskurs
və 
diskurs 
anlayışlarının 
tədqiqatlarına əsaslansaq, 
kompüter-diskursu
və 
kompüter-internet diskursu
məfhumlarını eyniləşdmək olmaz. Virtuallıq, elektron rabitənin kompüter-internet 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 4 –
diskursun əsas diferensial əlamətlərindən biri olması şübhə doğurmur. Ünsiyyət, dil 
fəaliyyəti prosesi, danışıq yolu – diskurs müasir dilçilikdə mənaca 
mətn
anlayışına
yaxındır, lakin ünsiyyət daha dinamikdir, zamana uyğunlaşır, bunun əksi – mətn 
əsasən statik obyektdir, dil fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür. 
İnternet ünsiyyətinin əsasında anonimlik dayanır, heç kəs burada olduğu 
qədər sərbəst deyil – özünə istədiyi qədər vaxt ayıra bilir, hətta tanınmağını 
istəmədiyi halda başqa bir şəkil paylaşır, uydurma personaj rolu oynayır, həyatda 
utancaq, hətta qorxaq olan insan burada öz qabiliyyətlərini, bacarıqlarını göstərir və 
s. Virtual kommunikasiya yeni bir dil deyil, elektron mesajların yazılma prinsipləri 
fərqlidir; təqdimat tərzi istifadəçinin və onun alıcısının yaşından, əxlaqından, 
düşüncə tərzindən asılıdır.
İşgüzar ünsiyyət, internet necə istifadə olunmasından asılı olaraq, münaqişəyə 
də səbəb ola bilər. İşgüzar kommunikasiyada istifadə olunan şəbəkə etiketi adi 
nəzakət qaydasının elektron aspektlərini təşkil edir. Bu qaydalar işgüzar mühitdə 
kommunikasiyanın müxtəlif janrları üçün unifikasiya olunurlar. 
Açar sözlər
: işgüzar kommunikasiya, veb-sayt, kompüter-internet diskurs, 
şifahi və yazılı diskurs, mətn, elektron poçt, virtual, kompüter jarqon terminləri. 
İnternet bir-birilə bağlı kompüter şəbəkələrinin qlobal sistemidir, müasir 
dünyada cəmiyyətin və insanın gündəlik həyat tərzində və fəaliyyətində ən mühüm 
faktora çevrilməklə, bəşəriyyətin vahid cəmiyyət modelini formalaşdırmaqdadır. 
İstənilən işgüzar kommunikasiyanın effektiv inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə ondan 
asılıdır. İnternet yeni texnologiyalar və tamamilə fərqli həyat tərzi yaratdı. Əslində 
dəyişikliklər o qədər geniş, qlobaldır ki, internetdən sonra dünyaya gələnlər üçün 
keçmiş günləri, həyatı başa düşmək, demək olar ki, mümkün deyil.
Elektron təyinatına görə kompüter işgüzar kommunikasiyasının əsas baza 
əlamətidir, onun xüsusiyyətlərinin daha ətraflı nəzərdən keçirilməsi kontekstində 
internet ünsiyyətinin polifonik xarakterini göstərmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu 
ünsiyyət növü məsafədən məlumat-baza xarakterinə malikdir: internet bir-birindən 
uzaq olan insanları məkan və zaman baxımından qovuşdurur, onların arasında bir 
sıra texniki vasitələrlə qarşılıqlı əlaqə həyata keçirir. Yaxın zamanlaradək elektron 
rabitənin funksiyasını telefon yerinə yetirirdi, ünsiyyət mürəkkəb məsələ idi, bahalı 
telefon zəngləri və ya uzun səfərlər tələb olunurdu, internet zənglərin dəyərini, 
birmənalı, azaltdı, hətta sıfıra endirdi. İnternetin yayıldığı vaxtdan işgüzar 
kommunikasiya – insanların bir-biri ilə əlaqə qurması, faylların mübadiləsi 
əməkdaşlığı tamamilə dəyişdi, kommunikantlar indi səfər xərcləri olmadan 
videokonfrans ünsiyyəti qura bilirlər.
Bütün məsələ effektiv komanda işində və yaxşı əməkdaşlıqdadır, internetin 
inteqrasiyası sayəsində dünyanın müxtəlif yerlərindən daha yaxşı işgüzar ünsiyyət 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 5 –
qurmaq mümkündür. Bu texnologiya təhsildə də faydalıdır, tələbələr dünyanın 
müxtəlif yerlərindəki həmkarları ilə əməkdaşlıq, fikir mübadiləsi apara, müxtəlif 
mədəniyyətlər haqqında məlumat əldə edə bilirlər. Məsafə artıq maneə deyil, 
əməkdaşlarla internet vasitəsilə səmərəli ünsiyyət qurmaq və məsələləri diqqətlə 
müzakirə etmək mümkündür. Fakt budur ki, sürətli və etibarlı internet bağlantısı 
təşkilat, xüsusilə də qlobal auditoriyaya istiqamətlənmiş işgüzar kommunikasiya 
üçün vacib bir aktivdir. 
İnternet kommunikasiyası lazım olduqda daha sürətli və səmərəli 
platformaların köməyi ilə müxtəlif layihələrdə asanlıqla əməkdaşlıq etməyə imkan 
yaradır, onların həyata keçirilməsinin müddətini azaldır və ən vacibi – vəsaitə qənaət 
olunur. Bu da layihələrin keyfiyyətinə və ümumi səmərəliliyinə müsbət təsir göstərir 
və işgüzar ünsiyyət, əməkdaşlıqda yaxşı nəticələr əldə edilir.
İnternetin dəyərini digər mövcud rabitə vasitələri ilə müqayisə etsək, 
qiymətin əhəmiyyətli dərəcədə az olduğunu görürük – onlayn kommunikasiya daha 
qənaətlidir və səmərəli qarşılıqlı əlaqə yaratmağa imkan verir. Təcrübə göstərdi ki, 
internet hətta pandemiya şəraitində, insanların təhlükəsizlik məqsədləri üçün 
karantinə riayət etməsi zamanında lazım olan vəziyyətdən çıxmağı asanlaşdırdı. 
Bütün bunlar səmərəli işgüzar ünsiyyətdə internetin mühüm rolunu aydın şəkildə 
göstərir. Şübhə yoxdur ki, rəsmi sayt, elektron marketinq, onlayn kommunikasiya 
biznesinin uğur qazanmasında və artmasında həlledici rol oynayır. Kommunikasiya 
platformaları yalnız biznes üçün deyil, həm də əməkdaşlığın artırılmasına kömək 
edir, bu da mükəmməl performansın yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır. İşgüzar 
ünsiyyət, internet necə istifadə olunmasından asılı olaraq, münaqişəyə də səbəb ola 
bilər.
Elektron poçt işgüzar ünsiyyətdə internetin ən populyar tətbiqlərindən biridir, 
həm daxili, həm də xarici kommunikasiyada geniş istifadə olunur: e-poçt 
istifadəçilərə hər zaman və müxtəlif şəraitlərdə ünsiyyətə imkan verir, bu da sorğu, 
söhbət və digər mühüm məlumatların izlənilməsində effektiv bir yoldur. İşgüzar 
kommunikasiyada internetin ən əhəmiyyətli daxili istifadə növlərindən biri yalnız 
müəyyən bir təşkilatın üzvləri üçün mövcud olan veb-saytdır; icma bülleteni və 
işçilər üçün zəruri, faydalı olan forma, məlumat və digər resurslara daxil olmaq üçün 
bir mənbə kimi xidmət edir. Müasir dövrümüzdə, demək olar ki, hər sahədə asılı 
olduğumuz və həyatımızı onsuz təsəvvür edə bilmədiyimiz bir vaxtda internet 
işgüzar kommunikasiya və marketinq strategiyalarına güclü təsir göstərir. Veb-sayta 
daxil olanlar təkcə əlaqə saxlamır, tövsiyələr əldə edə bilirlər, bu hər hansı bir 
narahatlığın və yubanmanın qarşısını alır. Sürətli qarşılıqlı əlaqə və ani reaksiya 
biznesdə həlledici rol oynayır, işə davamlılıq inam və müştəri məmnuniyyətini 
qazandırır. Veb-sayt yaratmaq və işgüzar fəaliyyətə başlamaq üçün investisiya yox, 
yalnız etibarlı bir internet bağlantısı lazımdır. İnternet saytlarının əksəriyyəti parolla 
qorunur və bəziləri hətta yalnız müəyyən işçi qrupları üçün mövcud olan bölmələrə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 6 –
malikdirlər. Veb-sayt işgüzar ünsiyyətdə satış, resurs və ya biznesin aparılmasında 
mühüm metod sayılır.
İşgüzar ünsiyyətdə internetin bəzi xidmətləri az rentabellidir. Məsələn,
mesajların ötürülmə sürəti faydalıdır, lakin dərhal göndərilən mesajda strateji bir 
səhvin qarşısını almaq qeyri-mümkündür – bu, yazılı formadır, səhvlərin olması, 
lakin düzəldilə bilməməsi məqbuldur. E-poçtda spam problemləri anlaşılmazlıq, 
vaxt, pul və resursların itkisinə səbəb olan kiçik və böyük münaqişələr yarada bilir.
Kommunikasiya informasiya mübadiləsinə əsaslanır, prosesin özü göndərənin 
və alanın texnologiyası, xüsusiyyətləri mədəniyyət amilləri, işgüzar ünsiyyət 
protokolları ilə müşayiət edilir, mahiyyət yalnız sosial, peşəkar qarşılıqlı 
münasibətlər və ya kommunikasiyanın baş verdiyi məqsədyönlü fəaliyyət 
kontekstində anlaşılır. İnternet şəbəkəsi meydana gələndən ünsiyyətiin forma və 
modelləri də dəyişmişdir, ilkin mərhələdə qlobal şəbəkələrdə kommunikasiya 
subyektləri tərəfindən bilinməyən göndərən və məlumat alıcıları var idi, indi 
kommunikasiya kütləvi ünsiyyət kimi müəyyən edilir. Şəxslərarası ünsiyyətdən fərqli 
olaraq, kütləvi kommunikasiya interaktiv və bir istiqamətli ola bilər. Şəbəkələrdəki 
kütləvi ünsiyyət (YouTube, bloq), ənənənin əksi – bir istiqamətli, eləcə də potensial 
olaraq böyük bir auditoriya üçün qurula bilər. Müasir şəbəkələrdə kommunikasiyanın 
üç növü mövcuddur: şəxslərarası, kütləvi və birgəyaşayış; onlar bir-birini 
tamamlasalar da, əvəz etmirlər. 
Müasir informasiya – korporativ və qlobal şəbəkələr cəmiyyətin idarəetmə 
mexanizmini dəyişdirdi – informasiyanın açıqlığı və şəbəkədə avtonom 
kommunikasiyanın mövcudluğu bir tərəfdən müxtəlif maraqları olan kiçik qruplar 
üçün yeni imkanlar yaradır, digər tərəfdən isə yeni mədəni, sosial və s. xüsusiyyətlər 
gətirir, cəmiyyətdə idarəetməni yeniləyir (1). 
Müasir informasiya cəmiyyətində zaman və məkan kimi baza anlayışları da 
transformasiya olunur. Texnologiyaların inkişafı bəzi prosesləri təşkil etməyə, birgə 
iş, kommunikasiya və s. üçün virtual məkan qurmağa imkan verir. Elektron 
kommunikasiya özündə müxtəlif diskurs tiplərini birləşdirən internet-ünsiyyətdə 
mühüm rol oynayır. İnformasiya cəmiyyəti təkcə genişlənməkdə olan məlumat 
yığımının və emalının imkanlarını deyil, həm də yeni kommunikasiya formalarını 
fərqləndirir. Şəbəkə istifadəçiləri arasında ünsiyyət təbii dil vasitələri ilə həyata 
keçirilir, internetlə bu sırada əlavə funksiyalar əldə edilir. Elektron diskurs 
kommunikasiyanın, sözün əsl mənasında, yeni və keyfiyyətli bir formasıdır.
Bu gün internetin kommunikativ mühitdə dilin və bütövlükdə şəxsiyyətin 
özünəməxsus transformasiyasının olduğu haqqında danışmaq olar. Əslində, hər bir 
şəxs bu və ya başqa bir şəkildə yalnız danışıq-mətn vasitəsilə özünü tanıdır. Bu, 
verbal kommunikasiya ilə bağlıdır, elektron mühitdə kommunikantların təqdimatı 
spesifik diskurs çərçivəsində həyata keçir. Elektron diskurs üçün distantlıq və 
vasitəçilik səciyyəvidir, lakin bu kommunikasiya prosesini həm asanlaşdırır, həm də 
çətinləşdirir. İnternetdə kommunikasiyaya xidmət edən şifahi və yazılı nitq fikirlərin 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 7 –
ardıcıllığı, janr-üslub normaları kommunikativ strategiya və taktika səviyyəsində 
transformasiyaya məruz qalır, internet-ünsiyyət üslubunun spesifik xüsusiyyətləri, 
hətta dillə bağlı dərin refleksiyaya meyilli olmayan adi internet istifadəçilərinin də 
diqqətini çəkir. Bunlardan ən zərərlisi ümumiişlək-danışıq leksikasına və işgüzar 
diskurslara keçən kompüter jarqonlarıdır. Dilimizə kompüter terminologiyası fəal 
şəkildə daxil olur, lakin qeyri-peşəkarlar və fəal istifadəçilər arasında kompüter 
jarqonu geniş yayılır. Məsələn: 
vint – vinçester 
qama 

kompüter oyunu
yuzat 

şübhəli istifadəçi
haker 

şəbəkədə və ya başqa bir yerdə tapılan digər mənbələrdən və 
fikirlərdən istifadə edərək virusları yazan lamerlər; müxtəlif şəbəkə təhlükəsizliyi 
xidmətləri; dar ixtisaslaşmaya malik olan, proqram təminatı lisenziya proqramının 
alınması üçün vəsaiti olmayan adi istifadəçilər üçün fayda verən
pros – prosessor, kompüterin dəmir ətrafı 
kuler – ventilyator (adətən prosessorda yerləşir) 
materinka – ana plata 
flop 

disk yeri 
ram 

operativ yaddaş 
mış – siçana oxşar əl manipulyatoru 
vinçester 

sabit disk 
virus 

"xeyirxah" insanlar tərəfindən yaradılan, kompüterə ziyan vuran 
pulsuz bir proqram 
antivirus 

"xeyirxah" insanların yaratdığı zərərverici əməllərə qarşı əks-
proqram 
çat 

adətən insanlar arasında faydasız virtual əyləncə, ünsiyyət 
spam 

təmizlik içində zibil (adətən aqressiv-reklam xarakteri daşıyır) 
kilo 

kilobayt. 
meqa
– 
meqabayt 
Nəticədə, kommunikasiya terminologiyasında müxtəlif dünyagörüşləri təmsil 
edən müəyyən mədəni-nitq şəbəkə etiketləri və üslubi modellər tənzimləyici rol 
oynayır. Milli mentaliteti və ifadə-diskurs xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, işgüzar 
ünsiyyətin emosional komponenti şəbəkədə kommunikasiya növləri və üsullarını, bir 
qayda olaraq, müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri üçün unifikasiya etməyə 
meyillidir. Aydındır ki, sosial gerçəkliyin qavranılmasında diferensial modellərdən 
istifadə edilir və bu hiperkommunikasiya sistemində dil konstruksiyasının 
istifadəsində özünü göstərir. Müvafiq olaraq, işgüzar kommunikasiyaya koqnitiv, 
sosial-psixoloji, fəlsəfi və mədəni tərkibləri nəzərə alaraq yanaşmaq, təhlil etmək 
optimal olardı. Müxtəlif linqvokulturoloji sahənin nümayəndəsi kimi 
kommunikantların şüurunda dil və koqnitiv tərkib hissələri birbaşa elektron 
diskursun xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 8 –
Kompüter-internet diskurs son illər həyata keçirilən çoxlu sayda tədqiqatın 
obyektidir. Bu mövzunun yeniliyi və işlənməməsi bir çox məsələlərin həllində fərqli 
yanaşmalara gətirib çıxarır, uyğunsuzluq hətta tədqiq olunan obyektin nominasiyası 
səviyyəsində özünü göstərir. Belə ki, bir çox müəlliflər təkcə 
kommunikasiya

ünsiyyət
və 
diskurs
deyil, 
elektron, virtual, kompüter
və ya 
internet
anlayışlarını 
qarışdırır, eyni obyekt üçün müxtəlif nominasiyalardan istifadə edirlər. Aydınlığın 
olmaması razılaşdırılmamış yanaşmaların və kompüter-internet diskursunda əlamət 
və xüsusiyyətlərin müəyyən edilməməsinə səbəb olur. Elektron diskurs internet 
saytlarında yazılı ünsiyyətdir, interaktiv xarakter daşıyır, real vaxt rejimində şifahi 
şəkildə həyata keçirilir.
Elmdə bu yeni obyektin analizi üçün adekvat metodlarının empirik axtarışı 
aparılır. 
Virtual diskurs, elektron diskurs
və 
diskurs 
anlayışlarının tədqiqatlarına 
əsaslansaq, 
kompüter-diskursu
və 
kompüter-internet diskursu
məfhumlarını 
eyniləşdmək olmaz. Virtuallıq, elektron rabitənin kompüter-internet diskursunda əsas 
diferensial əlamətlərindən biri olması şübhə doğurmur. Ünsiyyət, dil fəaliyyəti 
prosesi, danışıq yolu – diskurs müasir dilçilikdə mənaca 
mətn
anlayışına yaxındır, 
lakin ünsiyyət daha dinamikdir, zamana uyğunlaşır, bunun əksi – mətn əsasən statik 
obyektdir, dil fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür. “Dil əlaqələri əsasında təşkil 
olunan sintaktik vahidin məzmunlu birləşməsi bütövlükdə mətn adlanır. Mətn dilin 
varlığında ilk əlamətdir. Forma və məzmun əlamətindən məzmunlu forma faktı və 
məzmunun təşkili, hər şeydən əvvəl onu tələb edir ki, üslubi təhlil “məzmunun 
tərtibi” xarakterində olur. Bu da mətnin üzə çıxması deməkdir” (2, 24). 
Diskurs
həm 
dil fəaliyyətinin dinamik prosesi, həm də onun nəticəsidir (yəni mətn). “Diskurs, bir 
qayda olaraq, yaxın (üz-üzə) təmas bazasında, yəni, aktiv və passiv kommunikantın 
vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində 
yaranır. Diskursiv ünsiyyətə real həyatda əyani şəkildə yaşanan ünsiyyət də demək 
mümkündür. Bu ünsiyyət üçün aktiv və passiv kommunikant faktoru nə qədər 
vacibdirsə, həmin ünsiyyətin cərəyan etdiyi real zaman, şərait və situasiyanın özü də 
bir o qədər vacibdir. Danışan və dinləyən şəxslərin üz-üzə dayandığı, bir-birini həm 
görmək, həm də eşitmək imkanına malik olduğu təbii şəraitdə baş verən dialoq, 
söhbət, mübahisə və s. diskursun ən bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Burada qeyd 
edilən “təbii şərait” ifadəsi çox vacib faktorlardan və ya şərtlərdən biridir, çünki, 
təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskurs deyil, nitq 
mahiyyəti daşıyır” (3, 260). Diskurs, istənilən kommunikativ akt kimi, 
dialoq 
anlayışına çox yaxındır: fundamental rollar danışan (müəllif) və ünvan sahibidir. Bu 
zaman diskurs iştirakçıları arasında – müəllif və ünvan sahibinin rolu növbə ilə 
yenidən bölüşdürülə bilər, bu – dialoqdur. Əgər diskurs (və ya diskursın əhəmiyyətli 
hissəsi) ərzində danışanın rolu eyni şəxs üçün nəzərdə tutulubsa, bu – monoloqdur. 
Monoloqda yeganə iştirakçı olduğu üçün mübahisə haqqında düşünmək olmaz.
Dünya kompüter şəbəkəsinin inkişafı elə bir səviyyəyə çatıb ki, bu reallıq 
virtual 
adı alıb və çox sürətlə yayıldığına görə onu nəinki proqnozlaşdırmaq, hətta 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 9 –
əhəmiyyətini, sosial, koqnitiv, texnoloji və etik aspektlərini təsvir etmək mümkün 
deyil, bu fenomenin elmi ictimaiyyətin, işgüzar ünsiyyət iştirakçılarının diqqətindən 
kənar olduğunu söyləmək olmaz. Virtual ünsiyyət elə bir üsuldur ki, insanlar 
arasında kommunikasiyada internet şəbəkələri vasitəçidir – bütün qarşılıqlı əlaqələr 
virtual reallıq məkanında həyata keçirilir (4, 289-290). Bir çox insanlar üçün virtual 
kommunikasiya həyat tərzinin bir hissəsidir, o, daha çox tələsik yazılı ünsiyyətdir və 
teleqraf sintaksisinə uyğun, son dərəcə sadədir – bəzən böyük hərflərdən, durğu 
işarələrindən imtina edilir, qənaət prinsipi ilə hazır cavablara və ixtisarlara müraciət 
olunur. Virtual prosesdə danışanlar bu ünsiyyətin məqsədləri üçün ən rasional dil 
vasitələrini seçirlər, leksik və qrafik ixtisarların bolluğu bununla izah olunur (5, 11). 
İnternet ünsiyyətinin əsasında anonimlik dayanır, heç kəs burada olduğu qədər 
sərbəst deyil – özünə istədiyi qədər vaxt ayıra bilir, hətta tanınmağını istəmədiyi 
halda başqa bir şəkil paylaşır, uydurma personaj rolu oynayır, həyatda utancaq, hətta 
qorxaq olan insan burada öz qabiliyyətlərini, bacarığını göstərir və s. Virtual 
kommunikasiya yeni bir dil deyil, elektron mesajların yazılma prinsipləri fərqlidir; 
təqdimat tərzi istifadəçinin və onun alıcısının yaşından, əxlaqından, düşüncə 
tərzindən asılıdır. Bu dil çox sürətlə inkişaf edir və dəyişir. Vahid bir norma yoxdur 
və hər bir istifadəçi yeni sözlərdən, ixtisar variantlarından istifadə etməklə onun 
təkamülünə təsir göstərə bilər. 
Elektron diskursun janr diferensiasiyası daha çox işgüzar kommunikasiyanın 
spesifikliyi ilə bağlıdır. İşgüzar əlaqələrin elektron janrları – məktublar, 
videokonfrans və müzakirələr sosial şəbəkələrdə ünsiyyəti təmsil edirlər. Sinxron və 
asinxron rabitə elektron işgüzar diskursun xüsusiyyətləridir; janrların bəzisi yazılı 
nitqə (statik), digəri söhbətə – şifahi nitqə meyillənən diskurslara malikdirlər, bəzi 
janrlarda bu amillərin üst-üstə düşməsi də baş verir, söhbətin spesifikliyi 
şifahi və 
yazılı diskursun birləşməsindədir
. Əgər elektron məktublardan danışsaq, epistolyar 
janr transformasiyaya uğrayır, diskret sintaksis, ixtisarlar, punktuasiya qanunları önə 
keçir. İşgüzar elektron diskursda şəxsi və statuslu ünsiyyət arasındakı sərhəd silinir: 
bir tərəfdən dəqiqlik və aydınlıq, digər tərəfdən isə danışıq tərzinə xas olan sintaksis. 
“Real kommunikasiyada əhəmiyyət kəsb edən bəzi şəxsi parametrlər sadəcə 
tənzimlənə bilər. İnternet istifadəçiləri, daha çox şəxsi maraqları baxımından 
reqlamentə, subordinasiyaya əməl etmədən fikirləri ilə birbaşa təsir etməyi 
xoşlayırlar” (6).
Virtual kommunikasiya prosesində yaranan maneələrin səbəbi 
kommunikantların koqnitiv məkanlarının bir-birinə uyğun gəlməməsi və gerçəkliyin 
müxtəlif modellərinin qəbul edilməsidir – bu da təsirini elektron diskursda göstərir. 
Kommunikativ maneələrin aradan qaldırılmasının əsasında çeviklik, digər 
mədəniyyətlərin maksimal dəqiq başa düşülməsinin, xüsusiyyətlərinin və 
kontekstinin nəzərə alınmasının motivasiyası dayanır. Adaptasiya, bir qayda olaraq, 
tərəfdaşın linqvokulturoloji spesifikliyinə uyğun qurulması və müvafiq 
kommunikativ addımların atılması ilə həyata keçirilir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 10 –
Əksər tədqiqatçılar, qeyd etdirdiyimiz kimi, kompüter-internet diskursunu 
interaktiv (həmsöhbətin mesaja reaksiyası) janrlara bölürlər: söhbət, məşvərət, 
forum, konfrans, bloq, elektron poçt və s. Ümumiyyətlə, kompüter-internet 
diskursunun janrları haqqında fikirləri tamamilə yekun hesab etmirik. Bu təqdimatda
internetin kompüter vasitəsilə insanlar arasında yalnız ünsiyyətə xidmət etməsi 
anlaşılır. Lakin kompüter-internet diskursu təkcə ünsiyyət iştirakçıları arasında deyil, 
internet məkanında da mövcuddur. Axtarış, ödəniş sistemləri, reklam və digər 
xidmətlər kompüter-internet diskursu haqqında daha geniş təsəvvür formalaşdırır. 
Çoxsaylı internet xidmətlərinin tam təsvirini vermədən kompüter-internet 
diskursunun əsas əlamətlərini və funksiyalarını düzgün müəyyənləşdirmək, geniş 
təsəvvür yaratmaq olmaz.
Kompüter-internet diskursu çoxşaxəlidir, internet xidmətlərinin (və ya 
sahələrinin) xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, onun tərkib hissələrini və lazımi 
məlumatları əldə etmək mümkündür; internet məkanı istifadəçilərinə bir çox 
fəaliyyət növlərini həyata keçirmək imkanı verir. Hal-hazırda kompüter-internet 
diskursu aşağıdakı sahələrə bölünür: a)əsas xidmətlər – dünya şəbəkəsi (e-poçt), 
b)axtarış sistemləri - mesajlaşma, c)oyunlar, ç)onlayn-xəbər. Bu əsas sahələr digər 
xidmətlərin köməyi olmadan bilavasitə istifadə oluna biləcək müstəqil internet 
məkanıdır, əsas xüsusiyyəti şifahinin yazılı diskursa qarşı qoyulmasıdır. Fərq 
informasiyanın ötürülməsi ilə bağlıdır: şifahi diskurs akustik, yazılı diskurs vizualdır; 
qarşıdurma: dilin şifahi və yazılı formaları diskursla mətn arasındakı fərqə bərabərdir 
(7, 118-119).
Elektron işgüzar diskurslara şəxsi və rəsmi diskursların kombinasiyası kimi 
baxmaq olar. İşgüzar kommunikasiyada istifadə olunan şəbəkə etiketi adi nəzakət 
qaydasının elektron aspektlərini təşkil edir. Bu qaydalar işgüzar mühitdə 
kommunikasiyanın müxtəlif janrları üçün unifikasiya olunurlar. Təbii ki, bu cür 
diskursa nail olmağa yönəlmiş davranışın stereotipləşdirilməsi sabit kommunikasiya 
alqoritmləri, qaydaları, spesifik işarələr eyni nitq kodu üçün səciyyəvidir. 
Ədəbiyyat
1.Ətraflı bax: https://studme.org/64406/menedzhment/spetsifika_onlayn-
kommunikatsii_diskursivnye_osobennosti 
2. Ətraflı bax: Q.Bəyzadə. Mətn dilçiliyi.Bakı, “Qorqud”, 1997. 
3. Mayıl Əsgərov. Diskurs, nitq və mətnin linqvo-psixoloji mahiyyəti və qarşılıqlı 
transformasiya potensialı // AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əsərləri. №1, 
Bakı, “Elm və təhsil”, 2018. 
4. Кристал Д. Язык и Интернет. M., 2001. 
5.Н.Петрова. Русский Интернет как открытое фольклорное сообщество. 
Интернет-публикация(https://www.visualtech.ru/vculture/folklor/Folklor.html), 
1998.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 11 –
6.Bax: Жохова Н.Н.Влияние интернет-коммуникаций на социальное поведение 
// Материалы научно-практической конференции с международным 
участием:
Актуальные проблемы современного образования: опыт и 
инновации. Отв. редактор А.Ю. Нагорнова. Тольятти, 27-28 ноября 2014 
г. Издательство: SIMJET (Ульяновск), 2014, c.370 – 375; Жохова Л.А., Жохова 
Н.Н. Тенденции развития интернет-коммуникаций в российском обществе // 
Известия МГТУ «МАМИ». Экономика и управление. Социально-гуманитарные 
науки. Научный рецензируемый журнал. М., МГТУ «МАМИ», № 3 (21), 2014, 
т. 5. c.125 – 130; Жохова Л.А., Жохова Н.Н.Влияние социальных сетей на 
современное общество // Теоретические и практические вопросы психологии и 
педагогики: сборник статей Международной научно-практической 
конференции (10.12.2015, г. Челябинск), в 2 ч., ч.1., Уфа: АЭСТЕРНА, 2015. 
c.177 – 180; Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и 
культура. М.: ГУ ВШЭ, 2010, c.464. 
7. Кубрякова Е.С. Эволюция лингвистических идей во второй половине XX 
века // Язык и наука конца X века. М.: Институт языкознания РАН, 1995. 
Надир Мамедли
Доктор филологических наук, профессор 
ОНЛАЙН ДЕЛОВАЯ КОММУНИКАЦИЯ И 
КОМПЬЮТЕР-ИНТЕРНЕТ ДИСКУРС 
Резюме 
Ключевые слова:
деловая коммуникация, веб-сайт, интернет-клмпютер 
дискур, устный и письменный дискурс, текст, электронная почта, виртуал, 
компьютерные жаргонные термины. 
По своему электронному обозначению компьютер является основным 
базовым признаком делового общения. Интернет будучи глобальной системой 
взаимосвязанных компьютерных сетей, став важнейшим фактором 
повседневной жизни и деятельности общества и человека в современном мире, 
формирует целостную модель человеческого общества. Эта технология также 
полезна в образовании, студенты могут сотрудничать, обмениваться идеями, 
узнавать о различных культурах от своих коллегами из разных уголков мира. 
Расстояние больше не является препятствием, с сотрудниками можно 
эффективно общаться через интернет и тщательно обсуждать вопросы. 
Коммуникационные платформы не только полезны для бизнеса, но и 
помогают расширить сотрудничество, что приводит к повышению 
производительности. Некоторые услуги интернета в деловом общении менее 
выгодны. Например, скорость передачи сообщений полезна, но избежать 
стратегической ошибки в послании, отправляемом сразу, невозможно – это 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 12 –
письменная форма, допустимые ошибки не могут быть исправлены. Проблемы 
со спамом в электронной почте могут создавать мелкие и большие конфликты, 
которые приводят к недоразумениям, потере времени, денег и ресурсов. 
Коммуникация основана на обмене информацией, сам процесс 
сопровождается технологией отправителя и получателя, его особенностями, 
факторами культуры, протоколами делового общения, сущность которых 
понимается только в контексте социального, профессионального 
взаимодействия или целенаправленной деятельности, в которой происходит 
общение. В науке ведется эмпирический поиск адекватных методов анализа 
этого нового объекта. Опираясь на исследования понятий виртуального 
дискурса, электронного дискурса и дискурса, нельзя отождествлять понятия 
компьютер-дискурс и компьютер-интернет-дискурс. Виртуальность не 
оставляет сомнений в том, что электронная коммуникация является одним из 
основных дифференциальных признаков компьютерно-интернет-дискурса. 
Общение, процесс языковой деятельности, речевой путь – дискурс в 
современном языкознании близки по смыслу к понятию текста, но общение 
более динамично, приспосабливается ко времени, наоборот – текст 
преимущественно статический объект, понимаемый как результат языковой 
деятельности. 
В основе интернет-общения лежит анонимность, здесь каждый свободен 
– он может уделять себе столько времени, сколько ему хочется, делиться 
другой картиной, даже если он не хочет, чтобы его узнали, играть роль 
вымышленного персонажа, в жизни застенчивый, даже трусливый человек 
показывает здесь свои способности, умения и т.д. Виртуальная коммуникация 
– это не новый язык, принципы написания электронных сообщений различны, 
стиль изложения зависит от возраста, нравственности, мышления пользователя 
и его получателя. 
Деловое общение, в зависимости от того, как используется интернет, 
также может привести к конфликту. Сетевой этикет, используемый в деловом 
общении, представляет собой электронные аспекты обычной вежливости. Эти 
правила унифицированы для различных жанров общения в деловой среде. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 13 –
Nadir Mammadli 
Doctor of Philological Sciences, Professor 
ONLINE BUSINESS COMMUNICATION AND 
COMPUTER-INTERNET DISCURSE 
Key words: 
business communication, website, computer-internet discourse, oral and 
written discourse, text, e-mail, virtual, computer jargon terms
Summary
According to the electronic purpose, the computer is the main feature of 
business communication. The Internet is a global system of interconnected computer 
networks, becoming the most important factor in the daily life and activities of 
society and man in the modern world, forming a unified model of society. This 
technology is also useful in education, students can collaborate with colleagues 
around the world, exchange ideas, learn about different cultures. Distance is no 
longer an obstacle, it is possible to communicate effectively with employees via the 
Internet and discuss issues carefully. 
Communication platforms help to increase collaboration not only for 
business, but also to improve excellent performance. Some Internet services are less 
profitable in business communication. For example, the speed of message 
transmission is useful, but it is impossible to avoid a strategic error in an instant 
message - it is a written form, it is acceptable that there are errors, but can not be 
corrected. Spam problems in e-mail can create small and large conflicts that lead to 
misunderstandings, loss of time, money and resources. 
Communication is based on the exchange of information, the process itself is 
accompanied by the technology, characteristics of the sender and recipient, cultural 
factors, business communication protocols, the essence of which is understood only 
in the context of social, professional relationships or purposeful communication. 
Science is conducting an empirical search for adequate methods of analysis of this 
new object. Based on the study of the concepts of virtual discourse, electronic 
discourse and discourse, the concepts of computer discourse and computer-internet 
discourse cannot be equated. There is no doubt that virtuality and electronic 
communication are one of the main differential features of computer-internet 
discourse. Communication, the process of language activity, the way of speech - 
discourse in modern linguistics, the meaning is close to the concept of text, but 
communication is more dynamic, adapts to time, on the contrary - the text is mainly a 
static object, understood as a result of language activity. 
Internet communication is based on anonymity, no one is as free as he is here 
- he can spend as much time as he wants, even if he doesn't want to be recognized, he 
shares another picture, plays the role of a fictional character, a shy or even cowardly 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 14 –
person shows his abilities here . Virtual communication is not a new language, the 
principles of writing electronic messages are different; The style of presentation 
depends on the age, morals and way of thinking of the user and his recipient. 
Business communication can also lead to conflict, depending on how the 
Internet is used. Network etiquette used in business communication is an electronic 
aspect of ordinary courtesy. These rules are unified for different genres of 
communication in the business environment. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: akademik Rafael Hüseynov 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 15 –
VÜQAR QARADAĞLI 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
Zahid Xəlilov küçəsi – 23 
HƏFS İLƏ VƏRŞ RƏVAYƏTLƏRİ ARASINDA LEKSİK-QRAMMATİK
SƏCİYYƏLİ FƏRQLƏRİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
(II HİSSƏ) 
XÜLASƏ 
Müəllifin məqsədi məqalədə Asim qiraətindən edilən Həfs rəvayəti (bundan 
sonra – AH) [4, 15, 118-119] ilə Nafe qiraətindən edilən Vərş rəvayəti (bundan sonra 
– NV) [4, 43, 63] arasında feillərdəki leksik-qrammatik səciyyəli fərqlərin 
müqayisəli təhlilini aparmaqdır. Başqa sözlə, qarşımıza qoyduğumuz məqsəd rəva-
yətlər arasında feillərdəki leksik-qrammatik səciyyəli fərqlərin bu və ya digər şəkildə 
mənaya təsir edən, morfoloji, sintaktik, leksik fərqlərin hamısını nəzərdən keçirmək-
dir. Feillərdə rəvayətlərarası leksik-qrammatik səciyyəli fərqlər feil və kök samiti, 
bab, kateqoriya, bab və kateqoriya, babdaxili, babdaxili və kateqoriya, həmçinin 
xüsusi halları əhatə edir. Kateqoriya fərqləri dedikdə, bura növ, cins, şəxs, kəmiyyət, 
şəkil, şəxs, şəkil və zaman, növ və şəxs, növ, cins və şəxs, növ, şəxs və kəmiyyət, 
növ və şəkil, şəxs və kəmiyyət, şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqlər 
daxildir.
Qurani-Kərim ilahi Kitab olmaqla təkcə dini səciyyə kəsb etmir, o, müasir 
ərəb ədəbi dilinin qaynağı, ümumilikdə ərəb dilinin ən möhtəşəm abidəsidir. İllər 
uzunu Azərbaycanda qadağa altında olan Qurani-Kərim bu aspektdən öyrənilməmiş 
tədqiqat obyekti kimi aktuallığını saxlayır. Qurani-Kərimin nəinki az işlənən, hətta 
dünyada ən geniş yayılmış rəvayətləri belə Azərbaycanda müqayisəli şəkildə tədqiqat 
obyekti olmamışdır. Odur ki, sözügedən iki rəvayətdə feillərdəki fərqlərin müqayisəli 
təhlili müasir ərəb dilində baş verən oxşar hallara fərqli bucaqdan yanaşmaqla bu 
sahədə aparılacaq tədqiqatlara kömək edəcək. Material təlim-tədris prosesinə xidmət 
edəcək, doğru təsəvvürün formalaşmasına kömək edəcəkdir ki, bu da mövzunun ak-
tuallığını üzə çıxaran amil kımi çıxış edir. Bu baxımdan, mövzu öz yeniliyi, müəllifin 
hasil etdiyi yeni qənaətlər isə özəlliyi ilə seçilir. 
Açar sözlər

Qurani-Kərim, Asim qiraəti, Həfs rəvayəti, Nafe qiraəti, Vərş 
rəvayəti



Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 16 –
Tədqiqat üzərində çalışarkən bir çox mövcud transkripsiya sistemlərinə (GAL 
Supplement, Revue des Etudes Islamiques (Paris), Arabica (Paris), İslam Ansiklope-
disi, The Encyclopedia of Islam, Encyclopedie l’Islam, Şarkiyat Mecmuası 
(İstanbul), Türk İlmi Transkripsiyon Sistemi, İlahiyat Fakültesi Dergisi (Ankara), 
DİA [4, 41, 308] müraciət etdiyimizə baxmayaraq onlardan heç birinin Quran 
səslərinin ifadəsi yetərincə tələblərinə cavab vermədiyi problemi ilə üzləşdik. 
Qurani-Kərimin əhatə etdiyi səsləri latın əlifbası ilə tam və dolğun şəkildə ifadəsinin 
qeyri-mümkün olduğunu qəbul etsək də, ən azı latın qrafikasının imkanı daxilində 
Quran səslərinin daha dolğun ifadəsi üçün yeni fonetik transkripsiya sisteminin 
tərtibinə ehtiyac duyduq. Tədqiqatda tətbiq edilən xüsusi transkripsiya sisteminin – 
TT-HAFS/ASIM
(
Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı
) tərəfimizdən işlənib ha-
zırlanmışdır.
TT-HAFS/ASIM
(
Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı

’ – 
həmzə
ẓẓ – qoşa 
za
ʾ – zəifləmiş 
həmzə
ẓ-ẓ – sözlərin kəsişməsində 
zəl
-dən 
sonrakı mövqedə qoşa səslənən
za
; [’əl-] 
artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən
za
b – saitöncə mövqedə

ʻ 
– 
ayn
bb – saitöncə mövqedə qoşa 

ʻʻ – qoşa 
ayn
b-b – sözlərin kəsişməsində qoşa


sözlərin kəsişməsində 

-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən saitöncə

ʻ-ʻ – sözlərin kəsişməsində 
ayn
-dan 
sonrakı mövqedə qoşa 
ayn
b̆ – 

və ya 
mim
-in bildirdiyi səsdən 
başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə 

ğ – 
ğayn
b̐ – üzərində vəqf icra olunduğu halda 


– 

bb̐ – 
vəqf
icra olunduğu halda
qoşa 

ff – qoşa 

t – 


vəqf
icra olunmadığı halda
tə-
mərbutə
f-f – sözlərin kəsişməsində 

-dən sonrakı 
mövqedə qoşa

tt – qoşa 


dəl
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən

q ̣ – saitöncə mövqedə
qaf
t-t – sözlərin kəsişməsində qoşa 


sözlərin kəsişməsində
dəl
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən 

; [’əl-] artiklin-
dəki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə qoşa səs-
lənən

q ̣q ̣ – saitöncə mövqedə qoşa
qaf
s̠ – 

q ̣̌ – 
qaf
və ya 
kəf
-in bildirdiyi səsdən 
başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 17 –
qaf
s̠s̠ – qoşa 

q ̣̌̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda 
qaf
s̠-s̠ – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən

q ̣q ̣̌̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda qoşa
qaf
c – saitöncə mövqedə
cim

– 
kəf
cc – saitöncə mövqedə
qoşa
cim
kk – qoşa 
kəf

qaf
-dan sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən
kəf
č – 
cim
-in bildirdiyi səsdən başqa 
istənilən samitdən öncəki mövqedə
cim
l – incə 
ləm
č̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda 
cim
ll – qoşa incə 
ləm
cč̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda
qoşa 
cim
l-l – sözlərin kəsişməsində 
ləm
-dən 
sonrakı mövqedə qoşa
incə 
ləm
; sözlərin 
kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-dən sonra-
kı mövqedə qoşa səslənən
incə
ləm

Allah
kəlməsində 
kəsrə
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa incə 
ləm
; [’əl-] artiklində-
ki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə qoşa 
səslənən incə
ləm
ḥ – 
ha
ḷ-ḷ – 
Allah
kəlməsində 
dəmmə
və ya
fəthə
-dən sonrakı mövqedə qoşa orta 
(qalın) 
ləm
ḥḥ – qoşa 
ha
m – saitöncə mövqedə
mim
x – 
xa
m̃ – 
mim
və ya 

-nin bildirdiyi səsdən 
başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə 
mim

vəqf
icra olunduğu halda 
mim
xx – qoşa 
xa
m̃̃ – 

-dən öncəki mövqedə 
mim


-dən 
öncəki mövqedə nazal 
mim
-ə çevrilmiş 
nazal 
nun
və ya 
tənvin
d – saitöncə mövqedə
dəl
m̃m̃ – qoşa nazal 
mim
dd – saitöncə mövqedə qoşa 
dəl
m̃-m̃ – sözlərin kəsişməsində 
mim
-dən 
sonrakı mövqedə qoşa nazal 
mim

sözlərin kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-
dən sonrakı mövqedə qoşa nazal 
mim
d-d – sözlərin kəsişməsində qoşa 
dəl

sözlərin kəsişməsində 

-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
dəl
; sözlərin kə-
sişməsində 
dəl
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən saitöncə
dəl
; [’əl-] 
artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən
dəl
n – saitöncə mövqedə
nun
və ya 
tənvin


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 18 –
d̆ – 
dəl
və ya 

-nin bildirdiyi səsdən 
başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə
dəl
ñ – 
həmzə
,
ha
,
xa
,
ayn
,
ğayn
və ya 

-dən 
öncəki mövqedə
nun
və ya 
tənvin

vəqf
icra olunduğu halda 
nun

tənha

ٞناَوۡنِق

ٞناَوۡنِص

ٖناَوۡنِص
,
ٓسي
١
ِناَء ۡرُقۡلٱَو 

ِمَلَقۡلٱَو ۚ ٓن

اَينﱡدلٱ

ُهَنَٰيۡنُب

ۡمُھُنَٰيۡنُب

ۡمُھَنَٰيۡنُب

ا ٗنَٰيۡنُب

ٞنَٰيۡنُب
sözlərindəki 
nun

vəqf
icra olunduğu halda 
nun
d̆̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda 
dəl
ñ̃ – 

,

,
cim
,
dəl
,
zəl
,
zəy
,
sin
,
şin


və 
ya 
kəf
-dən öncəki mövqedə
nun
və ya 
tənvinin
bildirdiyi incə nazal səs 
dd̆̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda qoşa 
dəl
ñ̃ ̣ – 
sad
,
dad
,
ta
,
za
və ya 
qaf
-dan öncəki 
mövqedə
nun
və ya 
tənvinin
bildirdiyi 
qalın səs 
ẕ – 
zəl
ññ – qoşa nazal 
nun
ẕẕ – qoşa 
zəl
ñ-ñ – sözlərin kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-dən sonrakı mövqedə qoşa nazal 
nun
; [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən nazal 
nun
ẕ-ẕ – sözlərin kəsişməsində 
zəl
-dən 
sonrakı mövqedə qoşa səslənən 
zəl

sözlərin kəsişməsində

-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
zəl
; [’əl-] 
artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən
zəl
h – 


vəqf
icra olunduğu halda
tə-
mərbutə
r – incə 
ra
hh – qoşa 

rr – qoşa incə 
ra
h-h – sözlərin kəsişməsində 

-dən 
sonrakı mövqedə qoşa 

r-r – sözlərin kəsişməsində
ra
-dan 
sonrakı mövqedə qoşa incə 
ra
; sözlərin 
kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-dən son-
rakı mövqedə qoşa səslənən
incə
ra
; [’əl-
] artiklindəki 
ləm
-dən qoşa səslənən incə
ra
ṿ – saitöncə mövqedə
vav
ṛ – qalın (orta) 
ra
ṿṿ – qoşa 
vav
ṛṛ – qoşa (qalın) 
ra
ṿ-ṿ – sözlərin kəsişməsində 
vav
-dan 
sonrakı mövqedə qoşa
vav
ṛ-ṛ – sözlərin kəsişməsində 
ra
-dan 
sonrakı mövqedə qoşa orta (qalın) 
ra

sözlərin kəsişməsində 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən orta (qalın)
ra

sözlərin kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-
ṿ̃-ṿ̃ – sözlərin kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin
-dən sonrakı mövqedə qoşa nazal
vav


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 19 –
dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən orta 
(qalın) 
ra
; [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən 
sonrakı mövqedə
qoşa səslənən orta 
(qalın) 
ra
z – 
zəy
y – saitöncə mövqedə

zz – qoşa 
zəy
yy – qoşa 

z-z – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə
qoşa səslənən
zəy
ỹ-ỹ – sözlərin kəsişməsində 
nun
və ya 
tənvin-
dən sonrakı mövqedə qoşa nazal 

s – 
sin
â – 
sad

dad,
ta

za

xa
, ğayn və 
qaf
-dan 
sonrakı mövqedə 
fəthə
ss – qoşa 
sin
a – 
ha

ra
(ṛ), 
ayn

ləm
(ḷ), 
vav
və qoşa 
nazal 
vav
-dan sonrakı mövqedə 
fəthə
s-s – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən 
sin
ä – 
həmzə





s̠ə

cim

dəl

ẕəl

ra
(r), 
zəy

sin

şin



kəf

ləm
(l), 
mim

nun




-dən sonra və 
sad

dad,
ta

za

xa

ğayn, 
qaf

ha

ra
(ṛ), 
ayn

ləm
(ḷ), 
vav
və 
qoşa nazal 
vav
-dan öncəki mövqedə 
fəthə
ş – 
şin
ə – 
həmzə





s̠ə

cim

dəl

ẕəl

ra
(r), 
zəy

sin

şin



kəf

ləm
(l), 
mim

nun




-dən sonra və 
həmzə





s̠ə

cim

dəl

ẕəl

ra
(r), 
zəy

sin

şin



kəf

ləm
(l), 
mim

nun


-dən öncəki mövqedə 
fəthə
şş – qoşa 
şin
e – 
həmzə





s̠ə

cim

dəl

ẕəl

ra
(r), 
zəy

sin

şin



kəf

ləm
(l), 
mim

nun




-dən sonra və 

-dən əvvəl gələn 
fəthə
ş-ş – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
şin
i – 
kəsrə
ṣ – 
sad

– 
dəmmə
ṣṣ – qoşa 
sad
â̄, ā, ǟ, 
ə̄
; ī; ū – iki qısa sait ölçüsündə 
uzun sait 
ṣ-ṣ – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
sad
â̄â̄, āā, ǟǟ, 
ə̄ə̄
; īī; ūū – dörd qısa sait 
ölçüsündə uzun sait 
ḍ – 
dad
â̄â̄â, āāa, ǟǟä, 
ə̄ə̄
ə; īīu; ūūu – beş qısa sait 
ölçüsündə uzun sait 
ḍḍ – qoşa 
dad
â̄â̄â̄, āāā, ǟǟǟ, 
ə̄ə̄ə̄
; īīī; ūūū – altı qısa sait 
ölçüsündə uzun sait 
ḍ-ḍ – [’əl-] artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
dad
ñ͠ñ – اﱠن۠ـَم
ۡأَت (12:1) sözündəki [ññ] səs bir-
ləşməsinin tələffüz edilən vaxt ərzində 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 20 –
dodaqların (sanki [u] səsini tələffüz edə-
rək) qabağa uzadılması (
işmam

ṭ – saitöncə mövqedə
ta
ᵤ – [u] saitinin örtülü (ötəri) tələffüzü 
(اﱠن۠ـَم
ۡأَت (12:1) sözündə 
təşdid
işarəli 
nun
hərfinin bildirdiyi qoşa səsin arasına [u] 
qısa saiti daxil edib onun örtülü (ötəri) 
şəkildə tələffüzü; 
ixtilas

ṭṭ – saitöncə mövqedə qoşa
ta
âu, au, äu; ây, ay, əy, ey – iki qısa sait öl-
çüsündə diftonq 
ṭ-ṭ – sözlərin kəsişməsində 

-dən sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən
ta
, qoşa samit; 
sözlərin kəsişməsində 
ta
-dan sonrakı 
mövqedə qoşa səslənən saitöncə
ta
; [’əl-] 
artiklindəki 
ləm
-dən sonrakı mövqedə 
qoşa səslənən
ta
âuū, auū, äuū; âyȳ, ayȳ, əyȳ, eyȳ – dörd 
qısa sait ölçüsündə diftonq 
ṭt – 

-dən öncəki mövqedə 
ta
-nın süzgün 

-yə keçməsi (
qəlqələsiz

âuūū, auūū, äuūū; âyȳȳ, ayȳȳ, əyȳȳ, eyȳȳ 
– altı qısa sait ölçüsündə diftonq 
ṭ̌ – 
ta
və ya 

-nin bildirdiyi səsdən başqa 
istənilən samitdən öncəki mövqedə
ta
´
– vurğu işarəsi (ấ, á, ä́, 
ə́
, é, í, ú, â̄́, ā́, ǟ́, 
ə̄́
, ḗ) 
ṭ̌̇ – 
vəqf
icra olunduğu 
ta
║ – vəqf 
ṭṭ̌̇ – 
vəqf
icra olunduğu halda qoşa 
ta
(1), (2), (3)... ...(286) – ayəsonu vəqf 
ẓ – 
za
│– 
səktə 
Qurani-Kərimdən olan istinadlar iki nöqtə ilə aralanan sol tərəfdə surənin sıra 
sayı və sağ tərəfdə müvafiq surə daxilində ayənin sıra sayı verilir, məsələn, əl-Fatihə 
surəsinin 4-cü ayəsi: 1:4, yaxud Yasin surəsinin 79-cu ayəsi: 36:79. 
Feillərdə rəvayətlərarası leksik-qrammatik səciyyəli fərqlər 
AH ilə NV arasındakı feillərlə bağlı fərqlərin öyrənilməsi feillərin 
rəvayətlərarası eyni kök samitli, lakin fərqli feillərin, kök samiti [51, 56], bab, 
kateqoriya, bab və kateqoriya, babdaxili, babdaxili və kateqoriya fərqlərinin [21], 
həmçinin feillərlə bağlı xüsusi halların müqayisəli təhlilini nəzərdə tutur. Feillərin 
kateqoriyalar üzrə fərqləri onların növ, cins, şəxs, kəmiyyət, şəkil, həmçinin zaman, 
şəxs və şəkil, növ, cin və şəxs, növ, şəxs və kəmiyyət, növ və şəkil, şəxs, kəmiyyət 
və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqləri; feillərin babdaxili fərqləri onların I babda model 
və tipik sait fərqlərini; feillərin babdaxili və kateqoriya fərqləri feilin bir rəvayətdə II 
şəxs və təkidi əmr şəklində, digərində III şəxs və təsviri əmr şəklində işlənməsi 
hallarını əhatə edir. 
Feil və kök samiti fərqləri. Feil fərqi. 
12:12-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində 
III şəxsin təkində əmrin təsviri şəklində 
ۡعَت ۡرَي
[yä́ṛtäʻ] feili NV-də VIII bab 
َلَعَتۡفِإ


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 21 –
[’iftə‘alə] modelində işlənir: 
ِعَت ۡرَي
[yä́ṛtäʻi]. Müshəf fərqi yoxdur (
عـٮرـٮ
). Feillər zahiri 
görünüşdən eyni feilin fərqli formalarına bənzəsə də, əslində fərqli kök samitlərindən 
əmələ gəlmiş fərqli feillərdir. Belə ki, AH-də 
ۡعَت ۡرَي
[yä́ṛtäʻ] feilinin kök samitləri 
عتر
olub I bab 
َعَتَر
feili, NV-də 
ِعَت ۡرَي
[yä́ṛtäʻi] feilinin kök samitləri 
ىعر
olub VIII bab 
ٰىَعَت ۡرٱ
[’irtä́‘ā] feili çıxış edir. Burada təkcə feil fərqi deyil, həm də bab fərqi müşahidə 
edilir. Fərqli bablarda işlənən fərqli feillərin mənaları üst-üstə düşür: «gözü-könlü 
açılmaq». «Sabah onu bizimlə birlikdə göndər gözü-könlü açılsın, oynasın» cümləsi 
AH-də 
ۡلَيَو ۡعَت ۡرَي اًدَغ اَنَعَم ُهۡلِس ۡرَأ
ۡبَع
[’äṛsílhu mä́ʻanǟ ğấdəỹ-ỹä́ṛtäʻ ṿay
ə́
lʻab̌], NV-də 
ُه ۡلِس ۡرَأ
ِعَت ۡرَي اًدَغ اَنَعَم
ۡبَعۡلَيَو 
[’äṛsílhu mä́ʻanǟ ğấdəỹ-ỹä́ṛtäʻi ṿay
ə́
lʻab̌] kimi qiraət edilir.
43:57-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində AH-də 
َنوﱡدِصَي
[yäṣiddū́nə] əvəzinə 
NV-də 
َنوﱡدُصَي
[yäṣuddū́nə] feili işlənir. Müşahidə olunan fərq feilin tipik sait, yaxud 
ləhcə fərqi deyil, leksik fərqdir, mənaları bir-birinə yaxın fərqli feillərin işlənməsi 
fərqidir. Müshəf fərqi yoxdur (
ںودـصـٮ
). Belə ki, AH-dəki indiki-gələcək zaman üçün 
tipik saiti [i] olan ﱠد َص [ṣấddə] feilinin burada daşıdığı məna «səs-küy salmaq; gurultu 
qoparmaq», NV-dəki indiki-gələcək zaman üçün tipik saiti [u] olan ﱠد َص [ṣấddə] feili 
isə «çəkinmək; üz döndərmək; imtina etmək» anlamındadır [44, 2, 323]. AH-də 
اﱠمَلَو
َنوﱡدِصَي ُهۡنِم َكُم ۡوَق اَذِإ ًلاَثَم َمَي ۡرَم ُنۡبٱ َبِرُض
٥٧
[ṿal
ə́m̃m̃
ǟ ḍúrib
ə́
-b̌nu mä́ṛyəmə m
ə́s̠
ələñ ’íẕǟ 
q ̣ấumukə míñhu yä́ṣiddūūñ║ (yäṣiddū́nə)] «Məryəm oğlu misal çəkilincə sənin 
qövmün ondan hay-küy qopardı» NV-də 
ۡبٱ َبِرُض اﱠمَلَو
َنوﱡدُصَي ُهۡنِم َكُم ۡوَق اَذِا ًلاَثَم َمَي ۡرَم ُن
٥٧
[ṿal
ə́m̃m̃
ǟ ḍúrib
ə́
-b̌nu mä́ṛyəmə m
ə́s̠
ələní-ẕǟ q ̣ấumukə míñhu yä́ṣuddūūñ║ 
(yäṣuddū́nə)] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Məryəm oğlu misal 
çəkilincə sənin qövmün ondan üz döndərdi» [39, 477]. 
Kök samiti fərqləri. 
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən kök 
samitləri ilə bağlı fərqlər II və III kök samitləri, II kök samiti, III kök samiti fərqləri 
hallarını əhatə edir. 
II və III kök samitləri fərqi.
II kök samiti. 3:120-də II şəxsin cəmində, kişi 
cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin təkində, şərt şəklində AH-də 
ۡمُك ﱡرُضَي
[yä-
ḍúṛṛukum̃] feilinin əvəzinə NV-də 
ۡمُك ۡر ِضَي
[yäḍírkum̃] (burada 
r
samitinin incələşməsi 
müşahidə edilir) işlənir [26, 2, 280]. Müshəf fərqi yoxdur (
مـكرـصـٮ
). Belə ki, «Əgər 
səbr edib özünüzü qorusanız, onların hiyləsi sizə heç bir zərər yetirməz» cümləsi 
AH-də 
ۗأًـۡيَش ۡمُھُدۡيَك ۡمُكﱡرُضَي َلا ْاوُقﱠتَتَو ْاوُرِب ۡصَت نِإَو
[ṿa’íñ̃-tä́ṣbiṛū ṿatəttä́q ̣ū l
ə̄ 
yäḍúṛṛukum̃ kéy-
duhum̃ şéy’
ə̄
║], NV-də isə 
ِضَي َلا ْاوُقﱠتَتَو ْاوُرِب ۡصَت نِإَو
ۗأًـۡيَش ۡمُھُدۡيَك ۡمُك ۡر
[ṿa’íñ̃-tä́ṣbirū ṿatəttä́q ̣ū 
l
ə̄ 
yäḍírkum̃ kéyduhum̃ şéyȳȳ’
ə̄
║] (burada 
r
samitinin incələşməsi, 
məddi-lini-
məhmuz
müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. Feillərdə II kök samiti fərqli olsa da 
(
ررض
/
ريض
), burada sinonimiya müşahidə edilir və həm AH-dəki ﱠر َض (
ررض
), həm də 
NV-dəki 
َراَض
(
ريض
) feilləri «zərər yetirmək» anlamındadır.
III kök samiti fərqi.
III şəxsin təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliyi ilə 
işlənən I şəxsin cəmində AH-də 
اَھُزِشنُن
[nuñ̃şízuh
ə̄
] (2:259) feilinin əvəzinə NV-də 
اَھُرِشنُن
[nuñ̃şíruh
ə̄
] (2:258; burada 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) işlənir [13, 
5, 530; 17, 116; 19, 78; 53, 136-137]. Müshəf fərqi yoxdur (
اـھرـسـٮـٮ
). Belə ki, AH-də 
ۚا ٗم ۡحَل اَھوُس ۡكَن ﱠمُث اَھُزِشنُن َفۡيَك ِماَظِعۡلٱ ىَلِإ ۡرُظنٱَو
[ṿá-ñ̃ ̣ẓuṛ ’íləl-ʻiẓâ̄́mi kéyfə nuñ̃şízuh
ə̄ s̠
úm̃m̃ə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 22 –
nəksū́h
ə̄ 
lä́ḥm
ə̄
║] «İndi sümüklərinə bax, gör necə onları bir-birinin üstünə qu-
raşdırırıq, sonra da onların üzərini ətlə örtürük?» cümləsi NV-də 
ِرُظنٱَو
َف ۡيَك ِماَظِعۡلٱ ىَلِا 
ۚا ٗم ۡحَل اَھوُس ۡكَن ﱠمُث اَھُرِشنُن
[ṿá-ñ̃ ̣ẓurí-ləl-ʻiẓâ̄́mi kéyfə nuñ̃şíruh
ə̄ s̠
úm̃m̃ə nəksū́h
ə̄ 
lä́ḥm
ə̄
║] 
(burada [’] səsinin düşümü, sayəsində 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «İndi 
sümüklərinə bax, gör necə onları yenidən dirildirik, sonra da onların üzərini ətlə 
örtürük?» kimi qiraət edilir. AH-də işlənən 
َزَشنَأ
[’
ə́
nşəzə] feilinin mənası 
«quraşdırmaq», NV-dəki 
رشنَأ
[’
ə́
nşäṛa] feilinin isə «yenidən diriltmək»dir. 
Sözügedən fərqi nöqtə (
ز
/
ر
) fərqi kimi təsnif etmək mümkündür. III kök (زشن/رشن) 
samiti fərqi leksik fərq əmələ gətirir.
9:30-cu ayəsində III şəxsin cəmində, kişi cinsində AH-də 
َنؤُـِھٰـَضُي
[yuḍâ̄hi’ū́nə] feilinin əvəzinə NV-də 
َنوُھ َٰضُي
[yuḍâ̄hū́nə] (burada 
məddi-bədəl
üçün 
şərt yoxdur) işlənir [12, 2, 484; 27, 2410-2411]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـھـصـٮ
). Belə 
ki, «Bu, ağızlarında gəzən sözlərdir; (onları) daha öncədən küfr edənlərin 
söylədiklərinə bənzədirlər» cümləsi AH-də 
ُي ۖۡمِھِھ َٰوۡفَأِب مُھُل ۡوَق َكِل َٰذ
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َل ۡوَق َنؤُـِھ َٰض
ُۚل ۡبَق نِم
[
ẕə̄́
likä q ̣ấuluhum̃̃-bi’əfṿā́hihim̃ ́ yuḍâ̄hi’ū́nä q ̣ấuləl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū miñ̃ ̣-q ̣âb̌l║], NV-də 
isə 
ُھ َٰضُي ۖۡمِھِھ َٰوۡفَأِب مُھُل ۡوَق َكِل َٰذ
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َل ۡوَق َنو
ُۚل ۡبَق نِم
[
ẕə̄́
likä q ̣ấuluhum̃̃-bi’əfṿā́hihim̃ ́ 
yuḍâ̄hū́nä q ̣ấuləl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū miñ̃ ̣-q ̣âb̌l║] kimi qiraət edilir. III kök (
ءهض
/
يھض

samiti fərqli olsa da, burada sinonimiya müşahidə edilir və həm AH-dəki 
َأَھاَض
[ḍâ̄́hə’ə] (
ءهض
), həm də NV-dəki 
ىَھاَض
[ḍâ̄́h
ə̄́
] (
يھض
) feilləri «bənzətmək» 
anlamındadır. 
Bab fərqləri. 
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən bab fərqləri feilin 
bir rəvayətdə bir babda, digərində həmin feilin başqa babda işlənməsi fərqlərini əhatə 
edir.
I bab/II bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلﱠعَف [fə‘‘alə].
I baba nisbətən II bab feili mənaca 
hərəkətin, ekspressiyanın güclənməsi, şiddətləndirilməsi ilə səciyyələnir. AH-də I 
bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə ۡت َحِتُف 
[fútiḥat] feili NV-də II bab َ
لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində məchul növdə işlənir: ۡ
ت َحﱢتُف 
[fúttiḥat] [16, 385]. Müshəf fərqi yoxdur: (
ٯ
ٮـحـٮـ
). I bab َحَتَف [f
ə́
täḥa] feili «açmaq» 
(məchul növdə: «açılmaq»), II bab َحﱠتَف [f
ə́
ttäḥa] feili «taybatay açmaq» (məchul növ-
də: «taybatay açılmaq») mənasındadır. AH-də 
اَھُب َٰوۡبَأ ۡتَحِتُف اَھوُءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠتَح
[ḥátt
ə̄ə̄ 
’í
ẕə̄ 
c
ə̄ə̄
’ū́h
ə̄ 
fútiḥat ’əb̌ṿā́buh
ə̄
] «Nəhayət, ora çatınca onun qapıları açılacaq» (39:71, 73), 
ا ٗب َٰوۡبَأ ۡتَناَكَف ُءٓاَمﱠسلٱ ِتَحِتُفَو
١٩
[ṿafútiḥatis-səm
ə̄́ə̄
’u fək
ə̄́
nət ’əb̌ṿā́b
ə̄
║] «göy qapı-qapı 
açılacaqdır» (78:19) NV-də 
ﱢتُف اَھوُءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠتَح
اَھُب َٰوۡبَا َتَح
[ḥátt
ə̄ə̄ə̄ 
’í
ẕə̄ 
c
ə̄ə̄ə̄
’ū́ūh
ə̄ 
fútiḥatə-
b̌ṿā́buh
ə̄
] (burada 
məddi-münfəsil

məddi-müttəsil

məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqləri, 
[’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Nəhayət, ora çatınca onun qapıları taybatay 
açılacaq» (39:68, 70), 
ﱢتُفَو
ا ٗب َٰوۡبَأ ۡتَناَكَف ُءٓاَمﱠسلٱ ِتَح
١٩
[ṿafútiḥatis-səm
ə̄́ə̄ə̄
’u 
fək
ə̄́
nətə
-
b̌ṿā́b
ə̄
║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü 
müşahidə edilir) «göy qapı-qapı taybatay açılacaqdır» (78:19) [25, 1623; 55, 4, 163].
AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُبِذ ۡكَي
[yəkẕibū́nə] (2:10) feili NV-də II bab
َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: 
َنوُبﱢذَكُي


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 23 –
[yukəẕẕibū́nə] (2:9). I bab 
َبَذَك
[k
ə́
ẕəbə] feili «yalan danışmaq», II bab 
َبﱠذَك
[k
ə́
ẕẕəbə] 
feili «yalan hesab etmək» mənasındadır [37, 1858]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـٮدـكـٮ
). 
Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi 
kontekst baxımından təsir etmir. Belə ki, «Yalan hesab etdikləri üçün onlar şiddətli 
bir əzaba düçar olacaqlar!» cümləsi AH-də 
ُۢميِلَأ ٌباَذَع ۡمُھَلَو
َنوُبِذ ۡكَي ْاوُناَك اَمِب 
١٠
[ṿal
ə́hum̃ 
ʻa
ẕə̄́
buñ ’əlī́mum̃̃-bím
ə̄ 
k
ə̄́
nū y
ə́
kẕibūūñ║ (yəkẕibū́nə)] «Yalan dedikləri üçün onlar 
şiddətli bir əzaba düçar olacaqlar!», NV-də: 
ُۢميِلَا ٌباَذَع ۡمُھَلَو
َنوُبﱢذَكُي ْاوُناَك اَمِب 
٩
[ṿal
ə́hum̃ 
ʻa
ẕə̄́
bunə-lī́mum̃̃-bím
ə̄ 
k
ə̄́
nū yúkəẕẕibūūñ║ (yukəẕẕibū́nə)] (burada [’] səsinin 
düşümü də müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. 
AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ْاوُقَرَخ
[xấṛaq ̣ū] (6:100) feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: 
ْاوُقﱠرَخ
[xấṛṛaq ̣ū] 
(6:101). I bab 
َقَرَخ
[xâṛaq ̣â] feili «uydurmaq», II bab 
َقﱠرَخ
[xâṛṛaq ̣â] feili «uydurub 
qondarmaq» mənasındadır [52, 2, 303]. Müshəf fərqi yoxdur (
اوـٯرـح
). Göründüyü 
kimi, leksik fərq mövcuddur və o özünü hərəkətin NV-də daha şiddətli, 
ekspressiyanın daha güclü olması ilə özünü göstərir. Belə ki, AH-də 
ْاوُقَرَخَو
ِۢتَٰنَبَو َنيِنَب ۥُهَل 
ٖۚمۡلِع ِرۡيَغِب
[ṿaxấṛaq ̣ū l
ə́
hū bənī́nä ṿabən
ə̄́tim̃̃
-biğấyri ʻilm̃║] «Onlar bilmədən Onun üçün 
oğullar və qızlar uydurdular» cümləsi NV-də 
ﱠرَخ َو
ْاوُق
ٖۚمۡلِع ِرۡيَغِب ِۢتَٰنَبَو َنيِنَب ۥُهَل 
[ṿaxấṛṛaq ̣ū 
l
ə́
hū bənī́nä ṿabən
ə̄́
tim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] «Onlar bilmədən Onun üçün oğullar və qızlar 
uydurub qondardılar» kimi qiraət edilir.
12:110-da AH-də I bab
َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi 
cinsində, məchul növdə 
ْاوُبِذُك
[kúẕibū] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində 
işlənir: 
ْاوُبﱢذُك
[kúẕẕibū]. I bab 
َبَذَك
feili «yalan danışmaq; aldatmaq» (məchul növdə: 
«yalanlanmaq; aldadılmaq») [33, 248], II bab 
َبﱠذَك
feili isə «yalan hesab etmək» 
(məchul növdə: «yalan hesab edilmək») mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (ٮدـك). 
Leksik fərq ayədəki cümlənin ümumi kontekst baxımından mənasına təsir etmir. 
Belə ki, AH-də 
ْآوﱡنَظَو ُلُسﱡرلٱ َسَٔـۡيَت ۡسٱ اَذِإ ٰٓىﱠتَح
اَنُر ۡصَن ۡمُھَءٓاَج ْاوُبِذُك ۡدَق ۡمُھﱠنَأ 
[ḥátt
ə̄ə̄ 
’íẕə-st
ə́
y’əsäṛ-
ṛúsulu ṿaẓấññūū ’
ə́
ññəhum̃ q ̣âd̆ kúẕibū c
ə̄́ə̄
’əhum̃ nä́ṣṛun
ə̄
] «Nəhayət, peyğəmbərlər 
ümidsizliyə qapıldıqda və özlərinin aldadıqlarını gördükdə köməyimiz onlara yetdi» 
cümləsi NV-də 
ْآوﱡنَظَو ُلُسﱡرلٱ َسَٔـۡيَت ۡسٱ اَذِإ ٰٓىﱠتَح
ﱢذُك ۡدَق ۡمُھﱠنَأ 
ُر ۡصَن ۡمُھَءٓاَج ْاوُب
اَن
[ḥátt
ə̄ə̄ə̄ 
’íẕə-st
ə́
yȳ’əsäṛ-
ṛúsulu ṿaẓấññūūū ’
ə́
ññəhum̃ q ̣âd̆ kúẕẕibū c
ə̄́ə̄ə̄
’əhum̃ nä́ṣṛun
ə̄
] (burada 
məddi-
münfəsil
(iki yerdə), 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqləri, 
məddi-lini-məhmuz
müşahi-
də edilir) «Nəhayət, peyğəmbərlər ümidsizliyə qapıldıqda və özlərinin yalançı hesab 
edildiklərini gördükdə köməyimiz onlara yetdi» kimi qiraət edilir.
17:90-də AH-də I bab
َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın 
cinsində, arzu şəklində َ
رُج ۡفَت [t
ə́
fcuṛa] feili NV-də II bab َ
لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində 
işlənir: َرﱢجَفُت [tuf
ə́
ccirə] (burada 
r
samitinin incələşməsi baş verir) [8, 440]. I bab َر َجَف 
feili «(su) çıxarmaq», II bab
َرﱠجَف feili «(su) qaynadıb çıxarmaq» mənasındadır. 
Müshəf fərqi yoxdur (
رـحـٯـٮ
). AH-də 
ْاوُلاَقَو
َكَل َنِم ۡؤﱡن نَل 
اًعوُب ۢنَي ِض ۡرَ ۡلأٱ َنِم اَنَل َرُجۡفَت ٰىﱠتَح 
٩٠
[ṿaq ̣â̄́lū ləñ-ñú’minə l
ə́
kä ḥátt
ə̄ 
t
ə́
fcuṛa l
ə́
n
ə̄ 
mínəl-’ä́ṛḍi yəm̃̃bū́ʻā║] «Belə dedilər: 
"Sən bizim üçün yerdən bir bulaq çıxarmayınca sənə iman gətirməyəcəyik» cümləsi 
NV-də 
ْاوُلاَقَو
ﱡن نَل 
و
َنِم
اًعوُب ۢنَي ِض ۡر َلاٱ َنِم اَنَل َرﱢجَفُت ٰىﱠتَح َكَل 
٩٠
[ṿaq ̣â̄́lū ləñ-ñū́minə l
ə́
kä ḥátt
ə̄ 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 24 –
tuf
ə́
ccirə l
ə́
n
ə̄ 
mínəlä́-ṛḍi yəm̃̃bū́ʻā║] «Belə dedilər: "Sən bizim üçün yerdən bir bulaq 
qaynadıb çıxarmayınca sənə iman gətirməyəcəyik» (burada [’] səsinin [ṿ] ilə 
əvəzlənməsi, düşümü müşahidə olunur) kimi qiraət edilir.
18:18-də AH-də ـَل ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində məchul növdə 
II şəxsin təkində, kişi cinsində َ
ت ۡئِلُمَل [ləmulí’tə] feili NV-də II bab َ
لﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində məchul növdə işlənir: َت ۡئﱢلُمَل [ləmullí’tə] [20, 688]. I bab ََلأَم [m
ə́
lə’ə] feili 
«bürümək; dolmaq» (məchul növdə: «bürülmək; doldurulmaq»), II bab َﱠلأَم [m
ə́
llə’ə] 
feili «bürüm-bürüm bürümək; dolum-dolum dolmaq» (məchul növdə: «bürüm-bürüm 
bürülmək; dolum-dolum doldurulmaq») mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (
ٮـٮـلـمـل
). 
NV-dəki II bab feili hərəkətin daha intensiv, daha kəskin şəkildə baş verməsini 
bildirir. «Əgər sən onları görsəydin, yəqin ki, dönüb qaçar, dəhşətlə dolum-dolum 
doldurulardın» cümləsi AH-də 
ا ٗب ۡعُر ۡمُھ ۡنِم َتۡئِلُمَلَو ا ٗراَرِف ۡمُھۡنِم َتۡيﱠلَوَل ۡمِھۡيَلَع َت ۡعَلﱠطٱ ِوَل
١٨
[lä́ṿi-
ṭṭâlä́ʻtä ʻaléyhim̃ läṿalléytə míñhum̃ fiṛā́ṛaṿ̃-ṿ̃áləmulí’tə míñhum̃ ṛúʻb
ə̄
║] «Əgər sən 
onları görsəydin, yəqin ki, dönüb qaçar, dəhşətlə doldurulardın», NV-də isə 
َت ۡعَلﱠطٱ ِوَل
ﱢلُمَلَو ا ٗراَرِف ۡمُھۡنِم َتۡيﱠلَوَل ۡمِھۡيَلَع
ا ٗب ۡعُر ۡمُھ ۡنِم َتۡئ
١٨
[lä́ṿi-ṭṭâḷáʻtä ʻaléyhim̃ läṿalléytə míñhum̃ 
fiṛā́ṛaṿ̃-ṿ̃áləmullí’tə míñhum̃ ṛúʻb
ə̄
║] (burada 
l
samitinin qalınlaşması müşahidə 
olunur) kimi qiraət edilir. 
77:23-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində I şəxsin 
cəmində 
اَن ۡرَدَقَف
[fäq ̣âdä́ṛn
ə̄
] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: 
اَن ۡرَدﱠقَف
[fäq ̣âddä́ṛn
ə̄
]. I bab 
َرَدَق
[q ̣ấdäṛa] feili «qadir olmaq», II bab 
َرﱠدَق
[q ̣ấddäṛa] feili isə 
«qədər müəyyən etmək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (
اـٮردـٯـٯ
). AH-də 
اَن ۡرَدَقَف
[fäq ̣âdä́ṛn
ə̄
] «Və Biz qadir olduq» NV-də 
ﱠقَف
اَن ۡرَد
[fäq ̣âddä́ṛn
ə̄
] «Və Biz qədərini 
müəyyən etdik» kimi qiraət edilir.
82:7-də AH-də ـَف bağlayıcısı, II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َكَلَدَعَف [fäʻad
ə́
ləkə] 
feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: َكَلﱠدَعَف [fäʻadd
ə́
ləkə]. I bab 
َلَدَع
[‘ádələ] feili «mütənasib etmək», II bab 
َلﱠدَع
[‘áddələ] feili isə «mükkəmməl taraz 
vermək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (
ـكـلدـعـٯ
). AH-də 
َكَلَدَعَف َكٰٮﱠوَسَف َكَقَلَخ ىِذﱠلٱ
٧
[’əl-l
ə́
ẕī xâlä́q ̣âkə fəsäṿṿā́k
ə fäʻádələk║ (
fäʻad
ə́
ləkə)] «Səni yaradan, mütənasib qılan 
(Rəbbin)» NV-də 
ﱠدَعَف َكٰٮ ّٜوَسَف َكَقَلَخ ىِذﱠلٱ
َكَل
٧
[’əl-l
ə́
ẕī xâlä́q ̣âkə fəsäṿṿā́kə/fəsäṿṿǣ́kə fä-
ʻáddələk║ (fäʻadd
ə́
ləkə)] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) 
«Səni yaradan, mükəmməl taraz verən (Rəbbin)» kimi qiraət edilir.
AH-də ـَس ədatı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində I şəxsin cəmində ُلﱢتَقُنَس 
[sənuq ̣ấttilu] (7:127), II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُلﱢتَقُي
[yuq ̣âttilū́nə] (7:141) feilləri NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ُلُتۡقَنَس 
[sənä́q ̣̌tulu] (7:126), 
َنوُلُت ۡقَي
[yäq ̣̌tulū́nə] (7:141). II bab َ
لﱠتَق [q ̣âttələ] feili «qırğın 
törətmək; qırmaq», I bab َلَتَق [q ̣âtələ] «öldürmək» anlamındadır. Müshəf fərqi yoxdur 
(
لـٮـٯـٮـس

ںوـلـٮـٯـٮ
). Leksik fərq əməlin AH-də daha şiddətli, kəskinləşməsini əmələ 
gətirməklə ayənin məna tutumuna xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də 
ُلﱢتَقُنَس َلاَق
ۡمُھَءٓاَسِن ۦِى ۡحَت ۡسَنَو ۡمُھَءٓاَنۡبَأ
[q ̣â̄́lə sənuq ̣ấttilu ’əb̌n
ə̄́ə̄
’əhum̃ ṿanəstä́ḥyī nis
ə̄́ə̄
’əhum̃] «Dedi: 
"Biz onların oğullarını qıracaq, qadınlarını isə diri saxlayacağıq», 
َنوُي ۡحَت ۡسَيَو ۡمُكَءٓاَنۡبَأ َنوُلﱢتَقُي


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 25 –
ۚۡمُكَءٓاَسِن [yuq ̣âttilū́nə ’əb̌n
ə̄́ə̄
’əkum̃ ṿayəstäḥyū́nə nis
ə̄́ə̄
’əkum̃║] «Oğullarınızı qırır, 
qadınlarınızı isə diri saxlayırıq» cümlələri NV-də 
َلاَق
ُلُت ۡقَنَس
ۡمُھَءٓاَسِن ۦِى ۡحَت ۡسَنَو ۡمُھَءٓاَنۡبَأ 
[q ̣â̄́lə 
sənä́q ̣̌tulu ’əb̌n
ə̄́ə̄
’əhum̃ ṿanəstä́ḥyī nis
ə̄́ə̄
’əhum̃] «Dedi: "Biz onların oğullarını 
öldürəcək, qadınlarını isə diri saxlayacağıq», 
ۚۡمُكَءٓاَسِن َنوُي ۡحَت ۡسَيَو ۡمُكَءٓاَنۡبَأ َنوُلﱢتَقُي
[yuq ̣âttilū́nə 
’əb̌n
ə̄́ə̄
’əkum̃ ṿayəstäḥyū́nə nis
ə̄́ə̄
’əkum̃║] «Oğullarınızı öldürür, qadınlarınızı isə diri 
saxlayırıq» kimi qiraət edilir.
3:37-də AH-də III şəxs təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab 
َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
اَھَلﱠفَك
[kəff
ə́
ləh
ə̄
] feili NV-də I 
bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
اَھَلَفَك
[kəf
ə́
ləh
ə̄
]. II bab َلﱠفَك [k
ə́
ffələ] «tapşırmaq; 
himayəçiliyə vermək; məsuliyyət altına vermək», I bab
َلَفَك [k
ə́
fələ] feili isə 
«himayəçilik etmək; məsuliyyət altına götürmək» mənasındadır. Müshəf fərqi 
yoxdur (
ـك
ٯ
ـ
اـھـل
). Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlədə icraçı 
subyektlərin dəyişilməsinə gətirib çıxarır. AH-də 
ا ٗنَسَح اًتاَبَن اَھَتَبۢنَأَو ٖنَسَح ٍلوُبَقِب اَھﱡبَر اَھَلﱠبَقَتَف
ۖاﱠيِرَكَز اَھَلﱠفَكَو
[fətäq ̣âbb
ə́
ləhǟ ṛábbuh
ə̄ biq ̣
âbū́liñ ḥásəniṿ̃-ṿ̃a’əm̃̃b
ə́
təh
ə̄ 
nəb
ə̄́
təñ ḥásənäṿ̃-
ṿ̃akəff
ə́
ləh
ə̄ 
zəkəríyy
ə̄
] «Belə olduqda, Rəbbi onu yaxşı qəbul etdi, onu gözəl bir 
fidan kimi böyütdü və onu (Allah-taala) Zəkəriyyaya tapşırdı» NV-də
ٍلوُبَقِب اَھﱡبَر اَھَلﱠبَقَتَف
ُۖءآﱠيِرَكَز اَھَلَفَكَو اٗنَسَح اًتاَبَن اَھَتَبۢنَأَو ٖنَسَح
[fətäq ̣âbb
ə́
ləhǟ ṛábbuh
ə̄ biq ̣
âbū́liñ ḥásəniṿ̃-ṿ̃a’əm̃̃b
ə́
təh
ə̄ 
nəb
ə̄́
təñ ḥásənäṿ̃-ṿ̃akəf
ə́
ləh
ə̄ 
zəkəríyy
ə̄́ə̄ə̄
’u] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi 
müşahidə edilir) «Belə olduqda, Rəbbi onu yaxşı qəbul etdi, onu gözəl bir fidan kimi 
böyütdü və Zəkəriyya ona himayəçilik etdi» kimi qiraət edilir. Göründüyü kimi, AH-
də «Allah-taala Zəkəriyyaya tapşırdı», NV-də isə «Zəkəriyya himayəçilik etdi», yəni 
AH-də Zəkəriyya təsirlik halda tamamlıq, NV-də isə adlıq halda mübtədadır. AH-də 
اﱠيِرَكَز
xüsusi isminin hal əlaməti olmadığı üçün onun təsirlik halda olması nəzərə 
çarpmır, NV-də isə model fərqi sayəsində adlıq hal əlaməti yerindədir: 
ُءآﱠيِرَكَز
.
AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُمﱢلَعُت
[tuʻallimū́nə] (3:79) feili NV-də I bab
َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
َنوُمَل ۡعَت
[tä
ʻləm
ū́nə] (3:78). II bab َمﱠلَع [‘alləmə] feilinin mənası «öyrətmək», I bab َمِلَع [‘alimə] 
feili «bilmək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـمـلـعـٮ
). Feillər arasında 
müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından 
xüsusi təsir etmir. Belə ki, AH-də 
َنوُسُر ۡدَت ۡمُتنُك اَمِبَو َبَٰتِكۡلٱ َنوُمﱢلَعُت ۡمُتنُك اَمِب َنۧـﱢيِنٰﱠبَر ْاوُنوُك نِكَٰلَو
٧٩
[ṿal
ə̄́
kiñ̃-kū́nū ṛabb
ə̄
niyyī́nə bím
ə̄ 
kúñ̃tum̃ tuʻallimū́nəl-kit
ə̄́
bä ṿabím
ə̄
kúñ̃tum̃ 
t
ə́d̆
ṛusūūñ║] «Əksinə, "Öyrətdiyiniz kitabın və öyrəndiyiniz şeyin sayəsində rəbbani 
olun!" ( – deyər)» cümləsi NV-də 
َت ۡمُتنُك اَمِب َنۧـﱢيِنٰﱠبَر ْاوُنوُك نِكَٰلَو
َنوُسُر ۡدَت ۡمُتنُك اَمِبَو َبَٰتِكۡلٱ َنوُمَل ۡع
٧٨
[ṿal
ə̄́
kiñ̃-kū́nū ṛabb
ə̄
niyyī́nə bím
ə̄ 
kúñ̃tum̃ täʻləmū́nəl-kit
ə̄́
bä ṿabím
ə̄ 
kúñ̃tum̃ 
t
ə́d̆
ṛusūūñ║] «Əksinə, "Bildiyiniz kitabın və öyrəndiyiniz şeyin sayəsində rəbbani 
olun!" ( – deyər)» kimi qiraət edilir. 
AH-də ـَل ədatı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, 
qadın cinsində, məchul növdə 
ۡتَمﱢدُھﱠل
[ləhúddimət] (22:40) feili NV-də I bab َ
لَعَف 
[fə‘alə] modelində məchul növdə işlənir: 
ۡتَمِدُھﱠل
[ləhúdimət] (22:38). Müshəf fərqi 
yoxdur (
ٮـمدـھـل
). II bab 
َمﱠدَھ
[h
ə́
ddəmə] feili «məhv etmək, darmadağın etmək; 
dağıtmaq; sökmək» (məchul növdə: «məhv edilmək, darmadağın edilmək; da-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 26 –
ğıdılmaq; sökülmək»), I bab 
َمَدَھ
[h
ə́
dəmə] feili isə «dağıtmaq; sındırmaq; sökmək» 
(məchul növdə: «dağıdılmaq; sındırılmaq; sökülmək») mənasındadır. AH-də 
َو
ُع ۡفَد َلا ۡوَل
ۗا ٗريِثَك ِ ﱠ“ٱ ُم ۡسٱ اَھيِف ُرَك ۡذُي ُدِج َٰسَمَو ٞت َٰوَلَصَو ٞعَيِبَو ُعِم َٰوَص ۡتَمﱢدُھﱠل ٖض ۡعَبِب مُھَض ۡعَب َساﱠنلٱ ِ ﱠ“ٱ
[ṿalä́u l
ə̄ 
d
ə́
fʻuḷ-
ḷā́hiñ-
ñə̄́
sə bä́ʻḍâhum̃̃-bibä́ʻḍil-ləhúddimət ṣâṿā́miʻu ṿabíyäʻuṿ̃-ṿ̃aṣâläṿā́tuṿ̃-
ṿ̃aməs
ə̄́
cidu yúẕkäṛu fī́h
ə́
-smuḷ-ḷā́hi kəs̠ī́ṛā║] «Əgər Allah insanların bir qismini digər 
qismi ilə dəf etməsəydi, sözsüz ki, içərisində Allahın adı çox zikr olunan soməələr, 
kilsələr, mə’bədlər və məscidlər darmadağın edilərdi» cümləsi NV-də 
ِد َلا ۡوَلَو
ِ ﱠ“ٱ ُعٰـَف
ۗا ٗريِثَك ِ ﱠ“ٱ ُم ۡسٱ اَھيِف ُرَك ۡذُي ُدِج َٰسَمَو ٞت َٰوَلَصَو ٞعَيِبَو ُعِم َٰوَص ۡتَمِدُھﱠل ٖض ۡعَبِب مُھَض ۡعَب َساﱠنلٱ
[ṿalä́u l
ə̄ 
difǟ́ʻuḷ-
ḷā́hiñ-
ñə̄́
sə bä́ʻḍâhum̃̃-bibä́ʻḍil-ləhúdimət ṣâṿā́miʻu ṿabíyäʻuṿ̃-ṿ̃aṣâḷaṿā́tuṿ̃-
ṿ̃aməs
ə̄́
cidu yúẕkäṛu fī́h
ə́
-smuḷ-ḷā́hi kəs̠ī́r
ə̄
║] (burada model fərqi, 
l
samitinin 
qalınlaşması,
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Əgər Allah insanların bir 
qismini digər qismi ilə dəf etməsəydi, sözsüz ki, içərisində Allahın adı çox zikr 
olunan soməələr, kilsələr, mə’bədlər və məscidlər dağıdılardı» kimi qiraət edilir.
34:20-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َقﱠدَص
[ṣấddäq ̣â] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
َقَدَص
[ṣấdäq ̣â]. 
Müshəf fərqi yoxdur (ٯدـص). II bab 
َقﱠدَص
[ṣấddäq ̣â] feili «doğru hesab etmək; 
inanmaq; təsdiq etmək», I bab 
َقَدَص
[ṣấdäq ̣â] feili isə «doğru söyləmək; doğru 
(səmimi) olmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki 
cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
َقﱠدَص ۡدَقَلَو
ۥُهﱠنَظ ُسيِلۡبِإ ۡمِھۡيَلَع
[ṿalä́q ̣âd̆ ṣấddäq ̣â ʻaléyhim̃ ’ib̌lī́su ẓấññəhu] «And olsun ki, İblis onlar 
haqqındakı öz zənnini təsdiq etdi» NV-də 
ُمِھۡيَلَع َقَدَص ۡدَقَلَو
ٓۥ
ﱠنَظ ُسيِل ۡبِإ 
ۥُه
[ṿalä́q ̣âd̆ ṣấdäq ̣â 
ʻaléyhim̃ ’ib̌lī́su ẓấññəhu] (burada 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
müşahidə edilir) «And 
olsun ki, İblis onlar haqqındakı öz zənnində doğru oldu» kimi qiraət edilir.
AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف 
[fə‘‘alə] modelində I şəxsin cəmində, şərt şəklində 
ُه ۡسﱢكَنُن
[nunəkkíshu] (36:68) feili 
NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
ُه ۡسُكنَن
[nəñ̃kúshu] (36:67). Müshəf fərqi 
yoxdur (
هـسـكـٮـٮ
). II bab َسﱠكَن [n
ə́
kkəsə] «tərsinə çevirmək; alt-üst etmək; aşırtmaq; 
aşağı salmaq», I bab َسَكَن [n
ə́
kəsə] feili isə «tərsinə çevirmək; alt-üst etmək; aşırtmaq; 
əymək; aşağı salmaq; əks ardıcıllıqla etmək» mənasındadır. II bab feillərin I babdakı 
feillərdən leksik fərqi hərəkətin II babda daha intensiv, şiddətli şəkildə baş verməsini 
bildirməkdədir. Belə ki, AH-də 
ِۖقۡلَخۡلٱ ىِف ُه ۡسﱢكَنُن ُه ۡرﱢمَعﱡن نَمَو
[ṿam
ə́
ñ-ñuʻam̃m̃írhu 
nunəkkíshu fil-xấlq ̣i] «Kimin ömrünü uzatdıqsa, onu yaradılış etibarilə (xilqətcə) tam 
tərsinə çevirərik» cümləsi NV-də 
َن ُه ۡرﱢمَعﱡن نَمَو
ِۖقۡلَخۡلٱ ىِف ُه ۡسُكن
[ṿam
ə́
ñ-ñuʻam̃m̃írhu 
nəñ̃kúshu fil-xấlq ̣i] «Kimin ömrünü uzatdıqsa, onu yaradılış etibarilə (xilqətcə) 
tərsinə çevirərik» kimi qiraət edilir. Zənnimizcə, II babda II kök samitinin qoşa səs-
lənməsi səs effekti kimi də hərəkətin şiddətli (yazıda qoşalaşmanı bildirmək üçün 
qoyulan işarənin «şiddət»dən qaynaqlanan adları da burada təsadüfi görünmür: 
«şəddə; təşdid») olduğunu bildirir. Qeyd olunmalıdır ki, AH-də iki II bab feilinin bir-
birinin ardınca gələrək səslənməsi üslubi, ahəng baxımından daha zəngin, daha 
uyğun təəssürat bağışlayır: 
ُه ۡسﱢكَنُن ُه ۡرﱢمَعﱡن
[nuʻam̃m̃írhu nunəkkíshu]. NV-də isə II bab 
feilinin ardı ilə I bab feilinin işlənməsi onların bir-birinə qarşı qoyulduğu – 
ُه ۡرﱢمَعﱡن
َن 
ُه ۡسُكن


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 27 –
[nuʻam̃m̃írhu nəñ̃kúshu], tərcüməsi fərqli görünə bilər: «Ömrünü uzatdıqca, tərsinə 
çevirərik». 
63:5-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ْا ۡوﱠوَل
(
ىول
) [lä́ṿṿau] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
ْا ۡو َوَل
[lä́ṿau] (
ىول
). 
Müshəf fərqi yoxdur (
اووـل
). II bab 
ىﱠوَل
[lä́ṿṿā] feili «bərk əymək, burmaq; çevirmək», 
I bab 
ىَوَل
[lä́ṿā] feili isə «burmaq; bükmək; toxumaq; əymək; dönmək; üz 
döndərmək; üz çevirmək; üz tutmaq; çevirmək» mənasındadır. Feillərdəki uyğun 
gələn mənaları arasında yaxınlıq olsa da, II bab feilinin daşıdığı mənada hərəkətin in-
tensivliyi rəvayətlərarası məna fərqini əmələ gətirir. AH-də 
ْا ۡوَلاَعَت ۡمُھَل َليِق اَذِإَو
ۡمُكَل ۡرِف ۡغَت ۡسَي 
ْا ۡوﱠوَل ِ ﱠ“ٱ ُلوُسَر
َنوُرِب ۡكَتْسﱡم مُھَو َنوﱡدُصَي ْمُھَتۡيَأَرَو ۡمُھَسوُءُر
٥
[ṿa’íẕǟ q ̣ī́lə l
ə́hum̃ 
täʻā́läu yəstä́ğfir 
l
ə́kum̃ 
ṛasū́luḷ-ḷā́hi lä́ṿṿau ṛu’ū́səhum̃ ṿaṛa’
ə́
ytəhum̃ yäṣuddū́nä ṿahúm̃-
m̃ust
ə́
kbiṛūūñ║] «Onlara: "Gəlin Allahın Peyğəmbəri sizin bağışlanmağınızı 
diləsin!" – deyildiyi zaman başlarını dönə-dönə bulayar və sən onların təkəbbürlə üz 
çevirdiklərini görərsən» cümləsi NV-də 
ْا ۡوَلاَعَت ۡمُھَل َليِق اَذِإَو
ۡمُھَسوُءُر ْا ۡوَوَل ِ ﱠ“ٱ ُلوُسَر ۡمُكَل ۡرِف ۡغَت ۡسَي 
ﱡم مُھَو َنوﱡدُصَي ْمُھَتۡيَأَرَو
َنوُرِب ۡكَتْس
٥
[ṿa’íẕǟ q ̣ī́lə l
ə́hum̃ 
täʻā́läu yəstä́ğfir l
ə́kum̃ 
ṛasū́luḷ-ḷā́hi 
lä́ṿau ṛu’ū́ūsəhum̃ ṿaṛa’
ə́
ytəhum̃ yäṣuddū́nä ṿahúm̃-m̃ust
ə́
kbirūūñ║] (burada 
məddi-
bədəlin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Onlara: "Gəlin 
Allahın Peyğəmbəri sizin bağışlanmağınızı diləsin!" – deyildiyi zaman başlarını 
bulayar və sən onların təkəbbürlə üz çevirdiklərini görərsən» kimi qiraət edilir. 
I bab/III bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلَعاَف [f
ə̄
‘alə].
III bab feili əsasən hərəkətin qarşı 
şəxsə, yaxud məqsədə yönlənməsi ilə səciyyələnir. AH-də I bab
َلَعَف [fə‘alə] 
modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُعَد ۡخَي
[yäxdäʻū́nə] (2:9) feili NV-də III 
bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] modelində işlənir: 
َنوُعِدٰـَخُي
[yuxâ̄diʻū́nə] (2:8). Müshəf fərqi yoxdur 
(
ںوـعدـحـٮ
). I bab 
َعَدَخ
[xâdäʻa] feili «aldatmaq», 
َعَداَخ
[xâ̄däʻa] feili isə «aldatmağa 
çalışmaq; badalaq qurmaq» anlamındadır. AH-də sözügedən ayədə I bab 
َنوُعَد ۡخَي
[yäxdäʻū́nə] feili ilə yanaşı III bab 
َنوُعِدٰـَخُي
[yuxâ̄diʻū́nə] feili də işlənir: 
َ ﱠ“ٱ َنوُعِد َٰخُي
ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو
اَمَو 
َنوُعَد ۡخَي
َنوُرُع ۡشَي اَمَو ۡمُھَسُفنَأ ٓ ﱠلاِإ 
٩
[yuxâ̄diʻū́näḷ-ḷā́hä ṿal-ləẕī́nə ’
ə̄́
mənū ṿam
ə̄́ 
yäxdäʻū́nə ’íll
ə̄ə̄ 
’əñ̃fúsəhum̃ ṿam
ə̄́ 
y
ə́
şʻuṛūūñ║] «Onlar Allahı və möminləri 
aldatmağa çalışırlar, daha bilmirlər ki, özlərindən başqa heç kimi aldatmırlar!». NV-
də isə həmin ayədə iki yerin ikisində də III bab 
َنوُعِدٰـَخُي
[yuxâ̄diʻū́nə] feili işlənir: 
ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو َ ﱠ“ٱ َنوُعِد َٰخُي
اَمَو ۡمُھَسُفنَأ ٓ ﱠلاِإ َنوُعِد َٰخُي اَمَو 
َنوُرُع ۡشَي 
٨
[yuxâ̄diʻū́näḷ-ḷā́hä ṿal-ləẕī́nə ’
ə̄́ə̄
-
mənū ṿam
ə̄́ 
yuxâ̄diʻū́nə ’íll
ə̄ə̄ə̄ 
’əñ̃fúsəhum̃ ṿam
ə̄́ 
y
ə́
şʻuṛūūñ║] (burada 
məddi-bədəl

məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Onlar Allahı və möminləri 
aldatmağa çalışırlar, daha bilmirlər ki, özlərindən başqa heç kimə badalaq 
qurmurlar!». Birinci işlənmə yerində «aldatmaq» feili ehtimal, ikinci işlənmə yerində 
isə qənaət çalarları kəsb edir. Maraqlıdır ki, həm AH-də bir ayədə 
َنوُعِدٰـَخُي
[yuxādiʻū́nə]/
َنوُعَد ۡخَي 
[yäxdäʻū́nə] feillərinin, həm də NV-də 
َنوُعِدٰـَخُي
[yuxādiʻū́nə] 
feilinin iki yerdə işlənməsi ayədə üslub və səslənmə baxımından hər rəvayətdə 
özünəməxsus ahəng yaradır. 
4:33-də AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində 
ۡتَدَقَع
[ʻáq ̣âdət] feili NV-də III bab modelində َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] işlənir: 
ۡتَدَقٰـَع
[ʻā́q ̣âdət]. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 28 –
Müshəf fərqi yoxdur (
ٮدـٯـع
). Həm I bab َدَقَع [ʻaq ̣âdə], həm də III bab َدَقاَع [ʻāq ̣âdə] 
feili «(müqavilə, anlaşma, əhd-peyman) bağlamaq» anlamındadır. «And içib, əhd-
peyman bağladığınız şəxslərin də paylarını özlərinə verin!» cümləsi AH-də 
َنيِذﱠلٱَو
ۚۡمُھَبيِصَن ۡمُھوُتأَـَف ۡمُكُن َٰمۡيَأ ۡتَدَقَع
[ṿal-ləẕī́nä ʻáq ̣âdət ’əym
ə̄́nukum̃ 
fə’
ə̄
tū́hum̃ näṣī́bəhum̃║], 
NV-də isə 
َع َنيِذﱠلٱَو
ٰـ
ۡمُكُن َٰمۡيَا َتَدَق
ۚۡمُھَبيِصَن ۡمُھوُتأَـَف
[ṿal-ləẕī́nä ʻā́q ̣âdətə-ym
ə̄́nukum̃ 
fə’
ə̄ə̄
tū́hum̃ 
näṣī́bəhum̃║] (burada həmçinin [’] səsinin düşümü, 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi 
müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. 
AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف 
[fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ُه ۡوَتَأ
[’ətä́uhu] (27:87) feili NV-də 
III bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] modelində işlənir: 
ُهوُتاَء
[’
ə̄ə̄
tū́hu] (27:89; burada 
məddi-bədəl
baş 
verir). Müshəf fərqi yoxdur (
هوـٮا
). I bab 
ىَتَأ
[’
ə́
t
ə̄
] feili «gəlmək», III bab 
ىَتآ
[’
ə̄́
t
ə̄

feili «uyğun olmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq 
ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
َنيِرِخ َٰد ُه ۡوَتَأ ﱞلُكَو
٨٧
[ṿakúlluñ ’ətä́uhu dǟ́xirīīñ║] «Onların hamısı Onun hüzuruna müti 
(zəlil) vəziyyətdə gələr» cümləsi NV-də 
َنيِرِخ َٰد ُهوُتاَ ﱞلُكَو
٨٩
[ṿakúllun
ə̄ə̄
-tū́hu 
dǟ́xirīīñ║] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Onların hamısı Onun 
hüzurunda müti (zəlil) olar (mütiyə, zəlilə uyğun olar)» kimi qiraət edilir.
I bab/IV bab: َلَعَف [fə‘alə]/
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə].
IV bab feili əsasən kauzativliyi ilə 
(hərəkətdə təhrik, təsirləndirmə, məcburiyyət bildirməklə) səciyyələnir. AH-də 
təsviri əmr şəklində II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I bab 
َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َكنُز ۡحَي
[yäḥzúñ̃kə] (3:176; 5:41; 
10:65; 31:23; 36:76), ـَل ədatı və II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َكُنُز ۡحَيَل
[ləyäḥzú-
nukə] (6:33),ـَل ədatı və I şəxsin təkində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ىِنُنُز ۡحَيَل
[ləyäḥzúnunī] (12:13), ـِل ədatı ilə 
işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində 
َنُز ۡحَيِل
[liyä́ḥzunə] (58:10) feilləri NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
َكنِز ۡحُي
[yuḥzíñ̃kə] (3:176; 5:43; 10:65; 31:22; 36:75), 
ُيَل
َكُنِز ۡح [ləyuḥzínukə] (6:34), 
َىِنُنِز ۡحُيَل
[ləyuḥzinúniyə] (12:13; burada I şəxs bitişən əvəzliyinin qiraəti fərqi də müşahidə 
olunur), 
َنِز ۡحُيِل
[liyúḥzinə] (58:10). Müshəf fərqi yoxdur (
ـكـٮرـحـٮ

ـكـٮرـحـٮـل

ىـٮـٮرـحـٮـل

ںرـحـٮـل
). Həm I bab 
َنَزَح
[ḥazənə], yaxud 
َنُزَح
[ḥazunə], həm də IV bab 
َنَز ۡحَأ
[’äḥzənə] 
feili eyni anlamdadır: «kədərləndirmək, qüssələndirmək, qəmləndirmək».
7:202-də AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I 
bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ۡمُھَنوﱡدُمَي
[yəmuddū́nəhum̃] 
feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
ۡمُھَنوﱡدِمُي
[yumiddū́nəhum̃]. Müshəf 
fərqi yoxdur (
مـھـٮودـمـٮ
). I bab ﱠدَم [məddə] feili «uzatmaq; çəkmək; kömək etmək; 
dəstək olmaq», IV bab 
ﱠدَمَأ
[’əməddə] feili isə «dəstək vermək, kömək etmək; təmin 
etmək; uzatmaq; irin vermək» anlamındadır. Bablararası fərq leksik fərq əmələ 
gətirsə də, bu, mənaya təsir etmir. Belə ki, həm AH-də 
ۡلٱ ىِف ۡمُھَنوﱡدُمَي ۡمُھُن َٰو ۡخِإَو
ﱢىَغ
[ṿa’ixṿā́nuhum̃ yəmuddū́nəhum̃ fil-ğấyyi], həm də NV-də 
ُي ۡمُھُن َٰو ۡخِإَو
ﱢىَغۡلٱ ىِف ۡمُھَنوﱡدِم


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 29 –
[ṿa’ixṿā́nuhum̃ yumiddū́nəhum̃ fil-ğấyyi] cümlə eyni məna kəsb edir: «Öz 
qardaşlarını azğınlığa çəkərlər».
AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُرُج ۡھَت
[təhcuṛū́nə] (23:67) feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
َنوُرِجۡھُت
[tuhcirū́nə] (23:68) (burada 
r
samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur 
(
ںورـحـھـٮ
). I bab 
َرَجَھ
[həcäṛa] feili «üz döndərmək», IV bab 
َرَجۡھَأ
[’əhcäṛa] feili isə 
«boş-boş (ağzına gələni) danışmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən 
leksik fərq ayənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
َت ا ٗرِم َٰس ۦِهِب َنيِرِب ۡكَت ۡسُم
َنوُرُج ۡھ
٦٧
[mustəkbirī́nə bíhī s
ə̄́
miṛañ̃-t
ə́
hcuṛūūñ║(təhcuṛū́nə)] 
cümləsi «Onu özünüzə sığışdırmayıb gecələr toplanaraq üz döndərirdiniz» anlamı, 
NV-də 
ُت ا ٗرِم َٰس ۦِهِب َنيِرِب ۡكَت ۡسُم
َنوُرِجۡھ
٦٨
[mustəkbirī́nə bíhī s
ə̄́
mirəñ̃-túhcirūūñ║(tuhcirū́nə)] 
(burada daha bir
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Onu özünüzə 
sığışdırmayıb gecələr toplanaraq ağzınıza gələni danışırdınız» məna kəsb edir.
25:67-də AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, 
şərt şəklində 
ۡقَي
ْاوُرُت
[yä́q ̣̌tuṛū] (
ْاوُرُتۡقَي ۡمَل
[ləm̃ yä́q ̣̌tuṛū]) feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] 
modelində işlənir: 
ْاوُرِتۡقُي
[yúq ̣̌tirū] (burada 
r
samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf 
fərqi yoxdur (
ںورـٮـٯـٮ
). I bab َرَتَق [q ̣ấtäṛa] feili «xəsislik etmək», IV bab 
َرَتۡقَأ
feili 
[’ä́q ̣̌täṛa] «kasıblaşmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərk 
ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
ْاوُقَفنَأ ٓاَذِإ َنيِذﱠلٱَو
ۡقَي ۡمَلَو ْاوُفِر ۡسُي ۡمَل 
ْاوُرُت
[ṿal-ləẕī́nə ’í
ẕə̄ə̄ 

ə́
ñ̃fäq ̣ū ləm̃ yúsrifū ṿal
ə́m̃ 
yä́q ̣̌tuṛū] 
«Onlar xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edərlər» cümləsi NV-də 
ْاوُقَفنَأ ٓاَذِإ َنيِذﱠلٱَو
ُي ۡمَلَو ْاوُفِر ۡسُي ۡمَل
ْاوُرِتۡق
[ṿal-ləẕī́nə ’í
ẕə̄ə̄ə̄ 

ə́
ñ̃fäq ̣ū ləm̃ yúsrifū ṿal
ə́m̃ 
yúq ̣̌tirū] (burada 
məddi-
münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Onlar xərclədikdə nə israfçılıq edərlər, 
nə də kasıblaşarlar» kimi qiraət edilir.
AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində əmr şəklinin 
təkində, kişi cinsində
ِر ۡسَأَف [fə’
ə́
sri], 
ِر ۡسَأ
[’
ə́
sri] feilləri NV-də I bab َ
لﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində işlənir:
ِر ۡس

َف [f
ə́
-sri] (
ِر ۡسٱ ـَف
[fə ’ísri]), 
ِر ۡسٱ
[’ísri]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
رـساـٯ

رـسا
). IV bab 
ىَر ۡسَأ
[’əsrā] və I bab 
َس
ىَر
[särā] feillərinin mənaları üst-üstə 
düşür: «gecə getmək». AH-də 
ِلۡيﱠلٱ َنﱢم ٖعۡطِقِب َكِلۡھَأِب ِر ۡسَأَف
[fə’
ə́
sri bi’
ə́
hlikə biq ̣íṭ̌ʻim̃-m̃ínəl-
léyli] (11:81; 15:65), 
ىِداَبِعِب ِر ۡسَأَف
[fə’
ə́
sri biʻib
ə̄́
dī] (44:23), 
ىِداَبِعِب ِر ۡسَأ
[’
ə́
sri biʻib
ə̄́
dī] 
(20:77; 26:52) və NV-də 
ِلۡيﱠلٱ َنﱢم ٖعۡطِقِب َكِلۡھَأِب ِر ۡسﭑَف
[f
ə́
-sri bi’
ə́
hlikə biq ̣íṭ̌ʻim̃-m̃ínəl-léyli] 
(11:80; 15:65), 
ىِداَبِعِب ِر ۡسﭑَف
[f
ə́
-sri biʻib
ə̄́
dī] (44:22), 
ىِداَبِعِب ِر ۡسٱ
[’ísri biʻib
ə̄́
dī] (20:76; 
26:52) cümlələri eyni məna kəsb edir: «Gecənin bir vaxtında ailənlə birlikdə çıx 
get», «Və gecə ikən çıx get», «Gecə ikən çıx get». 
16:66, 23:21-da AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində I şəxsin cəmində 
ۡمُكيِق ۡسﱡن
[nusq ̣ī́kum̃] feili NV-
də I bab َ
لَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
ۡمُكيِق ۡسﱠن
[nəsq ̣ī́kum̃]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
مـكـٮـٯـسـٮ
). IV bab 
ىَق ۡسَأ
[’əsq ̣â̄] feilinin mənası ilə I bab َس
َق
ى [säq ̣â̄] feilinin mənası üst-
üstə düşür: «içirtmək». «Biz onların qarınlarındakını sizə içirdirik» cümləsi AH-də 
ۦِهِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡسﱡن
[nusq ̣ī́kum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
fī buṭū́nihi], 
َھِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡسﱡن
ا
[nusq ̣ī́kum̃-m̃im̃-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 30 –
m̃ə̄ 
fī buṭū́nih
ə̄
] NV-də 
ﱠن
ۦِهِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡس
[nəsq ̣ī́kum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
fī buṭū́nihi],
ﱠن
ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡس
ۦِهِنوُطُب
[nəsq ̣ī́kum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
fī buṭū́nih
ə̄
] kimi qiraət edilir.
AH-də ـَل ədatı ilə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin cəmində, 
kişi cinsində 
َنوﱡلِضُيﱠل
[ləyuḍillū́nə] (6:119) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində 
işlənir: 
َنوﱡل ِضَيﱠل
[ləyäḍillū́nə] (6:120). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلـصـٮـل
). IV bab 
ﱠل َضَأ
[’äḍâllə] feili «yoldan çıxarmaq; azdırmaq», I bab ﱠل َض [ḍâllə] «yanılmaq; sapmaq» 
anlamındadır. AH-də «çoxları»nın (
ا ٗريِثَك
) digərlərini düz yoldan «çıxarılırdığından» 
(
ﱠل َضَأ
) söhbət getdiyi halda, NV-də «çoxları»nın özlərinin düz yoldan sapdıqlarından 
( ﱠل َض) gedir. AH-də 
ٍۗمۡلِع ِرۡيَغِب مِھِئٓاَوۡھَأِب َنوﱡلِضُيﱠل ا ٗريِثَك ﱠنِإَو
[ṿa’íññə kəs̠ī́ṛal-ləyuḍillū́nə 
bi’əhṿā́ā’ihim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] «Şübhəsiz ki, çoxları (şəriəti) bilmədiklərindən 
nəfslərinin istəklərinə uyaraq (xalqı) düz yoldan azdırarlar» cümləsi NV-də 
ا ٗريِثَك ﱠنِإَو
ٍۗمۡلِع ِرۡيَغِب مِھِئٓاَوۡھَأِب َنوﱡلِضُيﱠل
[ṿa’íññə kəs̠ī́rəl-ləyäḍillū́nə bi’əhṿā́āā’ihim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] 
(burada 
r
samitinin incələşməsi, 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) 
«Şübhəsiz ki, çoxları (şəriəti) bilmədiklərindən nəfslərinin istəklərinə uyaraq düz 
yoldan saparlar» kimi qiraət edilir.
10:88-də AH-də ـِل ədatı ilə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin 
cəmində, kişi cinsində, arzu şəklində 
ْاوﱡل ِضُيِل
[liyuḍíllū] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində işlənir: 
ْاوﱡل ِضَيِل
[liyäḍíllū]. Müshəf fərqi yoxdur (
اوـلـصـٮـل
). IV bab 
ﱠل َضَأ
[’äḍấllə] feili «azdırmaq», I bab ﱠ
ل َض [ḍấllə] feili «azmaq» mənasındadır. Feillər 
arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst 
baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
ْاوﱡل ِضُيِل اَنﱠبَر
َۖكِليِبَس نَع 
[ṛábbən
ə̄ 
liyuḍíllū ʻañ̃-səbī́-
likə] «Ey Rəbbimiz! (İsrail oğullarının insanları) Sənin yolundan azdırmaları üçün?» 
cümləsi NV-də 
َيِل اَنﱠبَر
ْاوﱡل ِض
َۖكِليِبَس نَع 
[ṛábbən
ə̄ 
liyäḍíllū ʻañ̃-səbī́likə] «Ey Rəbbimiz! 
Sənin yolundan (İsrail oğullarının) azmaları üçün?» kimi qiraət edilir.
AH-də ـَف bağlayıcısı, II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, səbəbiyyət fə-dən ( ءاف
ةيببسلا
) sonrakı arzu şəklində 
ۡمُكَت ِح ۡسُيَف
[fəyusḥítəkum̃] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində işlənir: 
ۡمُكَتَح ۡسَيَف
[fəyəsḥátəkum̃]. Müshəf fərqi yoxdur (
ٯ
ـ
مـكـٮـحـسـٮ
). IV bab 
َتَح ۡسَأ
[’əsḥatə] feili ilə I bab 
َس
َت َح [säḥatə] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «məhv 
etmək». «Yoxsa O sizi əzabla məhv edər» cümləsi AH-də 
ٖۖباَذَعِب مُكَتِح ۡسُيَف
[fəyus-
ḥítəkum̃̃-biʻa
ẕə̄́
biñ] (20:61), NV-də 
َيَف
ٖۖباَذَعِب مُكَتَح ۡس
[fəyəsḥátəkum̃̃-biʻa
ẕə̄́
biñ] (20:60) 
kimi qiraət edilir.
33:14-də AH-də ـَل ədatı, III şəxsin təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən IV bab 
َأ
َلَع ۡف [’əf‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, təkid 
şəklində 
اَھ ۡوَت َلآ
[lə’
ə̄
tä́uh
ə̄
] feili NV-də I bab َ
لَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
اَھ ۡوَتَ َلأ
[lə’ətä́uh
ə̄
] (burada 
məddi-bədəl
baş vermir). Müshəf fərqi yoxdur (
لا
اـھوـٮ
). IV bab 
ىَتاَء
[’
ə̄́
t
ə̄
] feili «vermək», I bab 
ىَتَأ
[’
ə́
t
ə̄
] feili isə «gəlmək», «etmək» mənasındadır. 
Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kon-
tekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də 
ۡتَل ِخُد ۡوَلَو
ْاوُلِئُس ﱠمُث اَھِراَطۡقَأ ۡنﱢم مِھۡيَلَع 
اَھ ۡوَت َلآ َةَن ۡتِفۡلٱ 
ا ٗري ِسَي ﱠلاِإ ٓاَھِب ْاوُثﱠبَلَت اَمَو
١٤
[ṿalä́u dúxil
ət ʻalé
yhim̃-m̃iñ ’äq ̣̌ṭâ̄́rih
ə̄ s̠
úm̃m̃ə sú’ilul-fítnətə 
lə’
ə̄
tä́uhǟ ṿám
ə̄ 
təl
ə́
bbəs̠ū bíh
ə̄ə̄ 
’íll
ə̄ 
yəsī́ṛā║] «Əgər hər tərəfindən üstlərinə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 31 –
yüyürülüb onlardan fitnə törətmək istənilsəydi, sözsüz ki, dərhal onu verərlər (istəyi 
yerinə yetirərlər) və bunda azacıq da olsa yubanmazdılar» cümləsi NV-də 
ۡتَل ِخُد ۡوَلَو
َنﱢم مِھۡيَلَع
ْاوُلِئُس ﱠمُث اَھِرا ٜطۡقَا 
ۡوَتَ َلأ َةَن ۡتِفۡلٱ 
ا ٗري ِسَي ﱠلاِإ ٓاَھِب ْاوُثﱠبَلَت اَمَو اَھ
١٤
[ṿalä́u dúxil
ət ʻalé
yhim̃-m̃iñ ’äq ̣̌-
ṭǣ́rih
ə̄ s̠
úm̃m̃ə sú’ilul-fítnətə lə’
ə̄
tä́uhǟ ṿám
ə̄ 
təl
ə́
bbəs̠ū bíh
ə̄ə̄ 
’íll
ə̄ 
yəsī́ṛā║] (burada 
zəif saiti infleksiya, 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin incələşməsi 
müşahidə edilir) «Əgər hər tərəfindən üstlərinə yüyürülüb onlardan fitnə törətmək 
istənilsəydi, sözsüz ki, dərhal onu gəlib edərlər və bunda azacıq da olsa 
yubanmazdılar» kimi qiraət edilir.
68:51-də AH-də ـَل ədatı və II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’
ə́
f‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َكَنوُقِل ۡزُيَل
[ləyuzliq ̣ū́nəkə] feili NV-də I bab
َلَعَف [f
ə́
‘alə] modelində işlənir: 
َكَنوُقِل ۡزَيَل
[ləyəzliq ̣ū́nəkə]. Müshəf fərqi yoxdur (
لرـٮـل
ـكـٮوـٯـ
). IV bab 
َقَل ۡزَأ
[’
ə́
zläq ̣â] feilinin 
mənası ilə I bab 
َقِلَز
[z
ə́liq ̣
â] (yaxud 
َقَلَز
[z
ə́
läq ̣â]) feilinin mənası arasında kontekst 
baxımından fərq yoxdur: «(göz ilə) süzmək (gözləri zilləmək)». «Həqiqətən, kafirlər 
Qur’anı eşitdikləri zaman az qala səni gözləri ilə yeyələr» cümləsi AH-də 
َنيِذﱠلٱ ُداَكَي نِإَو
ْاوُرَفَك
َر ۡكﱢذلٱ ْاوُعِمَس اﱠمَل ۡمِھِر َٰصۡبَأِب َكَنوُقِل ۡزُيَل 
[ṿa’íỹ-ỹək
ə̄́
dul-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū ləyuzliq ̣ū́nəkə 
bi’əb̌ṣâ̄́rihim̃ l
ə́m̃m̃ə̄ 
s
ə́
miʻuẕ-ẕíkṛa], NV-də 
ٱ ُداَكَي نِإَو
ْاوُرَفَك َنيِذﱠل
َيَل 
ْاوُعِمَس اﱠمَل ۡمِھِرٰـ ٜصۡبَأِب َكَنوُقِل ۡز
َر ۡكﱢذلٱ
[ṿa’íỹ-ỹək
ə̄́
dul-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū ləyəzliq ̣ū́nəkə bi’əb̌ṣǣ́rihim̃ l
ə́m̃m̃ə̄ 
s
ə́
miʻuẕ-ẕíkrə] 
(burada zəif saiti infleksiya, sayəsində 
r
samitinin incələşməsi müşahidə olunur) kimi 
qiraət edilir.
I bab/V bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə].
V bab feili əsasən II bab feilinin 
bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin 
təkində, qadın cinsində, xəbər şəklində ُ
ف
َق ۡلَت [t
ə́
lq ̣âfu] (7:117; 26:45), I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, şərt şəklində ۡ
ف
َق ۡلَت [t
ə́lq ̣
âf] (20:69) 
feilləri NV-də V bab َ
لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində işlənir: ُ
ف
ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu] (7:116; 
26:44), ۡ
ف
ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âf] (20:68). Müshəf fərqi yoxdur (
ڡـٯـلـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, bu-
rada V bab (ikinci [tə]) ـ
ـَت [-tə-] prefiksinin ( ُ
ف
ﱠقَلَتَت [tətəlä́q ̣q ̣âfu] 

ُ
ف
ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu]) 
metateza nəticəsində düşümü ilə xəbər şəklində ُ
ف
ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu], şərt şəklində ۡ
ف
ﱠقَلَت 
[təlä́q ̣q ̣âf] formalarında qiraət edilir. I bab َ
ف
ِقَل [läq ̣ifə] feili «tutmaq», V bab َ
ف
ﱠقَلَت 
[təlä́q ̣q ̣âfə] «tutmaq; udmaq» anlamındadır. Leksik fərq kifayət qədər böyük görsənsə 
də, ayənin məna tutumuna xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də 
َنوُكِفۡأَي اَم ُفَقۡلَت َىِھ اَذِإَف
[fə’í
ẕə̄ 
híyə t
ə́lq ̣
âfu m
ə̄ 
y
ə́
’fikūūñ║] «Bir də (baxıb gördülər ki, əsa) onların uydurub 
düzəltdiklərini tutur» və 
ْآوُعَنَص اَم ۡفَقۡلَت
[t
ə́lq ̣
âf mǟ ṣấnäʻū] «onların uydurub düzəltdik-
lərini tutsun» NV-də 
َنوُكِفاَي اَم ُفﱠقَلَت َىِھ اَذِإَف
[fə’í
ẕə̄ 
híyə təlä́q ̣q ̣âfu m
ə̄ 
y
ə̄́
fikūūñ║] (burada 
[’] səsinin [ə] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir) «Bir də (baxıb gördülər ki) əsa onların 
uydurub düzəltdiklərini udur» və 
ْآوُعَنَص اَم ۡفَقۡلَت
[t
ə́
lq ̣âf mǟ ṣấnäʻū] «onların uydurub 
düzəltdiklərini udsun» kimi qiraət edilir. 
AH-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində 
ُهُفَط ۡخَتَف
[fətäxṭấfuhu] 
(22:31) feili NV-də V bab َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində işlənir: 
ُهُفﱠطَخَتَف
[fətäxâṭṭấfuhu] 
(22:29). Müshəf fərqi yoxdur (
هـٯـطـحـٮـٯ
). Qeyd olunmalıdır ki, burada V bab (ikinci 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 32 –
[tə]) ـ
ـَت [-tə-] prefiksinin ( 
ُ
ف

ط
َ
خ
َتَت [t
ətäxấṭṭâfu] → 
ُ
ف

ط
َ
خ
َت [täxấṭṭâfu]) metateza 
nəticəsində düşümü ilə 
ُهُفﱠطَخَتَف
[fətäxâṭṭấfuhu] formasında qiraət edilir. I bab َ
ف
َ
ط
َ
خ
[xấ-
ṭâfə] ( َ
ف
ِ
ط
َ
خ
[xấṭifə]) feili «tutub aparmaq», V bab َ
ف

ط
َ
خ
َت [täxấṭṭâfə] feili «altdan 
tutmaq; qaldırılmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq 
cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından təsir etmir. AH-də 
اَمﱠنَأَكَف ِ ﱠ“ﭑِب ۡكِر ۡشُي نَمَو
ٖقيِحَس ٖناَكَم ىِف ُحيﱢرلٱ ِهِب ىِوۡھَت ۡوَأ ُرۡيﱠطلٱ ُهُفَط ۡخَتَف ِءٓاَمﱠسلٱ َنِم ﱠرَخ
٣١
[ṿam
ə́
ỹ-ỹúşrik bil-l
ə̄́
hi 
f
ə́
kə’
ə́
ññəmǟ xấṛṛa mínəs-səm
ə̄́ə̄
’i fətäxṭấfuhuṭ-ṭấyṛu ’ä́u t
ə́
hṿī bíhir-rī́ḥu fī mək
ə̄́
niñ̃-
sä́ḥīīq ̣̌║] «Allaha şərik qoşan kimsə göydən düşən, quşların onu sür’ətlə (caynaqları 
ilə) tutub apardığı, yaxud küləyin sovurub uzaqlara atdığı bir şeyə bənzər» cümləsi 
NV-də 
َخَتَف ِءٓاَمﱠسلٱ َنِم ﱠرَخ اَمﱠنَأَكَف ِ ﱠ“ﭑِب ۡكِر ۡشُي نَمَو
ٖقيِحَس ٖناَكَم ىِف ُحيﱢرلٱ ِهِب ىِوۡھَت ۡوَأ ُرۡيﱠطلٱ ُهُفﱠط
٣١
[ṿam
ə́
ỹ-ỹúşrik bil-l
ə̄́
hi f
ə́
kə’
ə́
ññəmǟ xấṛṛa mínəs-səm
ə̄́ə̄ə̄
’i fətäxâṭṭấfuhuṭ-ṭấyru ’ä́u 
t
ə́
hṿī bíhir-rī́ḥu fī mək
ə̄́
niñ̃-sä́ḥīīq ̣̌║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Allaha şərik qoşan kimsə göydən düşən, 
quşların onu sür’ətlə (caynaqları ilə) tutub qaldırdığı, yaxud küləyin sovurub 
uzaqlara atdığı bir şeyə bənzər» kimi qiraət edilir. 
I bab/VIII bab:
َلَعَف [fə‘alə]/
َلَعَتۡفٱ
[’iftə‘alə].
VIII bab feili əsasən I bab 
feilinin bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində II 
şəxsin cəmində, kişi cinsiində, əmr (inkar) şəklində 
ْاوُد ۡعَت
[tä́ʻdū] (4:154) feili NV-də 
VIII bab 
َلَعَتۡفٱ
[’iftə‘alə] modelində işlənir: 
ْاوﱡدَعَت
[täʻáddū] (4:153). Müshəf fərqi 
yoxdur (
اودـعـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, burada karlıq-cingiltililik əlaməti üzrə reqressiv 
assimilyasiya hadisəsi ([täʻt
ə́
dū] 

[täʻd
ə́
dū]) nəticəsində metateza baş verir, sait səs 
assimilyasiya olunmuş qoşa səsin önünə keçir ([täʻd
ə́
dū] 

[täʻáddū]). Məhz bu 
hadisələrin baş verməsi sayəsində 
ىَدَت ۡعِإ
[’i‘təd
ə̄
] feilinin indiki-gələcək zamanda 
ىِدَت ۡعَي
[yä‘tədī] forması nəticədə 
ىﱢدَعَي
[yä‘addī] şəklinə düşür və II şəxsin cəmində, kişi 
cinsiində, əmr (inkar) şəklində 
ْاوﱡدَعَت
[täʻáddū] kimi qiraət edilir. I bab 
اَدَع
(
ودع
) [’ad
ə̄

feili «həddi aşmaq, həddi keçmək», VIII bab 
ىَدَت ۡعِإ
[’i‘təd
ə̄
] isə «qəsd etmək; təcavüz 
etmək» mənasındadır. Müşahidə edilən leksik fərq ayənin ümumi mənasına xüsusi 
təsir göstərmir. AH-də 
ْاوُد ۡعَت َلا ۡمُھَل اَن ۡلُقَو
ِتۡبﱠسلٱ ىِف 
[ṿaq ̣úln
ə̄ 
l
ə́hum̃ 
l
ə̄ 
tä́ʻdū fis-s
ə́b̌
ti] 
«"Şənbə günü (sərhədlərini) aşmayın (şənbə günü qayda-qanununu pozmayın)!" - 
dedik» NV-də 
َلا ۡمُھَل اَن ۡلُقَو
ْاوﱡدَعَت
ِتۡبﱠسلٱ ىِف 
[ṿaq ̣úln
ə̄ 
l
ə́hum̃ 
l
ə̄ 
tä́ʻaddū fis-s
ə́b̌
ti] «"Şənbə 
günü (sərhədlərinə) qəsd etməyin (şənbə günü qayda-qanununu pozmayın)!" - 
dedik». Sezmək olur ki, NV-də «həddi aşmaq» məsələsi daha qabarıq, daha kəskin 
şəkildə qoyulur.
AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən VIII bab 
َلَعَتۡفِإ
[’iftə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ۡمُكوُعِبﱠتَي
[y
əttəbiʻ
ū́kum̃] 
(7:193), III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin 
təkində, kişi cinsində 
ۡمُھُعِبﱠتَي
[yəttəbíʻuhum̃] (26:224) feilləri NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində işlənir: 
ۡمُكوُعَبۡتَي
[y
ətbäʻ
ū́kum̃] (7:193), 
ۡمُھُعَبۡتَي
[yətbä́ʻuhum̃] (26:223). Müshəf 
fərqi yoxdur (
مـكوعـٮـٮـٮ

مـھـعـٮـٮـٮ
). VIII bab 
َعَبﱠتِإ
[’ittəbä‘a] feili «ardı ilə getmək; rəhbər 
tutmaq, riayət etmək; izləmək», I bab َ
ع
ِبَت [təbi‘a] feili isə «ardı ilə getmək; tabe 
olmaq; addım-addım izləmək» anlamındadır. Leksik fərqin əmələ gətirdiyi məna 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 33 –
fərqi ümumi kontekstə xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də 
َلا ٰىَدُھ ۡلٱ ىَلِإ ۡمُھوُع ۡدَت نِإَو
ۚۡمُكوُعِبﱠتَي
[ṿa’íñ̃-təd̆ʻū́hum̃ ’íləl-húd
ə̄ 
l
ə̄ 
yəttəbiʻū́kum̃║] «Siz onları doğru yola dəvət 
etsəniz, ardınızla getməzlər», 
َنۥُواَغۡلٱ ُمُھُعِبﱠتَي ُءٓاَرَعﱡشلٱَو
٢٢٤
[ṿaş-şuʻaṛā́ā’u y
əttəbíʻuhumul
-
ğâ̄́ṿūūñ║] «(Müşrik və kafir) şairlərə gəlincə, onların ardı ilə azğınlar gedər» NV-də 
ُمُھوُع ۡدَت نِإَو
ٓۥ
َلا ٰى ٜدُھۡلٱ ىَلِإ 
ۚۡمُكوُعَبۡتَي
[ṿa’íñ̃-təd̆ʻū́humūūū ’íləl-húd
ə̄
/’íləl-húdǣ l
ə̄ 
y
ətbäʻ
ū́kum̃║] 
(burada 
məddi-sıleyi-mimi cəm
, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Siz 
onları doğru yola dəvət etsəniz, sizin ardınızla gedib tabe olmazlar», 
ُءٓاَرَعﱡشلٱَو
ُمُھُعَبۡتَي
َنۥُواَغۡلٱ
٢٢٣
[ṿaş-şuʻaṛā́āā’u yətbä́ʻuhumul-ğâ̄́ṿūūñ║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «(Müşrik və kafir) şairlərə gəlincə, onların ardı ilə 
azğınlar gedib tabe olarlar» kimi qiraət edilir [57, 2, 333].
II bab/III bab:
َلﱠعَف [fə‘‘alə]/ 
َلَعاَف [f
ə̄
‘alə].
AH-də II bab
َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində II şəxsin təkində, kişi cinsində, əmr (inkar) şəklində ۡ
رﱢع َ
ص
ُت [tuṣấʻʻir] 
(31:18) feili NV-də III bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] modelində işlənir: ۡر ِعٰـَ
ص
ُت [tuṣâ̄́ʻir] (31:17). 
Müshəf fərqi yoxdur (
رـعـصـٮ
). II bab َرﱠع َص [ṣấʻʻaṛa] feili ilə IV bab 
َرَع ۡصَأ
[’ä́ṣʻaṛa] 
feilinin mənaları üst-üstə düşür: «üz çevirmək». «Adamlardan təkəbbürlə üz 
çevirmə!» cümləsi AH-də 
ِساﱠنلِل َكﱠدَخ ۡرﱢعَصُت َلاَو
[ṿal
ə̄́ 
tu
ṣấʻʻir xấddəkə liñ
-
ñə̄́
si], NV-də 
َلاَو
ۡر ِعٰـَ
ص
ُت
ِساﱠنلِل َكﱠدَخ
[ṿal
ə̄́ 
tuṣâ̄́ʻir xấddəkə liñ-
ñə̄́
si] kimi qiraət edilir. Fərqin model 
səciyyəli olduğu qənaətimizlə ər-Racihi də həmfikir olsa da, o, Əbu Əli əl-Farisinin 
söylədiyi ləhcə fərqi fikri ilə şərik çıxdığını da dilə gətirir. Qeyd olunur ki, NV-də 
işlənilən III bab feil Hicaz əhlinin, AH-dəki II bab feil isə Bəni Təmim ləhcələrində 
eyni məna kəsb edir [38, 177; 54, 4, 160].
II bab/IV bab:
َلﱠعَف [fə‘‘alə]/
َلَعۡفَأ 
[’əf‘alə].
AH-də II bab
َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ٰىﱠصَو
[ṿáṣṣâ̄] (2:132) feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
ٰى ٜص ۡوَأ
[’ä́uṣâ̄/’ä́uṣǣ] (2:131). NV-də sözügedən feildə 
alternativli zəif saiti infleksiya baş verir. Müshəf fərqi var (
ىصو
/
ىصوا
). 
ٰىﱠصَو
[ṿáṣṣâ̄] 
feili «təlimat vermək, tövsiyə etmək, sifariş etmək; vəsiyyət yazmaq; vəsiyyət 
etmək», 
ٰىَص ۡوَأ
[’ä́uṣâ̄] feili isə «vəsiyyət etmək; əmr etmək; tapşırıq vermək; qəyyum 
təyin etmək» anlamındadır. AH-də 
ُبوُق ۡعَيَو ِهيِنَب ُمۧـِھ َٰرۡبِإ ٓاَھِب ٰىﱠصَوَو
[ṿaṿáṣṣâ̄ bíh
ə̄ə̄ 
’ib̌ṛāhī́mu 
bənī́hi ṿayäʻq ̣ū́bu] «İbrahim və Yəqub bunu öz oğlanlarına tapşırdı» cümləsi NV-də 
َو
َأ
ُبوُق ۡعَيَو ِهيِنَب ُميِھ َٰرۡبِإ ٓاَھِب ٰى ٜص ۡو
[ṿa’ä́uṣâ̄/ṿa’ä́uṣǣ bíh
ə̄ə̄ə̄ 
’ib̌ṛāhī́mu bənī́hi ṿayäʻq ̣ū́bu] 
(burada alternativli zəif saiti infleksiya, 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə 
edilir): «İbrahim və Yəqub bunu öz oğlanlarına vəsiyyət etdi». Bu feillərlə bağlı ət-
Təbərinin fikri ilə razılaşmamaq çətindir. O, leksik fərqin olduğunu göstərərək 
ىﱠصَو
feilinin "
ع دعب اًدھع مھيلإ دھع
دھ
"
«dönə-dönə tapşırdı», 
ى َص ۡوَأ
feilinin isə 
"
دعب ةيصو ىصوأ
ةيصو
"
«dönə-dönə vəsiyyət etdi» mənalarında işlənməsini bildirir [48, 2, 582-584].
II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َكَنوُبﱢذَكُي
[yukəẕẕibū́nəkə] (6:33) feili NV-
də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
َكَنوُبِذ ۡكُي
[yukẕibū́nəkə] (6:34). Müshəf fərqi 
yoxdur (
ـكـٮوـٮدـكـٮ
)
. II bab 
َبﱠذَك
[kəẕẕəbə] feili «yalan hesab etmək; təkzib etmək», IV 
bab 
َبَذ ۡكَأ
[’əkẕəbə] feili isə «yalan danışmağa məcbur etmək; yalanı ifşa etmək, 
yalanı üzə çıxarmaq; təkzib etmək» mənasındadır. Leksik fərq ayənin ümumi məna-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 34 –
sına xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də 
َي ىِذﱠلٱ َكُنُز ۡحَيَل ۥُهﱠنِإ ُمَل ۡعَن ۡدَق
َكَنوُبﱢذَكُي َلا ۡمُھﱠنِإَف ۖ َنوُلوُق
[q ̣âd̆ nä́
ʻləmu ’íñ
ñəhū ləyäḥzúnukəl-l
ə́
ẕī yäq ̣ūlū́
nə ́ fə’íññə
hum̃ l
ə̄ 
yukəẕẕibū́nəkə] 
«Bilirik ki, onların (Quran barəsində) dedikləri söz səni çox kədərləndirir. Həqiqətdə 
isə onlar səni yalançı hesab etmirlər» cümləsi NV-də 
ُيَل ۥُهﱠنِإ ُمَل ۡعَن ۡدَق
َلا ۡمُھﱠنِإَف ۖ َنوُلوُقَي ىِذﱠلٱ َكُنِز ۡح
َكَنوُبِذ ۡكُي
[q ̣âd̆ nä́
ʻləmu ’íññəh
ū ləyuḥzínukəl-l
ə́
ẕī yäq ̣ūlū́

́ fə’íññə
hum̃ l
ə̄ 
yukẕibū́nəkə] (burada daha bir feilin bab fərqi müşahidə edilir) «Bilirik ki, onların 
(Quran barəsində) dedikləri söz səni çox kədərləndirir. Həqiqətdə isə onlar səni 
yalanlamırlar» kimi qiraət edilir.
AH-də 6:64-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II 
bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ۡمُكيﱢجَنُي
[yunəccī́kum̃] feili 
NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
ۡمُكي ِجنُي
[yuñ̃cī́kum̃] (6:65). NV-də 
sözügedən feildə dəyişiklik sayəsində gizlətmə (
ixfa
) hadisəsi baş verir [2, 134-139]. 
Müshəf fərqi yoxdur (
مـكـٮـحـٮـٮ
). Həm II bab ٰىﱠجَن [nəcc
ə̄
] (وجن) feili, həm də IV bab 
َأ
ٰى َج ۡن [’ənc
ə̄
] feili «xilas etmək» mənasındadır. Leksik fərq məna fərqinə gətirib çıxar-
mır. Belə ki, AH-də 
ٖب ۡرَك ﱢلُك نِمَو اَھۡنﱢم مُكيﱢجَنُي ُ ﱠ“ٱ ِلُق
[q ̣úlil-l
ə̄́
hu yunəccī́kum̃-m̃íñhǟ ṿámiñ̃-
kúlli kä́ṛbiñ] cümləsi NV-də 
ٖب ۡرَك ﱢلُك نِمَو اَھۡنﱢم مُكيِجنُي ُ ﱠ“ٱ ِلُق
[q ̣úlil-l
ə̄́
hu yuñ̃cī́kum̃-m̃íñhǟ 
ṿámiñ̃-kúlli kä́ṛbiñ] «De: "Sizi ondan xilas edən və hər bir qəmdən qurtaran 
Allahdır» kimi qiraət edilir.
8:11-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin təkində 
ۡمُكيﱢشَغُي
[yuğâşşī́kum̃] feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində işlənir: 
ۡمُكي ِش ۡغُي
[yuğşī́kum̃]. Müshəf fərqi yoxdur (
مـكـٮـسـعـٮ
). II 
bab ٰىﱠشَ
غ
[ğaşş
ə̄
] feili «örtmək; bürümək; daldırmaq», IV bab 
ٰىَش ۡغَأ
[’äğş
ə̄
] feili isə 
«qaranlıq olmaq; örtmək; qaranlığa qərq etmək» anlamındadır. Leksik fərqin əmələ 
gətirdiyi məna fərqi minimaldır. AH-də 
ٱ ُمُكيﱢشَغُي ۡذِإ
ُهۡنﱢم ٗةَنَمَأ َساَعﱡنل
[’iẕ yuğâşşī́kumuñ-
ñuʻā́sə ’əm
ə́
nətəm̃-m̃íñhu] «O vaxt Öz tərəfindən arxayınlıq əlaməti olaraq, O sizi 
xəfif bir uyğuya daldırmışdı» cümləsi NV-də 
ُه ۡنﱢم ٗةَنَمَأ َساَعﱡنلٱ ُمُكيِش ۡغُي ۡذِإ
[’iẕ yuğşī́kumuñ-
ñuʻā́sə ’əm
ə́
nətəm̃-m̃íñhu] «O vaxt Öz tərəfindən arxayınlıq əlaməti olaraq, O sizi 
xəfif bir uyğuya salmışdı» kimi qiraət edilir. 
III bab/V bab:
َلَعاَف [f
ə̄
‘alə]/ َلﱠعَفَت [təf
ə́
‘‘alə].
AH-də III bab َ
لَعاَف [f
ə̄
‘alə] 
modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ٰـَ
ظ
ُت
َنوُرِھ
[tuẓâ̄hiṛū́nə], III şəxsin cəmində, 
kişi cinsində 
َنوُرِھٰـَظُي
[yuẓâ̄hiṛū́nə] feilləri NV-də V bab َلﱠعَفَت [təf
ə́
‘‘alə] modelində 
işlənir: 
َنوُرﱠھﱠظَت
[täẓẓâhhäṛū́nə], 
َنوُرﱠھﱠظَي
[yäẓẓâhhäṛū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
ںورـھـطـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, V bab feilində [ẓ] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən 
əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya 
uğradır: 
َنوُرﱠھَظَتَت
[tətäẓâhhäṛū́nə], 
َنوُرﱠھَظَتَي
[yətäẓâhhäṛū́nə] 

َنوُرﱠھَظَظَت
[täẓâẓâhhäṛū́nə], 
َنوُرﱠھَظَظَي
[yäẓâẓâhhäṛū́nə] və aralarındakı sait də düşümə məruz 
qalır: 
َنوُرﱠھﱠظَت
[täẓẓâhhäṛū́nə], 
َنوُرﱠھﱠظَي
[yäẓẓâhhäṛū́nə]. III bab 
َرَھاَظ
[ẓâ̄́häṛa] və V bab 
َرﱠھَظَت
[täẓấhhäṛa] feilləri «zihar etmək» anlamındadır. «O zihar etdiyiniz zövcələrinizi 
sizə doğma ana etməmişdir» (33:4), «Sizdən öz qadınları ilə zihar edən...» (58:2), 
«Qadınları ilə zihar edib

» (58:3) cümlə və ifadələri AH-də 
ىِٔـ
ٓ ٰﱠلٱ ُمُكَج َٰو ۡزَأ َلَعَج اَمَو
ۚۡمُكِتَٰھﱠمُأ ﱠنُھۡنِم َنوُرِھَٰظُت
٤
[ṿam
ə̄́ 
cä́
ʻalə ’əzṿ
ā́cəkumul-l
ə̄́ə̄
’ī tuẓâ̄hiṛū́nə míñhuññə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 35 –
’um̃m̃əh
ə̄́tikum̃
║], 
مِھِئٓاَسﱢن نﱢم مُكنِم َنوُرِھَٰظُي َنيِذﱠلٱ
[’əl-ləẕī́nə yuẓâ̄hiṛū́nə míñ̃kum̃-m̃iñ-
ñis
ə̄́ə̄
’ihim̃], 
ۡمِھِئٓاَسﱢن نِم َنوُرِھَٰظُي َنيِذﱠلٱَو
[ṿal-ləẕī́nə yuẓâ̄hiṛū́nə miñ-ñis
ə̄́ə̄
’ihim̃], NV-də
اَمَو
ﱠظَت ىِٔـ
ٓ ٰﱠلٱ ُمُكَج َٰو ۡزَأ َلَعَج
ۚۡمُكِتَٰھﱠمُأ ﱠنُھۡنِم َنوُرﱠھ
[ṿam
ə̄́ 
cä́
ʻalə ’əzṿ
ā́cəkumul-l
ə̄́ə̄ə̄
ʾi/’əzṿā́cəkumul-l
ə̄́
ʾi 
täẓẓâhhäṛū́nə míñhuññə ’um̃m̃əh
ə̄́tikum̃
║] (burada 
ىِٔـٰٓـﱠلٱ
[’əl-l
ə̄́ə̄
’ī] nisbi əvəzliyinin 
qiraəti fərqi müşahidə edilir), 
مِھِئٓاَسﱢن نﱢم مُكنِم َنوُرﱠھﱠظَي َنيِذﱠلٱ
[’əl-ləẕī́nə yäẓẓâhhäṛū́nə 
míñ̃kum̃-m̃iñ-ñis
ə̄́ə̄ə̄
’ihim̃] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir), 
ۡمِھِئٓاَسﱢن نِم َنوُرﱠھﱠظَي َنيِذﱠلٱَو
[ṿal-ləẕī́nə yäẓẓâhhäṛū́nə miñ-ñis
ə̄́ə̄ə̄
’ihim̃] (burada 
məddi-
müttəsilin 
kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir.
III bab/VI bab:
َلَعاَف [f
ə̄
‘alə]/ َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə].
AH-də III bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, şərt şəklində ۡ
ط
ِقٰـَسُت [tusǟ́q ̣iṭ̌] (19:25) feili 
NV-də VI bab َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə] modelində işlənir: ۡ
ط
َقٰـﱠسَت [təssǟ́q ̣âṭ̌] (19:24). Müshəf fərqi 
yoxdur (
طـٯـسـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, burada VI bab feilində [s] səsi kontaktsız təsiri 
ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant 
assimilyasiyaya uğradır: ۡ
ط
َقٰـَسَتَت [tətəsǟ́q ̣âṭ̌] 

ۡ
ط
َقٰـَسَسَت [təsəsǟ́q ̣âṭ̌] və aralarındakı sait 
düşümə məruz qalır: ۡ
ط
َقٰـﱠسَت [təssǟ́q ̣âṭ̌]. III bab َ
ط
َقاَس və VI bab 
َسَت
َ
ط
َقا feilləri arasında 
məna fərqi yoxdur, ikisi də «bir-birinin ardınca düşmək, tökülmək» anlamındadır. 
Belə ki, «Xurma ağacını özünə tərəf silkələ, üstünə təzə yetişmiş xurmalar 
tökülsün!» cümləsi AH-də 
ۡطِق َٰسُت ِةَل ۡخﱠنلٱ ِع ۡذِجِب ِكۡيَلِإ ٓىﱢزُھَو
ا ّٗيِنَج اٗبَطُر ِكۡيَلَع 
٢٥
[ṿahúzzīī ’iléyki 
bicíẕʻiñ-ñä́xləti tusǟ́q ̣iṭ̌ 
ʻaléyki ṛúṭâbə
ñ̃-cəníyy
ə̄
║], NV-də 
َت ِةَل ۡخﱠنلٱ ِع ۡذِجِب ِكۡيَلِإ ٓىﱢزُھَو
ٰﱠس
ۡ
ط
َق
ا ّٗيِنَج اٗبَطُر ِكۡيَلَع
٢٤
[ṿahúzzīīī ’iléyki bicíẕʻiñ-ñä́xləti təssǟ́q ̣âṭ̌ ʻaléyki ṛúṭâbəñ̃-cəníyy
ə̄
║] 
(burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. 
IV bab/II bab: 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə]/ 
َلﱠعَف [fə‘‘alə].
AH-də III şəxsin təsniyəsində 
bitişən əvəzliklə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi 
cinsində, arzu şəklində 
اَمُھَلِدۡبُي
[yub̌díləhum
ə̄
] (18:81), III şəxsin təkində formasında, 
kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin 
təkində, kişi cinsində, arzu şəklində 
ۥُهَلِدۡبُي
[yub̌díləhu] (66:5), I şəxsin cəmində bitişən 
əvəzliklə işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu 
şəklində 
اَنَلِدۡبُي
[yub̌dílən
ə̄
] (68:32) feilləri NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: 
اَمُھَلﱢدَبُي
[yubəddíləhum
ə̄
] (18:80), 
ۥُهَلﱢدَبُي
[yubəddíləhu] (66:5), 
اَنَلﱢدَبُي
[yubəddílən
ə̄
] (68:32). 
Müshəf fərqi yoxdur (
اـمـھـلدـٮـٮ

مـھـلدـٮـٮ

اـٮـلدـٮـٮ
). IV bab 
َلَدۡبَأ
[’əbdələ] və II bab 
َلﱠدَب
[bəddələ] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «əvəzləmək». «Və istədik ki, Rəbbi 
onlara onun olduğundan daha təmizi və daha mərhəmətlisi ilə əvəzləsin» cümləsi 
AH-də 
ا ٗم ۡحُر َبَرۡقَأَو ٗة ٰوَكَز ُهۡنﱢم ا ٗرۡيَخ اَمُھﱡبَر اَمُھَلِدۡبُي نَأ ٓاَن ۡدَرَأَف
٨١
[fə’äṛád̆n
ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹub̌díləhumǟ 
ṛábbuhumǟ xấyṛam̃-m̃íñhu zək
ə̄́
täṿ̃-ṿ̃a’ä́q ̣̌ṛabä ṛúḥm
ə̄
║], NV-də 
َبُي نَأ ٓاَن ۡدَرَأَف
اَمُھﱡبَر اَمُھَلﱢد
ا ٗم ۡحُر َبَرۡقَأَو ٗة ٰوَكَز ُهۡنﱢم ا ٗرۡيَخ
٨١
[fə’äṛád̆n
ə̄ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹubəddíləhumǟ ṛábbuhumǟ xấyrəm̃-
m̃íñhu zək
ə̄́
täṿ̃-ṿ̃a’ä́q ̣̌ṛabä ṛúḥm
ə̄
║] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir); «Əgər o sizi boşasa, ola bilsin ki, Rəbbi ona 
sizin olduğunuzdan daha yaxşı zövcələr – müsəlman, mö’min, itaətkar, tövbəkar, 
ibadət edən, oruc tutan dul qadınlar və bakirə qızlar ilə əvəzləsin!» AH-də 
نِإ ٓۥُهﱡبَر ٰىَسَع
ا ٗراَك ۡبَأَو ٖتَٰبﱢيَث ٖت َٰحِئَٰٓس ٖت َٰدِب َٰع ٍتَٰبِئ
ٓ َٰت ٖتَٰتِنَٰق ٖتَٰنِم ۡؤﱡم ٖت َٰمِلۡسُم ﱠنُكنﱢم ا ٗرۡيَخ اًج َٰو ۡزَأ ٓۥُهَلِدۡبُي نَأ ﱠنُكَقﱠلَط
٥
[ʻásǟ ṛábbuhūū 
’iñ̃ ̣-ṭâllä́q ̣âkuññə ’əỹ-ỹub̌díləhūū ’əzṿā́cəñ xấyṛam̃-m̃íñ̃kuññə muslim
ə̄́tim̃
-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 36 –
m̃u’min
ə̄́
tiñ̃ ̣-q ̣â̄nit
ə̄́
tiñ̃-t
ə̄ə̄
’ib
ə̄́
tiñ ʻābid
ə̄́
tiñ̃-s
ə̄ə̄
’iḥā́tiñ̃-s̠əyyib
ə̄́
tiṿ̃-ṿ̃a’əb̌kǟ́ṛā║], NV-də 
َٰتِنَٰق ٖتَٰنِموﱡم ٖت َٰمِل ۡسُم ﱠنُكنﱢم ا ٗرۡيَخ اًج َٰو ۡزَأ ٓۥُهَلﱢدَبُي نَأ ﱠنُكَقﱠلَط نِإ ٓۥُهﱡبَر ٰى ٜسَع
ا ٗراَك ۡبَأَو ٖتَٰبﱢيَث ٖت َٰحِئَٰٓس ٖت َٰدِب َٰع ٍتَٰبِئ
ٓ َٰت ٖت
٥
[ʻásǟ/ʻásǣ ṛábbuhūūū ’iñ̃ ̣-ṭâḷḷáq ̣âkuññə ’əỹ-ỹubəddíləhūūū ’əzṿā́cəñ xấyrəm̃-
m̃íñ̃kuññə muslim
ə̄́tim̃
-m̃ūmin
ə̄́
tiñ̃ ̣-q ̣â̄nit
ə̄́
tiñ̃-t
ə̄ə̄ə̄
’ib
ə̄́
tiñ ʻābid
ə̄́
tiñ̃-s
ə̄ə̄ə̄
’iḥā́tiñ̃-s̠əyyi-
b
ə̄́
tiṿ̃-ṿ̃a’əb̌kǟ́ṛā║] (burada alternativli zəif saiti infleksiya, 
məddi-sileyi-kübranın
kəmiyyət fərqi (iki yerdə), 
l
samitinin qalınlaşması, 
r
samitinin incələşməsi, [’] 
səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi, 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi (iki yerdə) müşahidə 
edilir); «Ola bilsin ki, Rəbbimiz bizə onun olduğundan daha yaxşısı ilə əvəzləsin» 
cümləsi AH-də 
ۡبُي نَأ ٓاَنﱡبَر ٰىَسَع
ۡيَخ اَنَلِد
ۡنﱢم ا ٗر
ٓاَھ
[ʻásǟ ṛábbun
ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹub̌dílənǟ xấyṛam̃-m̃íñh
ə̄
], 
NV-də 
َبُي نَأ ٓاَنﱡبَر ٰى ٜسَع
ۡيَخ اَنَلﱢد
ا ٗر
ۡنﱢم
ٓاَھ
[ʻásǟ/ʻásǣ ṛábbun
ə̄ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹubəddílənǟ xấyrəm̃-m̃íñh
ə̄

(burada alternativli zəif saiti infleksiya, 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin 
incələşməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir.
10:103-də AH-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində I şəxsin cəmində
ِ
ج
نُن
[núñ̃ci] 
feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: ﱢ
ج
َنُن [nun
ə́
cci]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
حـٮـٮ
). Hər iki rəvayətdə [iṿu]/[ī] səs dəyişməsi baş verir: 
ي
ِجنُن
[núñ̃cī] ( ُو ِجنُن
[núñ̃ciṿu]) 

ِ
ج
نُن
[núñ̃ci],
ُن
ي
ﱢجَن [nun
ə́
ccī] ( ُو ﱢجَنُن [nun
ə́
cciṿu]) 


ج
َنُن [nun
ə́
cci]. IV bab 
ىَجۡنَأ
(وجن) 
[’ənc
ə̄
] və II bab ىﱠجَن [nəcc
ə̄
] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «xilas etmək; 
qurtarmaq». «Mö’minləri belə xilas etmək Bizə vacibdir» cümləsi AH-də 
ِلَٰ
ذ
َك
اَنۡيَلَع اًّقَح َك
َنيِنِم ۡؤُمۡلٱ ِجنُن
١٠٣
[k
əẕə̄́
likä ḥáq ̣q ̣âñ ʻaléyn
ə̄ 
núñ̃cil-mú’minīīñ║], NV-də 
َنُن اَن ۡيَلَع اًّقَح َكِل َٰذَك

ج
َنيِنِموُمۡلٱ
١٠٣
[k
əẕə̄́
likä ḥáq ̣q ̣âñ ʻaléyn
ə̄ 
nun
ə́
ccil-mū́minīīñ║] (burada [’] səsinin [ṿ] ilə 
əvəzlənməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. 
AH-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ُتِبۡثُي
[yús̠bitu] (13:39) feili NV-də II bab َلﱠعَف[fə‘‘alə] modelində işlənir: 
ُتﱢبَثُي
[
yus̠ə́
bbitu] 
(13:40). Müshəf fərqi yoxdur (
ٮـٮـٮـٮ
). IV bab 
َتَبۡثَأ
[’əsbətə] və II bab َتﱠبَ
ث
[səbbətə] 
feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «təsdiq etmək; qeyd etmək (yazmaq)». «Allah 
(həmin kitabdan) istədiyi şeyi pozub məhv edər, istədiyini də yazıb saxlayar» 
cümləsi AH-də 
ْاوُح ۡمَي
ٓاَشَي اَم ُ ﱠ“ٱ 
ُۖتِبۡثُيَو ُء
[y
ə́m̃
ḥuḷ-ḷā́hu m
ə̄ 
y
əşə̄́ə̄
’u ṿayús̠bitu], NV-də 
ْاوُح ۡمَي
َثُيَو ُءٓاَشَي اَم ُ ﱠ“ٱ
ۖ
ُتﱢب
[y
ə́m̃
ḥuḷ-ḷā́hu m
ə̄ 
y
əşə̄́ə̄
’u ṿ
ayus̠ə́
bbitu] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir.
IV bab/VI bab: 
َعۡفَأ
َل [’əf‘alə]/ َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə].
AH-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] 
modelində III şəxsin təsniyəsində, kişi cinsində, arzu şəklində 
اَحِل ۡصُي
[yúṣliḥā] (4:128) 
feili NV-də VI bab َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə] modelində işlənir: 
اَحَلٰـﱠصَي
[yäṣṣâ̄́ḷaḥā/yäṣṣâ̄́läḥā] 
(4:127). Müshəf fərqi yoxdur (
حـلـصـٮ
اـ
). Qeyd olunmalıdır ki, VI bab feilində [ṣ] səsi 
kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə 
görə distant assimilyasiyaya uğradır: 
اَحَلاَصَتَي
[yətäṣâ̄läḥā] 

َصَتَي
ا َحَلا
[yäṣâṣâ̄läḥā] və 
aralarındakı sait düşümə məruz qalır: 
اَحَلاﱠصَي
[yäṣṣâ̄läḥā]. NV-də sözügedən feilin 
tərkibində 
l
samiti həm qalınlaşma, həm də incələşmə ilə qiraət edilə bilər. IV bab 
َحَل ۡصَأ
[’äṣläḥa] feili «barışmaq; barışdırmaq», VI bab َحَلا َ
ص
َت [täṣâ̄läḥa] feili isə «barışıq 
əldə etmək» mənasındadır. Müşahidə edilən leksik fərq ayənin ümumi mənasına 
xüsusi təsir göstərmir. AH-də 
اَحِل ۡصُي نَأ ٓاَمِھۡيَلَع َحاَنُج َلاَف ا ٗضاَر ۡعِإ ۡوَأ اًزوُشُن اَھِل ۡعَب ۢنِم ۡتَفاَخ ٌةَأَر ۡمٱ ِنِإَو
ۚ ا ٗح ۡلُص اَمُھَنۡيَب
[ṿa’íni-m̃ṛá’ətuñ xâ̄́fət mim̃̃-bä́ʻlih
ə̄ 
nuşū́zəñ ’ä́u ’iʻṛā́ḍâñ̃-fəl
ə̄́ 
cunǟ́ḥa 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 37 –
ʻaléyhim
ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹúṣliḥā b
ə́
ynəhumǟ ṣúlḥā║] «Əgər bir qadın öz ərinin qaba 
rəftarından, yaxud ondan üz çevirməsindən qorxarsa, onların öz aralarında barışıb 
düzəlişmələrində heç bir günah yoxdur» cümləsi NV-də 
ِوَا اًزوُشُن اَھِل ۡعَب ۢنِم ۡتَفاَخ ٌةَأَر ۡمٱ ِنِإَو
ۚ ا ٗح ۡلُص اَمُھَنۡيَب اَحَلٰـﱠصَي نَأ ٓاَمِھۡيَلَع َحاَنُج َلاَف ا ٗضاَر ۡعِا
[ṿa’íni-m̃ṛá’ətuñ xâ̄́fət mim̃̃-bä́ʻlih
ə̄ 
nuşū́zənä́-
ṿi-ʻṛā́ḍâñ̃-fəl
ə̄́ 
cunǟ́ḥa ʻaléyhim
ə̄ə̄ə̄ 
’əỹ-ỹäṣṣâ̄́ḷaḥā/’əỹ-ỹäṣṣâ̄́läḥā b
ə́
ynəhumǟ ṣúlḥā║] 
(burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə 
edilir) «Əgər bir qadın öz ərinin qaba rəftarından, yaxud ondan üz çevirməsindən 
qorxarsa, onların aralarında barışığın bərqərar olunmasında heç bir günah yoxdur» 
kimi qiraət edilir.
IV bab/VIII bab: 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə]/
َلَعَتۡفٱ 
[’iftə‘alə].
AH-də ـَف bağlayıcısı ilə 
işlənən IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində
َ
ع
َب ۡتَأَف 
[fə’
ə́
tbäʻa] (18:85), 
َعَبۡتَأ
[’
ə́
tbä
ʻa] (18:89, 18:92) feilləri NV
-də VIII bab 
َلَعَتۡفٱ
[’iftə‘alə] 
modelində işlənir: َ
ع
َبﱠت

َف [fə-tt
ə́
bäʻa] (18:84), 
َعَبﱠتٱ
[’itt
ə́
bäʻa] (18:87, 18:89). Müshəf 
fərqi yoxdur (
عـٮـٮاـٯ

عـٮـٮا
). IV bab 
َعَبۡتَأ
[’
ə́
tbä
ʻa] və VIII bab َعَبﱠتٱ
[’itt
ə́
bäʻa] feilləri 
arasında kontekst baxımından məna fərqi yoxdur, ikisi də «(yol) tutub getmək; (yola) 
çıxmaq» anlamındadır. «O da bir yol tutub getdi» cümləsi AH-də 
ا
ً
بَبَس َ
ع
َب
ْ
تَأَف
٨٥
[fə’
ə́
tbäʻa s
ə́
bəb
ə̄
║], 
اًبَبَس َعَبۡتَأ ﱠمُث
٨٩
və 
اًبَبَس َعَبْتَأ ﱠمُث
٩٢
[s̠úm̃m̃ə ’
ə́
tbäʻa s
ə́
bəb
ə̄
║], NV-də 
ا
ً
بَبَس َ
ع
َبﱠت

َف [fə’
ə́
tbäʻa s
ə́
bəb
ə̄
║], 
اًبَبَس َعَبﱠتٱ ﱠمُث
və 
اًبَبَس َعَبﱠتٱ ﱠمُث
[s̠úm̃m̃ə-tt
ə́
bäʻa s
ə́
bəb
ə̄
║] kimi 
qiraət edilir.
V bab/I bab: َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə]/ َلَعَف [fə‘alə].
37:8-də AH-də V bab َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] 
modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُعﱠمﱠسَي
[yəssəm̃m̃äʻū́nə] feili NV-də I bab 
َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
َنوُعَم ۡسَي
[y
əsmäʻ
ū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـعـمـسـٮ
). 
Qeyd olunmalıdır ki, V bab feilində [s] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn 
açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya uğradır: 
َنوُعﱠمَسَتَي
[yətəsəm̃m̃äʻū́nə] 

َنوُعﱠمَسَسَي
[yəsəsəm̃m̃äʻū́nə] və aralarındakı sait düşümə 
məruz qalır: 
َنوُعﱠمﱠسَي
[yəssəm̃m̃äʻū́nə]. V bab َ
ع
ﱠمَسَت [təsəmmä‘a] feili ilə I bab َ
ع
ِمَس 
[səmi‘a] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «eşitmək, qulaq asmaq». «Onlar ali bəzmə 
qulaq asa bilməz!» cümləsi AH-də 
َي ﱠلا
ٰىَل ۡعَ ۡلأٱ ِ َلإَمۡلٱ ىَلِإ َنوُعﱠمﱠس
[l
ə̄ 
yəssəm̃m̃äʻū́nə ’íləl-
m
ə́
lə’il-’ä́ʻl
ə̄
], NV-də 
َلاٱ ِ َلإَمۡلٱ ىَلِإ َنوُعَم ۡسَي ﱠلا
ٰى
ٜ
ل ۡع
[l
ə̄ 
yəsmäʻū́nə ’íləl-m
ə́
lə’ilä́-ʻl
ə̄
/’íləl-
m
ə́
lə’ilä́-
ʻlǣ] (burada [’] səsinin dü
şümü, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə 
olunur) kimi qiraət edilir.
VI bab/I bab:
َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə]/ َلَعَف [fə‘alə].
VI bab feili əsasən hərəkətin 
qarşılıqlığını, III bab feilinin bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də VI bab 
َلَعاَفَت [təf
ə̄
‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنو ﱡضٰٓـَحَت
[täḥāāāḍḍū́nə] 
(89:18) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
َنو ﱡضُحَت
[täḥuḍḍū́nə] (89:20). 
Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـصـحـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, VI bab feildə ـ
ـَت [-tə-] (ikinci 
[tə]) prefiksinin (
َنو ﱡضآَحَتَت
[tətäḥāāāḍḍū́n
ə] → َنو ﱡضآَحَت
[täḥāāāḍḍū́nə]) metateza nəticə-
sində düşümü ilə 
َنو ﱡضآَحَت
[täḥāāāḍḍū́nə] formasında qiraət edilir. VI bab 
ﱠضاَحَت
[täḥā́āāḍḍâ] feili «bir-birini həvəsləndirmək», I bab 
َ
ح

ض
[ḥáḍḍâ] feili isə 
«həvəsləndirmək» anlamındadır. Leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi 
kontekst baxımından xüsusi təsir etməyən çalarlar gətirir. AH-də 
ِماَعَط ٰىَلَع َنوﱡضَٰٓحَت َلاَو


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 38 –
ِنيِك ۡسِمۡلٱ
١٨
[ṿal
ə̄́ 
täḥāāāḍḍū́nä ʻálǟ ṭâʻā́mil-mískīīñ║] «Bir-birinizi kasıbı yedirtməyə 
həvəsləndirmirsiniz!» NV-də 
َت َلاَو
ِنيِك ۡسِمۡلٱ ِماَعَط ٰىَلَع َنوﱡضُح
٢٠
[ṿal
ə̄́ 
täḥuḍḍū́nä ʻálǟ 
ṭâʻā́mil-mískīīñ║] «(Aralarınızdakı varlıları) kasıbı yedirtməyə həvəsləndirmirsiz» 
kimi qiraət edilir. 
Kateqoriya fərqləri. 
Feillərin kateqoriyalar üzrə fərqləri onların növ, cins, 
şəxs, kəmiyyət, şəkil, həmçinin zaman, şəxs və şəkil, növ, cin və şəxs, növ, şəxs və 
kəmiyyət, növ və şəkil, şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqləri əhatə edir. 
Növ kateqoriyası üzrə fərqlər.
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə 
edilən növ kateqoriyası ilə bağlı fərqlər feilin bir rəvayətdə məlum, digərində məchul 
növdə işlənməsi hallarını əhatə edir.
«Ölmək» (məchul növdə: «ölmüş olmaq») anlamında I bab 
تاَم
[m
ə̄́
tə] (
توم

feili 3:157 və 158-də AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində ۡمﱡتﱡم [múttum̃] məlum, 
NV-də isə məchul növdə işlənir:
ﱢم
ۡمﱡت [míttum̃]. Müshəf fərqi yoxdur (
مـٮـم
). 
Rəvayətlərarası növ fərqi ümumi anlama xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də 
نِئَلَو
ِﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ۡمُتۡلِتُق
َنوُعَم ۡجَي اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠ“ٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل ۡمﱡتُم ۡوَأ 
١٥٧
[ṿal
ə́
’iñ̃ ̣-q ̣utíltum̃ fī səbī́lil-l
ə̄́
hi 
’ä́u múttum̃ ləmäğfíṛatum̃-m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyṛum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
yəčmäʻū́nə] 
«Əgər Allah yolunda öldürülər və ya (öz ölümünüzlə) ölərsinizsə, Allahın sizi 
bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, (kafirlərin dünyada) topladıqları şeylərdən 
daha xeyirlidir», 
َنوُرَش ۡحُت ِ ﱠ“ٱ ىَلِ َلإ ۡمُتۡلِتُق ۡوَأ ۡمﱡتﱡم نِئَلَو
١٥٨
[ṿal
ə́
’im̃-m̃úttum̃ ’ä́u q ̣utíltum̃ 
lə’íläḷ-ḷā́hi túḥşäṛūūñ║] «Ölsəniz də, öldürülsəniz də, (axırda) mütləq Allahın 
hüzuruna toplanacaqsınız!» cümlələri NV-də 
ِم ۡوَأ ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ۡمُتۡلِتُق نِئَلَو
ِ ﱠ“ٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل ۡمﱡت
َنوُعَم ۡجَت اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو
١٥٧
[ṿal
ə́
’iñ̃ ̣-q ̣utíltum̃ fī səbī́lil-l
ə̄́
hi ’ä́u míttum̃ ləmäğfírətum̃-
m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyrum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
təčmäʻū́nə] (burada 
r
samitinin incələşməsi 
(iki yerdə), şəxs fərqi müşahidə edilir) «Əgər Allah yolunda öldürülər və ya (öz 
ölümünüzlə) ölərsinizsə (ölmüş olarsınızsa), Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi 
şübhəsiz ki, topladığınız şeylərdən daha xeyirlidir», 
ﱢم نِئَلَو
َنوُرَش ۡحُت ِ ﱠ“ٱ ىَلِ َلإ ۡمُتۡلِتُق ۡوَأ ٓۥُمﱡت
١٥٨
[ṿal
ə́
’im̃-m̃íttumūūū ’ä́u q ̣utíltum̃ lə’íläḷ-ḷā́hi túḥşäṛūūñ║] (burada 
məddi-sıleyi-mimi-
cəm
müşahidə edilir) «Ölmüş olsanız da, öldürülsəniz də, (axırda) mütləq Allahın hü-
zuruna toplanacaqsınız!» kimi qiraət edilir.
«Qurmaq; təsis etmək» (məchul növdə: «qurulmaq; təsis edilmək») 
anlamında II bab 
َسﱠسَأ
[’
ə́
ssəsə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َسﱠسَأ
[’
ə́
ssəsə] (9:109, 109) məlum, NV-də məchul növdə işlənir: 
ُأ
َسﱢس [’ússisə] (9:110, 
110). Müshəf fərqi yoxdur (
سـسا
). AH-də 
ۡنﱠم مَأ ٌرۡيَخ ٍن َٰو ۡضِرَو ِ ﱠ“ٱ َنِم ٰىَوۡقَت ٰىَلَع ۥُهَنَٰيۡنُب َسﱠسَأ ۡنَمَفَأ
َٰيۡنُب َسﱠسَأ
ۗ َمﱠنَھَج ِراَن ىِف ۦِهِب َراَھۡنﭑَف ٖراَھ ٍفُرُج اَفَش ٰىَلَع ۥُهَن
[’ə f
ə́
məñ ’
ə́
ssəsə buñy
ə̄́
nəhū ʻál
ə̄ 
tä́q ̣̌ṿā 
mínäḷ-ḷā́hi ṿariḍṿā́niñ xấyṛuñ ’əm̃-m̃əñ ’
ə́
ssəsə buñy
ə̄́
nəhū ʻál
ə̄ şə́
f
ə̄ 
cúṛufiñ h
ə̄́
riñ̃-fə-
ñhǟ́ṛa bíhī fī n
ə̄́
ri cəh
ə́
ññəm̃║] «O halda, onun (dinin, məscidin) Allah qorxusu və 
rizası üzərində binasını quran kəs daha yaxşıdır, yoxsa onun özü ilə birlikdə 
cəhənnəm oduna yuvarlanacaq uçmaqda olan bir yerin kənarında binasını quran 
kəs?!» sual cümləsi NV-də
ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسا نَمَفَأ
اَفَش ٰىَلَع ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسا ُنﱠم مَا ٌرۡيَخ ٍن َٰو ۡضِرَو ِ ﱠ“ٱ َنِم ٰى ٜوۡقَت ٰىَلَع 
ۗ َمﱠنَھَج ِراٜن ىِف ۦِهِب َراَھۡنﭑَف ٖرا ٜھ ٍفُرُج
[’ə f
ə́
mənú-ssisə buñy
ə̄́
nuhū ʻál
ə̄ 
tä́q ̣̌ṿā/tä́q ̣̌ṿǣ mínäḷ-ḷā́hi 
ṿariḍṿā́niñ xấyrunə-m̃-m̃ənú-ssisə buñy
ə̄́
nuhū ʻál
ə̄ şə́
f
ə̄ 
cúṛufiñ hǣ́riñ̃-fə-ñhǟ́ṛa bíhī fī 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 39 –
nǣ́ri cəh
ə́
ññəm̃║] (burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), alternativli zəif saiti 
infleksiya, habelə zəif saiti infleksiya (iki yerdə), 
r
samitinin incələşməsi müşahidə 
edilir) «O halda, onun (dinin, məscidin) kiminsə tərəfindən Allah qorxusu və rizası 
üzərində qurulmuş binası daha yaxşıdır, yoxsa onun kiminsə tərəfindən özü ilə 
birlikdə cəhənnəm oduna yuvarlanacaq uçmaqda olan bir yerin kənarında qurulmuş 
binası?!» kimi qiraət edilir. AH-də məlum növdə (
َسﱠسَأ
[’
ə́
ssəsə] – iki yerdə) olan feili 
xəbərin mübtədası vəzifəsində
ْ
نَم nisbi əvəzliyi, tamamlıq vəzifəsində isə təsirlik 
halda 
َنَٰيۡنُب
ۥُه
[buñy
ə̄́
nəhu] çıxış edir: «onun binasını quran kəs», NV-də isə məchul 
növdə (
ُأ
َسﱢس [’ússisə] – iki yerdə) olan feili-xəbərin mübtədası adlıq halda işlənən 
ۥُهُنٰـَيۡنُب
[buñy
ə̄́
nuhu] (iki yerdə): 
ْ
نَم
ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسُأ
«kiminsə tərəfindən qurulmuş onun (dinin, 
məscidin) binası».
«Qolları bağlamaq; gəlir əldə etmək; əmanətə xəyanət etmək; bəhrə vermək» 
anlamında I bab
ﱠلَ
غ
[ğấllə] (لل
غ
) feili 3:161-də AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində, arzu şəklində 
ﱠلُغَي
[yäğúllə] məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: 
ﱠلَغُي
[yuğấllə]. Müshəf fərqi yoxdur (
لـعـٮ
). Belə ki, AH-dəki 
ﱟىِبَنِل َناَك اَمَو
ۚﱠلُغَي نَأ 
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə 
linəbíyyiñ ’əỹ-ỹä́ğull║ (’əỹ-ỹäğúllə)] «Heç bir peyğəmbərə əmanətə xəyanət etmək 
yaraşmaz» cümləsi NV-də 
ٓىِبَنِل َناَك اَمَو
ٍ
ء
َا
ۚﱠلَغُي ن
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə linəbī́īī’in
ə́
-ỹ-ỹúğâll║ (’əỹ-
ỹuğấllə)] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində 
məddi-müttəsil
baş verir), [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Heç bir peyğəmbərə 
əmanətə xəyanət etmək yaraşdırılmaz» kimi qiraət edilir.
«Nazil etmək» (məchul növdə: «nazil olunmaq») anlamında II bab 
َن
َلﱠز
[n
ə́
zzələ] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َلﱠزَن
[n
ə́
zzələ] (4:140) məlum, 
NV-də isə məchul növdə işlənir: 
َلﱢزُن
[núzzilə] (4:139). Müshəf fərqi yoxdur (
لرـٮ
). 
Belə ki, AH-də
ِمَس اَذِإ ۡنَأ ِبَٰتِكۡلٱ ىِف ۡمُكۡيَلَع َلﱠزَن ۡدَقَو 
ْاوُدُع ۡقَت َلاَف اَھِب ُأَزۡھَت ۡسُيَو اَھِب ُرَف ۡكُي ِ ﱠ“ٱ ِتَٰياَء ۡمُت ۡع
ۡمُھَعَم 
ۚٓۦِهِرۡيَغ ٍثيِدَح ىِف ْاوُضوُخَي ٰىﱠتَح
[ṿáq ̣âd̆ n
ə́
zz
əlä ʻalé
ykum̃ fil-kit
ə̄́
bi ’əñ ’í
ẕə̄ 
səmíʻtum̃ ’
ə̄
y
ə̄́
til-
l
ə̄́
hi yúkfäṛu bíhǟ ṿayust
ə́
hzə’u bíh
ə̄ 
f
ə́
l
ə̄ 
tä́q ̣̌ʻudū mä́ʻahum̃ ḥátt
ə̄ 
yäxū́ḍū fī ḥadī́s̠iñ 
ğấyrih║] «O (Allah), Kitabda sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrini inkar edildiyini 
və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman başqa bir söhbətə girişməyənə qədər 
onlarla (müşriklərlə) bir yerdə əyləşməyin!» cümləsi NV-də 
ُن ۡدَقَو
اَذِا ِنَأ ِبَٰتِكۡلٱ ىِف ۡمُكۡيَلَع َلﱢز
ْاوُدُعۡقَت َلاَف اَھِب ُأَزۡھَت ۡسُيَو اَھِب ُرَف ۡكُي ِ ﱠ“ٱ ِتَٰياَء ٓۥُمُت ۡعِمَس
ۚٓۦِهِرۡيَغ ٍثيِدَح ىِف ْاوُضوُخَي ٰىﱠتَح ۡمُھَعَم 
[ṿáq ̣âd̆ núzzilä 
ʻaléykum̃ fil-kit
ə̄́
bi ’əní-
ẕə̄ 
s
əmíʻtum
ūūū ’
ə̄ə̄
y
ə̄́
til-l
ə̄́
hi yúkfäṛu bíhǟ ṿayust
ə́
hzə’u bíh
ə̄ 
f
ə́
l
ə̄ 
tä́q ̣̌ʻudū mä́ʻahum̃ ḥátt
ə̄ 
yäxū́ḍū fī ḥadī́s̠iñ ğấyrih║] (burada [’] səsinin düşümü, 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
, həmçinin 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) 
«Kitabda sizə (Allah tərəfindən) nazil edilmişdir ki, Allahın ayələrini inkar edildiyini 
və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman başqa bir söhbətə girişməyənə qədər 
onlarla (müşriklərlə) bir yerdə əyləşməyin!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də 
NV-də feil Allah-taalaya aiddir. Allah-taala III şəxsdə AH-də məlum növdə («O 
(Allah) nazil etdi»), NV-də isə Allah-taala məchul növdə olan feil ilə nəzərdə tutulur: 
«(Allah tərəfindən) nazil edilmişdir».
«Layiq olmaq, haqqı olmaq; üzləşmək» (məchul növdə: «layiq görülmək; 
məruz qalmaq») anlamında X bab 
ﱠقَحَت ۡسٱ
[’istäḥáq ̣q ̣â] feili AH-də III şəxsin təkində, 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 40 –
kişi cinsində 
ﱠقَحَت ۡسٱ
[’istäḥáq ̣q ̣â] (5:107) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: 
ﱠق ِحُت ۡسٱ
[’ustuḥíq ̣q ̣â] (5:109). Müshəf fərqi yoxdur (
ٯـحـٮـسا
). Belə ki, AH-də
ٓ ٰىَلَع َرِثُع ۡنِإَف 
ِنَٰيَل ۡوَ ۡلأٱ ُمِھۡيَلَع ﱠقَحَت ۡسٱ َنيِذﱠلٱ َنِم اَمُھَماَقَم ِناَموُقَي ِناَرَخأَـَف ا ٗمۡثِإ ٓاﱠقَحَت ۡسٱ اَمُھﱠنَأ
[f
ə’íñ ʻú
s̠iṛa ʻál
ə̄ə̄ 

ə́
ññəhumə-stäḥáq ̣q ̣â̄â̄ ’ís̠məñ̃-fə’ǟxâṛā́ni yäq ̣ūm
ə̄́
ni mäq ̣â̄́məhum
ə̄ 
mínəl-ləẕī́nə-
stäḥáq ̣q ̣â ʻaléyhimul-’äuləy
ə̄́
ni] «Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman 
onların yerini haqsızlıqla üzləşən daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» cümləsi NV-
də 
ِناَرَخأَـَف ا ٗمۡثِإ ٓاﱠقَحَت ۡسٱ اَمُھﱠنَأ ٰٓىَلَع َرِثُع ۡنِإَف
ُت ۡسٱ َنيِذﱠلٱ َنِم اَمُھَماَقَم ِناَموُقَي 
ِنَٰيَل ۡو َلاٱ ُمِھۡيَلَع ﱠقِح
[f
ə’íñ ʻú
s̠irə 
ʻál
ə̄ə̄ə̄ 

ə́
ññəhumə-stäḥáq ̣q ̣â̄â̄â̄ ’ís̠məñ̃-fə’ǟǟxâṛā́ni yäq ̣ūm
ə̄́
ni mäq ̣â̄́məhum
ə̄ 
mínəl-
ləẕī́nə-stuḥíq ̣q ̣â ʻaléyhimulä-uləy
ə̄́
ni] (burada 
r
samitinin incələşməsi, 
məddi-münfəsil
(iki yerdə), 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqləri, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) 
«Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini haqsızlığa məruz 
qalmış daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də 
NV-də feil iki şahidə aiddir. AH-də onlar məlum növdə olan («haqsızlıqla üzləşən iki 
nəfər»), NV-də isə məchul növdə («haqsızlığa məruz qalmış iki nəfər») olan feillə 
bildirilirlər.
«Hidayət etmək; doğru yola salmaq» (məchul növdə: «hidayət olunmaq; 
doğru yola salınmaq») anlamında I bab feili 16:37-də AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində 
ىِدۡھَي
[y
ə́
hdī] məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: 
ُي
ٰى ٜدۡھ
[yúhd
ə̄
/yúhdǣ] 
(burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىدـھـٮ
). 
Belə ki, AH-də 
ۖﱡل ِضُي نَم ىِدۡھَي َلا َ ﱠ“ٱ ﱠنِإَف ۡمُھٰٮَدُھ ٰىَلَع ۡصِر ۡحَت نِإ
[’iñ̃-tä́ḥriṣ ʻál
ə̄ 
hud
ə̄́hum̃ 
fə’íññäḷ-ḷā́hə l
ə̄ 
y
ə́
hdī məỹ-ỹuḍíllu] «(Ya Rəsulum!) Sən onların doğru yola gəlmə-
sini həddindən artıq istəsən də Allah yoldan çıxartdıqlarını (bir daha) doğru yola 
salmaz!» cümləsi NV-də 
ُي َلا َ ﱠ“ٱ ﱠنِإَف ۡمُھٰٮ ٜدُھ ٰىَلَع ۡصِر ۡحَت نِإ
ۖﱡل ِضُي نَم ٰى ٜدۡھ
[’iñ̃-tä́ḥriṣ ʻál
ə̄ 
hud
ə̄́hum̃
/hudǣ́hum̃ fə’íññäḷ-ḷā́hə l
ə̄ 
yúhd
ə̄
/yúhdǣ məỹ-ỹuḍíllu] (burada daha bir 
alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «(Ya Rəsulum!) Sən onların doğru 
yola gəlməsini həddindən artıq istəsən də Allahın yoldan çıxartdıqları (bir daha) 
doğru yola salınmaz!» kimi qiraət edilir.
«Gömmək» (məchul növdə: «gömülmək») anlamında I bab َ
ف
َس َ
خ
[xấsəfə] feili 
28:82-də AH-də ـَل ədatı III şəxsin təkində, kişi cinsində َ
ف
َس َ
خ
َل [läxấsəfə] məlum, NV-
də isə məchul növdə işlənir: 
ُ
خ
َل
َ
ف
ِس [läxúsifə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ڡ
ـسـحـل). Belə ki, 
َسَخَل اَنۡيَلَع ُ ﱠ“ٱ ﱠنﱠم نَأ ٓ َلا ۡوَل
ۖ
اَنِ
ب
َ
ف
[lä́u l
ə̄ə̄ 
’əm̃-
m̃ə́
ññäḷ-ḷā́hu ʻaléyn
ə̄ 
läxấsəfə bín
ə̄
] «Əgər Allah 
bizə lütf etməsəydi, yəqin ki, bizi də yerə gömərdi» cümləsi NV-də 
اَن ۡيَلَع ُ ﱠ“ٱ ﱠنﱠم نَأ ٓ َلا ۡوَل
ُ
خ
َل
ۖ
اَنِ
ب
َ
ف
ِس [lä́u l
ə̄ə̄ə̄ 
’əm̃-
m̃ə́
ññäḷ-ḷā́hu ʻaléyn
ə̄ 
läxúsifə bín
ə̄
] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Əgər Allah bizə lütf etməsəydi, yəqin ki, biz də 
(Onun tərəfindən) yerə gömülərdik» kimi qiraət edilir.
«Çıxmaq; əmələ gəlmək» (məchul növdə: «çıxarılmaq; əmələ gətirilmək») 
anlamında I bab 
َ
خ
َجَر
[xấṛacə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ُجُر ۡخَي
[yä́xṛucu] (55:22) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: 
ُجَر ۡخُي
[yúxṛacu] (55:20; 
burada 
r
samitinin qalınlaşması müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
حرـحـٮ
). Belə 
ki,
ِم ُجُر ۡخَي
ُناَج ۡرَمۡلٱَو ُؤُل ۡؤﱡللٱ اَمُھۡن
٢٢
[yä́xṛucu míñhuməl-lú’lu’u ṿal-mä́ṛc
ə̄ə̄
ñ

] «Onlardan (o 
iki dənizdən, duzlu sudan) inci və mərcan çıxar» cümləsi NV-də
ُي
ُؤُل ۡؤﱡللٱ اَمُھۡنِم ُجَر ۡخ


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 41 –
ُناَج ۡرَمۡلٱَو
٢٠
[yúxricu míñhuməl-lú’lu’u ṿal-mä́ṛc
ə̄ə̄
ñ

] «Onlardan (o iki dənizdən, 
duzlu sudan) inci və mərcan çıxardılar» [1, 55-59; 23, 9, 181-182].
«Keflənmək» (məchul növdə: «kefləndirilmək») anlamında IV bab 
َفَز ۡنَأ
[’
ə́
nzəfə] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُفِزنُي
[yuñ̃zifū́nə] (56:19) 
məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: 
َزنُي
َنوُف
[yuñ̃zəfū́nə] (56:22). Müshəf fərqi 
yoxdur (
ںوـٯرـٮـٮ
). Belə ki, 
َنوُفِزنُي َلاَو اَھۡنَع َنوُعﱠدَصُي ﱠلا
١٩
[l
ə̄ 
yuṣâddäʻū́nä ʻáñhǟ ṿál
ə̄ 
yúñ̃zifūūñ║ (yuñ̃zifū́nə)] «Ondan başları ağrıdılmaz və keflənməzlər» NV-də ﱠ
لا
َزنُي َلاَو اَھۡنَع َنوُعﱠدَصُي
َنوُف
١٩
[l
ə̄ 
yuṣâddäʻū́nä ʻáñhǟ ṿál
ə̄ 
yúñ̃zəfūūñ║ (yuñ̃zəfū́nə)] 
«Ondan başları ağrıdılmaz və gicəlləndirilməz» kimi qiraət edilir. Əgər AH-də 
məlum növdə işlənən feil cənnətdəkilərin içdikləri şərabdan özlərinin keflənməsini 
bildirirsə, NV-də məchul növdəki feil cənnətdəkilərin içdikləri şərabdan başlarının 
gicəlləndirilməsini nəzərdə tutur.
«Ayırmaq; ayırd etmək» (məchul növdə: «ayırd olunmaq») anlamında I bab 
َل َ
ص
َف [fấṣâlə] feili 60:3-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ُلِصۡفَي
[y
ə́
fṣilu] 
məlum, NV-də məchul növdə işlənir: 
ُلَصۡفُي
[yúfṣâlu]. Müshəf fərqi yoxdur (
ـٮ
لـصـٯ
). 
Belə ki, AH-də 
ۚۡمُكَن ۡيَب ُلِصۡفَي ِةَمَٰيِقۡلٱ َم ۡوَي
[yä́uməl-q ̣iy
ə̄́
məti y
ə́
fṣilu b
ə́
ynəkum̃

] «(Allah) 
qiyamət günü sizi bir-birinizdən ayıracaqdır!» cümləsi NV-də 
ِةَمَٰيِقۡلٱ َم ۡوَي
ُلَصۡفُي
ۚۡمُكَن ۡيَب 
[yä́uməl-q ̣iy
ə̄́
məti yúfṣâlu b
ə́
ynəkum̃

] «Qiyamət günü siz (Allah tərəfindən) bir-bi-
rinizdən ayırd olunacaqsınız!» kimi qiraət edilir. Növ fərqi mübtədanın dəyişməsinə 
gətirib çıxarır: AH-də «(Allah) ayıracaq», NV-də isə «(Allah tərəfindən) ayırd 
olunacaq(sınız)!».
«Dönmək; çıxarmaq» (məchul növdə: «döndərilmək; çıxarılmaq») anlamında 
I bab ﱠد َص [ṣấddə] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ْاوﱡدُص
[ṣúddū] (13:33), 
III şəxsin təkində, kişi cinsində ُص
ﱠد [ṣúddə] (40:37) məchul, NV-də isə məlum növdə 
işlənir:
َص
ْاوﱡد
[ṣấddū] (13:34), َص
ﱠد [ṣấddə] (40:37). Müshəf fərqi yoxdur (
اودـص
, دـص). 
Belə ki, 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلِل َنﱢيُز ۡلَب
ُھُر ۡكَم 
ِۗليِبﱠسلٱ ِنَع ْاوﱡدُصَو ۡم
[bəl zúyyinə lil-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū m
ə́
kṛuhum̃ 
ṿaṣúddū ʻánis-s
ə́
bīīl║] «Xeyr, kafirlərə öz hiylələri gözəl göstərildi və onlar yoldan 
döndərildilər», 
ُصَو
ِۚليِبﱠسلٱ ِنَع ﱠد
[ṿaṣúddä ʻánis-s
ə́
bīīl║] «O (firon), (haqq) yoldan dön-
dərildi» cümlələri NV-də 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلِل َنﱢيُز ۡلَب
َصَو ۡمُھُر ۡكَم 
ِۗليِبﱠسلٱ ِنَع ْاوﱡد
[bəl zúyyinə lil-ləẕī́nə 
k
ə́
fäṛū m
ə́
kṛuhum̃ ṿaṣấddū ʻánis-s
ə́
bīīl║] «Xeyr, kafirlərə öz hiylələri gözəl göstərildi 
və onlar yoldan döndülər», 
ﱠدَصَو
ِۚليِبﱠسلٱ ِنَع
[ṿaṣấddä ʻánis-s
ə́
bīīl║] «O (firon), (haqq) 
yoldan döndü» kimi qiraət edilir. AH-də işlənən məchul növdə feil hər iki ayədə 
hərəkətin Allah tərəfindən baş verməsini bildirdiyi halda, NV-də məlum növdə 
birinci ayədə feil kafirlərin özlərinin yoldan dönmələrini, ikinci ayədə fironun özü-
nün haqq yoldan çıxmasını bildirir. 
«Vəsiyyət etmək» (məchul növdə: «vəsiyyət olunmaq») anlamında IV bab 
ٰىَص ۡوَأ
[’ä́uṣâ̄] feili 4:12-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ٰىَصوُي
[yū́ṣâ̄] 
məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: 
ِصوُي
ى
[yū́ṣī]. Müshəf fərqi yoxdur (
ىـصوـٮ
). 
Belə ki, AH-də 
ْآوُناَك نِإَف
ّٖۚرٓاَضُم َرۡيَغ ٍنۡيَد ۡوَأ ٓاَھِب ٰىَصوُي ٖةﱠيِصَو ِد ۡعَب ۢنِم ِۚثُلﱡثلٱ ىِف ُءٓاَكَرُش ۡمُھَف َكِل َٰذ نِم َرَث ۡكَأ 
[fə’íñ̃-k
ə̄́
nūū ’
ə́ks̠
äṛa miñ̃-ẕ
ə̄́
likə fəhúm̃ şuṛak
ə̄́ə̄
’u fis̠-s̠úlus̠i mim̃̃-bä́ʻdi ṿaṣíyyətiỹ-
ỹū́ṣâ̄ bíh
ə̄ə̄ 
’ä́u d
ə́
yniñ ğấyṛa múḍâ̄â̄â̄ṛṛ

] «(Vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda edi-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 42 –
lən vəsiyyətin icrasından və ya borcun ödənilməsindən sonra onların sayı birdən artıq 
olduqda isə hamısı həmin malın üçdə birinə şərikdir» cümləsi NV-də 
ْآوُناَك نِإَف
نِم َرَث ۡكَأ 
ِصوُي ٖةﱠيِصَو ِد ۡعَب ۢنِم ِۚثُلﱡثلٱ ىِف ُءٓاَكَرُش ۡمُھَف َكِل َٰذ
ۡيَغ ٍنۡيَد ۡوَأ ٓاَھِب ى
ّٖۚرٓاَضُم َر
[fə’íñ̃-k
ə̄́
nūūū ’
ə́ks̠
äṛa miñ̃-

ə̄́
likə fəhúm̃ şuṛak
ə̄́ə̄ə̄
’u fis̠-s̠úlus̠i mim̃̃-bä́ʻdi ṿaṣíyyətiỹ-ỹū́ṣī bíh
ə̄ə̄ə̄ 
’ä́u d
ə́
yniñ 
ğấyṛa múḍâ̄â̄â̄ṛṛ

] (burada 
məddi-müttəsil

məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqləri, 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «(Vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda (ölən 
şəxsin etdiyi) vəsiyyətin icrasından və ya borcun ödənilməsindən sonra onların sayı 
birdən artıq olduqda isə hamısı həmin malın üçdə birinə şərikdir». Burada həm AH, 
həm də NV-də feil vəsiyyət ilə bağlı məsələyə aiddir. Feil AH-də 
ٓاَھِب ٰىَصوُي ٖةﱠيِصَو
«(vəsiyyətdəki) vəsiyyət edilən», NV-də 
ِصوُي ٖةﱠيِصَو
ٓاَھِب ى
«(əsasında icra edilən) 
vəsiyyət» bildirir.
«Halal etmək» (məchul növdə: «halal edilmək») anlamında IV bab 
ﱠلَحَأ
[’ä́ḥallə] feili 4:24-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ﱠل ِحُأ
[’uḥíllə] məchul, 
NV-də isə məlum növdə işlənir: 
ﱠل َحَأ
[’ä́ḥallə]. Müshəf fərqi yoxdur (
لـحا
). AH-də 
ﱠلِحُأَو
ْاوُغَت ۡبَت نَأ ۡمُكِل َٰذ َءٓاَرَو اﱠم مُكَل
َۚنيِحِف َٰسُم َرۡيَغ َنيِنِص ۡحﱡم مُكِل َٰو ۡمَأِب 
[ṿa’uḥíllə l
ə́kum̃
-m̃ǟ ṿaṛā́ā’ə 
ẕə̄́likum̃ 
’əñ̃-təb̌tä́ğū bi’əm̃ṿā́likum̃-m̃uḥṣinī́nä ğấyṛa mús
ə̄
fiḥīīñ║] «Bunlardan başqaları isə 
namusla, zinakarlığa yol vermədən, mallarınızı sərf edərək (evlənməniz) sizə halal 
edildi» cümləsi NV-də 
ْاوُغَت ۡبَت نَأ ٓۥُمُكِل َٰذ َءٓاَرَو اﱠم مُكَل ﱠلَحَأَو
ﱡم مُكِل َٰو ۡمَأِ
ب
َۚنيِحِف َٰسُم َرۡيَغ َنيِنِص ۡح
[ṿa’ä́ḥallə 
l
ə́kum̃
-m̃ǟ ṿaṛā́āā’ə 
ẕə̄́
likumūūū ’əñ̃-təb̌tä́ğū bi’əm̃ṿā́likum̃-m̃uḥṣinī́nä ğấyrə 
mús
ə̄
fiḥīīñ║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət, 
məddi-sıleyi-mimi-cəm

r
samitinin 
incələşməsi müşahidə edilir) «Bunlardan başqalarını isə namusla, zinakarlığa yol 
vermədən, mallarınızı sərf edərək (evlənmənizi) sizə halal etdi» kimi qiraət edilir. 
Həm AH, həm də NV-də söhbət evlənmədən getdiyi halda, AH-də məchul növdə feil 
onun Allah-taala tərəfindən «halal edildiyini», NV-də məlum növdə feil isə 
evlənməni Allahın «halal etdiyini» bildirir.
«Yanılmaq; sapmaq; azmaq» (məchul növdə: «azdırılmaq») anlamında I bab 
ﱠل َض [ḍấllə] feili 9:37-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ﱡلَضُي
[yuḍấllu] 
məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: 
ﱡل ِضَي
[yäḍíllu]. Müshəf fərqi yoxdur (
لـصـٮ
). 
Belə ki, AH-də 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ِهِب ﱡلَضُي ۖ ِرۡفُكۡلٱ ىِف ٞةَداَيِز ُءٓىِسﱠنلٱ اَمﱠنِإ
[’íññəməñ-ñəsī́ī’u ziy
ə̄́
dətuñ̃-
fil-kúfri ́ yuḍấllu bíhil-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū] «Həqiqətən, (haram ayları) gecikdirmək ancaq 
küfrü artırmaqdır ki, bununla kafir olanlar (Allah tərəfindən) azdırılır» cümləsi NV-
də 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ِهِب ﱡلِضَي ۖ ِرۡفُكۡلٱ ىِف ٞةَداَيِز ﱡيِسﱠنلٱ اَمﱠنِإ
[’íññəməñ-ñəsíyyu ziy
ə̄́
dətuñ̃-fil-kúfri ́ 
yäḍíllu bíhil-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū] (burada [’] səsinin [y] səsi ilə əvəzlənməsi müşahidə 
edilir) «Həqiqətən, (haram ayları) gecikdirmək ancaq küfrü artırmaqdır ki, bununla 
kafir olanlar yoldan sapır» kimi qiraət edilir.
«Xoşbəxt olmaq» anlamında I bab َ
د ِعَس [sä́
ʻidə
] feili 11:108-də AH-də III 
şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ْاوُدِعُس
[súʻidū] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: 
ْاوُدِعَس
[sä́ʻidū]. Müshəf fərqi yoxdur (
اودـعـس
). Belə ki, AH-də 
ْاوُدِعُس َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو
ِةﱠنَجۡلٱ ىِفَف 
[ṿa’
ə́m̃m̃
əl-ləẕī́n
ə súʻid
ū f
ə́
fil-c
ə́
ññəti] «Xoşbəxt olunmuşlar isə Cənnətdədirlər» 
cümləsi NV-də 
َس َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو
ْاوُدِع
ِةﱠنَجۡلٱ ىِفَف 
[ṿa’
ə́m̃m̃
əl-ləẕī́nə sä́ʻidū f
ə́
fil-c
ə́
ññəti] «Xoşbəxt 
olmuşlar isə Cənnətdədirlər» kimi qiraət edilir.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 43 –
«Qayıtmaq» (məchul növdə: «qaytarılmaq») anlamında I bab 
َعَجَر
[ṛácä‘a] 
feili 28:39-cu ayəsində AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
ۡرُي
َنوُعَج
[yuṛcäʻū́nə] 
məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: 
ۡرَي
َنوُعِج
[yäṛciʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
ںوـعـحرـٮ
). Belə ki, 
ۡسٱَو
ۡكَت
ُجَو َوُھ َرَب
َ ۡلأٱ ىِف ۥُهُدوُن
ۡر
ۡيَغِب ِض
ۡلٱ ِر
ۡمُھﱠنَأ ْا ٓوﱡنَظَو ﱢقَح
ۡيَلِإ 
ۡرُي َلا اَن
َنوُعَج
٣٩
[ṿa-
st
ə́
kbäṛa húṿa ṿacunū́duhū fil-’ä́ṛḍi biğấyril-ḥáq ̣q ̣i ṿaẓấññūū ’
ə́
ññəhum̃ ’iléyn
ə̄ 
l
ə̄ 
yúṛcäʻūūñ║ (yuṛcäʻū́nə)] «O (firon) və əsgərləri yer üzündə nahaq yerə təkəbbür gös-
tərdilər və elə güman etdilər ki, hüzurumuza qaytarılmaycaqlar!» cümləsi NV-də 
ۡسٱَو
ۡكَت
َلاٱ ىِف ۥُهُدوُنُجَو َوُھ َرَب
ۡر
ۡيَغِب ِض
ۡلٱ ِر
ُمُھﱠنَأ ْآوﱡنَظَو ﱢقَح
ٓۥ
ۡيَلِإ 
ۡرَي َلا اَن
َنوُعِج
٣٩
[ṿa-st
ə́
kbäṛa húṿa 
ṿacunū́duhū filä́-ṛḍi biğấyril-ḥáq ̣q ̣i ṿaẓấññūūū ’
ə́
ññəhumūūū ’iléyn
ə̄ 
l
ə̄ 
yä́ṛciʻūūñ║ 
(yäṛciʻū́nə)] (burada [’] səsinin düşümü, 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
məddi-
sıleyi-mimi-cəm
müşahidə edilir) «O (firon) və əsgərləri yer üzündə nahaq yerə 
təkəbbür göstərdilər və elə güman etdilər ki, hüzurumuza qayıtmayacaqlar!» kimi 
qiraət edilir. AH-dəki məchul növdə işlənən feil hərəkətin Allah tərəfindən baş 
verildiyini (firon və əsgərlərinin Allah tərəfindən qaytarılacaqlarını) nəzərdə tutduğu 
halda, NV-də məlum növ firon və əsgərlərinin özlərinin qayıtmalarını bildirir.
«Sarsılmaq» (məchul növdə: «sarsıdılmaq») anlamında I bab َ
ق
ِع َص [ṣấ‘iq ̣â] 
feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində 
َنوُقَع ۡصُي
[yuṣʻaq ̣ū́nə] (52:45) məchul, 
NV-də isə məlum növdə işlənir: 
َي
َنوُقَع ۡص
[yäṣʻaq ̣ū́nə] (52:43). Müshəf fərqi yoxdur 
(
ںوـٯـعـصـٮ
). Belə ki, AH-də 
ۡرَذَف
ْاوُقَٰلُي ٰىﱠتَح ۡمُھ
َنوُقَع ۡصُي ِهيِف ىِذﱠلٱ ُمُھَم ۡوَي 
٤
٥
[f
əẕä́
ṛhum̃ ḥátt
ə̄ 
yulǟ́q ̣ū yä́uməhumul-l
ə́
ẕī fī́hi yúṣʻaq ̣ūūñ║ (yuṣʻaq ̣ū́nə)] «Elə isə sarsıldılacaqları 
günlərinə qovuşana qədər sən onları tərk et!» cümləsi NV-də 
ۡرَذَف
ْاوُقَٰلُي ٰىﱠتَح ۡمُھ
ىِذﱠلٱ ُمُھَم ۡوَي 
َي ِهيِف
َنوُقَع ۡص
٤
٥
[f
əẕä́
ṛhum̃ ḥátt
ə̄ 
yulǟ́q ̣ū yä́uməhumul-l
ə́
ẕī fī́hi yä́ṣʻaq ̣ūūñ║ (yäṣʻaq ̣ū́nə)] 
«Elə isə sarsılacaqları günlərinə qovuşana qədər sən onları tərk et!» kimi qiraət edilir.
Cins kateqoriyası üzrə fərqlər.
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə 
edilən cins kateqoriyası ilə bağlı fərqləri feilin bir rəvayətdə kişi, digərində qadın 
cinsində işlənməsi hallarını əhatə edir. 
«Olmaq» anlamında I bab 
َناَك
[k
ə̄́
nə] AH-də III şəxsin təkində, şərt şəklində 
ۡنُكَي
[y
ə́
kuñ] (8:65, 66) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ۡنُكَت [t
ə́
kuñ] 
(8:66, 67). Müshəf fərqi yoxdur (
ںـكـٮ
). Belə ki, «İçərinizdə yüz (səbirli) kişi olsa, 
min kafirə qalib gələr», «Artıq aranızda yüz səbirli (kişi) olsa, iki yüzə (iki yüz 
kafirə) qələbə çalar» cümlələri AH-də 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َنﱢم اٗفۡلَأ ْآوُبِل ۡغَي ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَي نِإَو
[ṿa’íỹ-
ỹə́kum̃
-m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuỹ-ỹä́ğlibūū ’
ə́
lfəm̃-m̃ínəl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū], 
ٞةَرِباَص ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَي نِإَف
ِۚنۡيَتَئْاِم ْاوُبِل ۡغَي
[fə’íỹ-
ỹə́kum̃
-m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuñ̃ ̣-ṣâ̄bíṛatuỹ-ỹä́ğlibū mi’ətéyȳñ║], NV-də isə 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َنﱢم اٗفۡلَأ ْآوُبِل ۡغَي ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَت نِإَو
[ṿa’íñ̃-t
ə́kum̃
-m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuỹ-ỹä́ğlibūūū ’
ə́
lfəm̃-
m̃ínəl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir), 
نِإَف
ِۚنۡيَتَئْاِم ْاوُبِل ۡغَي ٞةَرِباَص ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَت
[fə’íñ̃-t
ə́
kum̃-m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuñ̃ ̣-ṣâ̄bírətuỹ-ỹä́ğlibū 
mi’ətéyȳñ║] (burada 
r
samitinin incələşməsi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir [50, 
727]. AH-də 
ۡنُكَي
feili «səbirli mömin yüz kişi» ilə mənaya görə uzlaşmanı təmin 
edərək kişi cinsində, NV-də isə qadın cinsində olan
ٞة
َ
ئْ
اﱢم («yüz») sözü ilə uzlaşaraq 
qiraət baş tutur.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 44 –
«Sapmaq, yayınmaq, kənara çəkilmək; dönmək» anlamında I bab 
َغاَز
[zǟ́ğâ] 
AH-də III şəxsin təkində 
ُغيِزَي
[yəzī́ğu] (9:117) formasında kişi, NV-də isə qadın 
cinsində işlənir: 
ُغيِزَت
[təzī́ğu] (9:118) [14, 193]. Müshəf fərqi yoxdur (
عٮرـٮ
). Belə ki, 
«Allah bir qismini ürəyi dönmək üzrə ikən Peyğəmbərə, çətin saatda onun arxasında 
gedən mühacirlərə və ənsara tövbə nəsib etdi» cümləsi AH-də
ﱢىِبﱠنلٱ ىَلَع ُ ﱠ“ٱ َباﱠت دَقﱠل
ُع ۡلٱ ِةَعاَس ىِف ُهوُعَبﱠتٱ َنيِذﱠلٱ ِراَصنَ ۡلأٱَو َنيِرِجَٰھُمْلٱَو
ۡمُھ ۡنﱢم ٖقيِرَف ُبوُلُق ُغيِزَي َداَك اَم ِد ۡعَب ۢنِم ِةَر ۡس
[lä́q ̣ât-t
ə̄́
bäḷ-ḷā́hu 
ʻáləñ
-ñəbíyyi ṿal-muh
ə̄
cirī́nä ṿal-’äñ̃ ̣ṣâ̄́ril-ləẕī́nə-tt
əbäʻ
ū́hu fī sǟ́ʻatil-ʻúsṛati mim̃̃-bä́ʻdi 
m
ə̄ 
k
ə̄́
də yəzī́ğu q ̣ulū́bu fərī́q ̣im̃-m̃íñhum̃], NV-də isə 
دَقﱠل
ٓىِبﱠنلٱ ىَلَع ُ ﱠ“ٱ َباﱠت 
ِء
َنيِرِجَٰھُمْلٱَو 
ۡمُھ ۡنﱢم ٖقيِرَف ُبوُلُق ُغيِزَت َداَك اَم ِد ۡعَب ۢنِم ِةَر ۡسُعۡلٱ ِةَعاَس ىِف ُهوُعَبﱠتٱ َنيِذﱠلٱ ِرا ٜصن َلاٱَو
[lä́q ̣ât-t
ə̄́
bäḷ-ḷā́hu 
ʻáləñ
-
ñəbī́īī’i ṿal-muh
ə̄
cirī́nä ṿálä-ñ̃ ̣ṣâ̄́ril-ləẕī́nə-tt
əbäʻ
ū́hu fī sǟ́ʻatil-ʻúsṛati mim̃̃-bä́ʻdi m
ə̄ 
k
ə̄́
də yəzī́ğu q ̣ulū́bu fərī́q ̣im̃-m̃íñhum̃] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin 
olduğu kimi səslənməsi (sayəsində 
məddi-müttəsil
baş verir), [’] səsiniin düşümü 
müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə 
işlənməsi məsələsidir. Ayədə işlənən «ürəklər» anlamında 
ُبوُلُق
ismi qeyri-həqiqi 
qadın cinsinə aiddir və onun uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. 
NV-də sözügedən feili-xəbər qadın cinsində mübtəda ilə uzlaşır. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, cəmdə olan sözün kişi cinsində işlənməsi də mümkün hesab olunur [22, 
5-6].
«Suvarmaq» (məchul növdə: «suvarılmaq») anlamında I bab ٰىَقَس [’
ə́
sq ̣â̄] feili 
13:4-də AH-də III şəxsin təkində, məchul növdə 
َق ۡسُي
ٰى
[yúsq ̣â̄] formasında kişi, NV-də 
isə qadın cinsində işlənir: ٰى
ٜ
ق ۡسُت [túsq ̣â̄/túsq ̣ǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya 
müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىـٯـسـٮ
). Belə ki, 
ۡنﱢم ٞتٰﱠنَجَو ٞت َٰرِو َٰجَتﱡم ٞعَطِق ِض ۡرَ ۡلأٱ ىِفَو
ٖبَٰن ۡعَأ
ٖدِح َٰو ٖءٓاَمِب ٰىَق ۡسُي ٖناَوۡنِص ُرۡيَغَو ٞناَوۡنِص ٞليِخَنَو ٞع ۡرَزَو 
[ṿáfil-’ä́ṛḍi q ̣íṭâʻum̃-m̃utəcǟṿiṛā́tuṿ̃-
ṿ̃ac
əññə̄́tum̃
-m̃iñ ’äʻn
ə̄́
biṿ̃-ṿ̃azä́ṛʻuṿ̃-ṿ̃anäxī́luñ̃ ̣-ṣiñṿā́nuṿ̃-ṿ̃ağấyṛu ṣiñṿā́niỹ-ỹúsq ̣â̄ 
bim
ə̄́ə̄
’iṿ̃-ṿ̃ā́ḥidiñ] «Yer üzündə bir-birinə qonşu qitələr (bölgələr), eyni su ilə 
suvarılan üzüm bağları, əkinlər, şaxəli-şaxəsiz xurma ağacları vardır» cümləsi NV-də 
َلاٱ ىِفَو
ٓاَمِب ٰىٜق ۡسُت ٖناَوۡنِص ِرۡيَغَو ٖناَوۡنِص ٖليِخَنَو ٖع ۡرَزَو ٖبَٰن ۡعَا نﱢم ٞت
ٰﱠنَجَو ٞت َٰرِو َٰجَتﱡم ٞعَطِق ِض ۡر
ٖدِح َٰو ٖء
[ṿáfilä́-
ṛḍi q ̣íṭâʻum̃-m̃utəcǟṿir
ə̄́
tuṿ̃-ṿ̃acəñ
ñə̄́
tum̃-m̃iñ ’äʻn
ə̄́
biṿ̃-ṿ̃azä́ṛʻiṿ̃-ṿ̃anäxī́liñ̃ ̣-ṣiñṿā́niṿ̃-
ṿ̃ağấyri ṣiñṿā́niñ̃-túsq ̣â̄/ṣiñṿā́niñ̃-túsq ̣ǣ bim
ə̄́ə̄ə̄
’iṿ̃-ṿ̃ā́ḥidiñ] (burada [’] səsinin 
düşümü (iki yerdə), 
r
samitinin incələşməsi (iki yerdə), hal fərqləri, 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Yer üzündə bir-birinə qonşu qitələr (bölgələr), eyni 
su ilə suvarılan üzümlərdən, əkin, şaxəli-şaxəsiz xurma ağaclarından bağlar vardır» 
kimi qiraət edilir. Həm AH-də kişi cinsində 
ٰىَق ۡسُي
, həm də NV-də qadın cinsində ٰى
ٜ
ق ۡسُت 
«bağlar» mənasında
ٞ
تٰﱠن َ
ج
ilə uzlaşır, çünki cəmdə olan sözün kişi cinsində uzlaşması 
məqbul hesab edilir [22, 5-6]. İbn İtiyyə feilin kişi cinsində işlənməsinə haqq 
qazandıraraq yazır ki, burada 
َرِكُذ ام ىقْسُي
nəzərdə tutulur.
«Toplamaq, yerləşdirmək» anlamında IV bab 
ٰىَب ۡجَأ
[’
ə́
čb
ə̄
] feili 28:57-də AH-
də III şəxsin təkində, məchul növdə 
ٰىَب ۡجُي
[yúčb
ə̄
] formasnda kişi, NV-də isə qadın 
cinsində işlənir: ٰى
ٜ
ب ۡجُت [túčb
ə̄
/túčbǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə 
edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىـٮـحـٮ
). Belə ki, «Məgər Biz onları Özümüzdən bir ruzi 
olaraq hər yerin meyvələrinin daşınıb gətirildiyi, qorxusuz-xətərsiz bir yerdə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 45 –
(Məkkədə) sakin etmədikmi?» cümləsi AH-də 
ﱢلُك ُت َٰرَمَث ِهۡيَلِإ ٰٓىَب ۡجُي اٗنِماَء اًمَرَح ۡمُھﱠل نﱢكَمُن ۡمَلَوَأ
اﱠنُدﱠل نﱢم اٗق ۡزﱢر ٖء ۡىَش
[’ä ṿal
ə́m̃ 
num
ə́
kkil-l
ə́hum̃ 
ḥáṛaməñ ’
ə̄́
minəỹ-ỹúčb
ə̄ə̄ 
’iléyhi s̠əmäṛā́tu 
kúlli şéy’ir-rízq ̣âm̃-m̃il-lədú
ññə̄
], NV-də isə 
ُھﱠل نﱢكَمُن ۡمَلَوَأ
ٖء ۡىَش ﱢلُك ُت َٰرَمَث ِهۡيَلِإ ٰٓىٜب ۡجُت اٗنِما اًمَرَح ۡم
اﱠنُدﱠل نﱢم اٗق ۡزﱢر
[’ä ṿal
ə́m̃ 
num
ə́
kkil-l
ə́hum̃ 
ḥáṛamən
ə̄́ə̄
-minəñ̃-túčb
ə̄ə̄ə̄
/ḥáṛamən
ə̄́ə̄
-minəñ̃-
túčbǣǣǣ ’iléyhi s̠əmäṛā́tu kúlli şéyȳ’ir-rízq ̣âm̃-m̃il-lədú
ññə̄
] (burada [’] səsinin 
düşümü, 
məddi-bədəl

məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) kimi 
qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə uzlaşması məsələsidir. 
Ayədə işlənən 
ُت َٰو َٰمﱠسلٱ
«göylər» sözü, qeyd olunduğu kimi, qeyri-həqiqi qadın cinsinə 
aiddir və onun feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmdə olan sözün kişi cinsində işlənməsi mümkün hesab 
olunur [22, 5-6].
«Mənfəət gətirmək; fayda vermək» anlamında I bab َ
ع
َفَن [n
ə́
fäʻa] feili AH-də 
III şəxsin təkində 
ُعَفنَي
[yəñ̃fä́ʻu] (30:57) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində 
işlənir: 
ُعَفنَي
[yəñ̃fä́ʻu] (30:56). Müshəf fərqi yoxdur (
عـٯـٮـٮ
). Belə ki, «O gün zalımlara 
üzrləri heç bir fayda verməz!» cümləsi AH-də 
نَي ﱠلا ٖذِئَم ۡوَيَف
ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ُعَف
ۡمُھُتَرِذ ۡعَم 
[fəyä́umə’iẕil-l
ə̄ 
y
ə́
ñ̃fäʻul-ləẕī́nä ẓấləmū mäʻẕiṛátuhum̃], NV-də isə 
َنيِذﱠلٱ ُعَفنَت ﱠلا ٖذِئَم ۡوَيَف
ْاوُمَلَظ
ۡمُھُتَرِذ ۡعَم 
[fəyä́umə’iẕil-l
ə̄ 
t
ə́
ñ̃fäʻul-ləẕī́nä ẓấḷamū mäʻẕir
ə́tuhum̃
] (burada 
l
samiti-
nin qalınlaşması, 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də 
sual doğuran feili xəbərin mübtəda ilə əks cinsdə olub uzlaşması məsələsidir. Ayədə 
işlənən 
َرِذ ۡعَم
ٌة
(«üzr») ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aid olduğu üçün uzlaşma həm 
qadın, həm də kişi cinsində mümkündür.
«Olmaq» anlamında I bab 
َناَك
[k
ə̄́
nə] feili 33:36-cı ayəsində AH-də III şəxsin 
təkində, arzu şəklində 
ُكَي
و
َن
[yəkū́nə] formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində 
işlənir:
ُكَت
و
َن
[təkū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ـٮ
ںوـك
). Belə ki, «Allah və Peyğəmbəri bir 
işi hökm etdiyi zaman heç bir mömin kişi və heç bir mömin qadına öz işlərində 
seçimə yol vermək (öz ixtiyarları ilə ayrı cür hərəkət etmək) yaraşmaz!» cümləsi 
AH-də 
َق اَذِإ ٍةَنِم ۡؤُم َلاَو ٖنِم ۡؤُمِل َناَك اَمَو
ۗۡمِھِر ۡمَأ ۡنِم ُةَرَيِخۡلٱ ُمُھَل َنوُكَي نَأ اًر ۡمَأ ٓۥُهُلوُسَرَو ُ ﱠ“ٱ ىَض
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə 
limú’miniṿ̃-ṿ̃al
ə̄́ 
mu’mínətiñ ’íẕǟ q ̣ấḍâḷ-ḷā́hu ṿaṛasū́luhūū ’
ə́m̃
ṛañ ’əỹ-ỹəkū́nə 
l
ə́
humul-xiyä́ṛatu miñ ’
ə́m̃rihim̃
║], NV-də isə 
َلاَو ٖنِموُمِل َناَك اَمَو
ٓۥُهُلوُسَرَو ُ ﱠ“ٱ ىَضَق اَذِا ٍةَنِموُم
ۗۡمِھِر ۡمَا نِم ُةَرَيِخۡلٱ ُمُھَل َنوُكَت نَا اًر ۡمَأ
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə limū́miniṿ̃-ṿ̃al
ə̄́ 
mū́mínətiní-ẕǟ q ̣ấḍâḷ-ḷā́hu 
ṿaṛasū́luhūūū ’
ə́m̃
ṛanə-ñ̃-təkū́nə l
ə́
humul-xiyä́ṛatu min
ə́
-m̃rihim̃║] (burada [’] səsinin 
[ṿ] ilə əvəzlənməsi (iki yerdə), [’] səsinin düşümü (üç yerdə), 
məddi-sıleyi-kübranın
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin müb-
təda ilə uzlaşması məsələsidir. Ayədə işlənən 
ٱ
ُةَرَيِخۡل
(«seçim») ismi qeyri-həqiqi qadın 
cinsinə aid olduğu üçün uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür [22, 
5-6].
«Qaynamaq» anlamında I bab ٰىَلَ
غ
[ğấl
ə̄
] feili AH-də III şəxsin təkində 
ىِل ۡغَي
[yä́ğlī] (44:45) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ىِل ۡغَت [tä́ğlī] (44:42). 
Müshəf fərqi yoxdur (
ىـلـعـٮ
). Belə ki, AH-də 
ِنوُطُبۡلٱ ىِف ىِل ۡغَي ِلۡھُمۡلﭑَك
٤
٥
[kəl-múhli yä́ğlī 
fil-búṭūūñ║] «(Günahkar (kafir) kimsənin yeməyi) ərinmiş mis (yağ) kimi qarınlarda 
qaynar!» cümləsi NV-də 
ِنوُطُبۡلٱ ىِف ىِل ۡغَت ِلۡھُمۡلﭑَك
٤٢
[kəl-múhli tä́ğlī fil-búṭūūñ║] 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 46 –
«(Zəqqum ağacı) ərinmiş mis (yağ) kimi qarınlarda qaynar!» kimi qiraət edilir. AH-
də nəzərdən keçirdiyimiz kişi cinsində olan feil (
ىِل ۡغَي
) öncəki ayədə keçən kişi 
cinsində 
ِميِثَ ۡلأٱ ُماَعَط
٤٤
«Günahkar (kafir) kimsənin yeməyi» 
ُماَعَط
(«yemək») ilə, NV-də 
isə mənaya görə uzlaşaraq ىِل ۡغَت qadın cinsində iki ayə öncəki 
ِموﱡقﱠزلٱ َتَرَجَش
«zəqqum 
ağacı» birləşməsindəki 
َتَرَجَش
(«ağac») ilə uzlaşır.
«Tökmək, axıtmaq, süzmək; püskürmək» anlamında IV bab 
ٰىَن ۡمَأ
[’
ə́m̃
n
ə̄
] feili 
AH-də III şəxsin təkində, məchul növdə 
ٰىَن ۡمُي
[yúm̃n
ə̄
] (75:37) formasında kişi, NV-
də isə qadın cinsində işlənir: ٰ
ى
ٜ
ن ۡمُت [túm̃nǣ] (75:36; burada zəif saiti infleksiya 
müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىـٮـمـٮ
). Belə ki, AH-də 
َلَأ
ٰىَن ۡمُي ّٖىِنﱠم نﱢم ٗةَفۡطُن ُكَي ۡم
٣٧
[’ə ləm̃ y
ə́
ku núṭ̌fətəm̃-m̃im̃-m̃əníyyiỹ-ỹúm̃n
ə̄
║] «Məgər o axıdılan məni bir qətrə 
(su, nütfə) deyildimi?» sual cümləsi NV-də 
ٰى ٜن ۡمُت ّٖىِنﱠم نﱢم ٗةَفۡطُن ُكَي ۡمَلَأ
٣٧
[’ə ləm̃ y
ə́
ku núṭ̌-
fətəm̃-m̃im̃-m̃əníyyiñ̃-túm̃nǣ║] «Məgər o mənidən axıdılan bir qətrə (su, nütfə) 
deyildimi?» kimi qiraət edilir. AH-də kişi cinsində feil
ﱞي
ِنَم («axıdılan məni»), NV-də 
isə qadın cinsində feil
ٌة
َف ۡ
ط
ُن («axıdılan bir qətrə» ilə uzlaşır.
«Yaxın olmaq, ərəfəsində olmaq; az qala» anlamında I bab 
َداَك
[k
ə̄́
də] AH-də 
III şəxsin təkində 
ُداَكَت
[tək
ə̄́
du] (19:90; 42:5) formasında qadın, NV-də isə kişi 
cinsində işlənir: 
ُداَكَي
[yək
ə̄́
du] (19:91; 42:3). Müshəf fərqi yoxdur (
داـكـٮ
). Belə ki, 
«...az qaldı ki, göylər» birləşməsi AH-də 
ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُداَكَت
[tək
ə̄́
dus-səmǟṿā́tu], NV-də isə 
ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُداَكَي
[yək
ə̄́
dus-səmǟṿā́tu] kimi qiraət edilir. NV-də sual doğuran feilin mübtəda 
ilə əks cinsdə olması məsələsidir. Ayədə işlənən 
ُت َٰو َٰمﱠسلٱ
«göylər» sözü qeyri-həqiqi 
qadın cinsinə aid olduğu üçün feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində 
mümkündür [22, 5-6].
«Olmaq» anlamında I bab 
َناَك
[k
ə̄́
nə] AH-də III şəxsin təkində, şərt şəklində 
ۡنُكَت [t
ə́
kuñ] (4:73) feili qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: 
ۡنُكَي
[y
ə́
kuñ] (4:72). 
Müshəf fərqi yoxdur (
ںـكـٮ
). Belə ki, «O zaman guya aranızda heç bir dostluq yoxmuş 
kimi söyləyərlər» cümləsi AH-də 
ٞةﱠدَوَم ۥُهَنۡيَبَو ۡمُكَنۡيَب ۢنُكَت ۡمﱠل نَأَك ﱠنَلوُقَيَل
[ləyäq ̣ūl
ə́
ññə kə’
ə́
l-ləm̃ 
t
ə́kum̃̃
-b
ə́
ynəkum̃ ṿab
ə́
ynəhū mäṿáddətuñ], NV-də isə 
ٞةﱠدَوَم ۥُهَنۡيَبَو ۡمُكَنۡيَب ۢنُكَي ۡمﱠل نَأَك ﱠنَلوُقَيَل
[ləyäq ̣ūl
ə́
ññə kə’
ə́
l-ləm̃ y
ə́kum̃̃
-b
ə́
ynəkum̃ ṿab
ə́
ynəhū mäṿáddətuñ] kimi qiraət edilir 
[46, 3, 89]. Hər iki rəvayətdə sözügedən feilin qadın cinsində olan 
َم
ٌةﱠدَو
[mäṿáddətuñ] 
mübtəda ilə uzlaşması məsələsini əhatə edir. Ərəb dilində qadın cinsi həqiqi və qeyri-
həqiqi (məcazi) olmaqla iki növə bölünür. Belə ki, ərəb alimlərinin verdiyi təsnifata 
əsasən həqiqi qadın cinsi yalnız «doğulmuş», yaxud «yumurtadan çıxmış» nə varsa 
o, məcazi qadın cinsi isə «doğulmuş», yaxud «yumurtadan çıxmış»lardan kənarda 
qalan nə varsa odur [40, 82; 49, 115; 50, 520-529; 60, 61-65]. Ayədə işlənən 
«dostluq» anlamında olan 
ٌةﱠد َوَم
ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aiddir və onun feil ilə 
uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür.
«Təqdis etmək» anlamında II bab َحﱠبَس [s
ə́
bbäḥa] 17:44-də AH-də III şəxsin 
təkində ُ
حﱢبَسُت [tus
ə́
bbiḥu] formasında qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: 
ُحﱢبَسُي
[yus
ə́
bbiḥu]. Müshəf fərqi yoxdur (
حـٮـسـٮ
). Belə ki, «Yeddi göy, yer və onlarda 
olanlar Onu təqdis edir» AH-də 
ۚﱠنِھيِف نَمَو ُض ۡرَ ۡلأٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُهَل ُحﱢبَسُت
[tus
ə́
bbiḥu l
ə́
hus-
səmǟṿā́tus-s
ə́b̌
ʻu ṿal-’ä́ṛḍu ṿáməñ̃-fī́hiññ║], NV-də isə 
ﱠسلٱ ُهَل ُحﱢبَسُي
نَمَو ُض ۡر َلاٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت َٰو َٰم


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 47 –
ۚﱠنِھيِف
[yus
ə́
bbiḥu l
ə́
hus-səmǟṿā́tus-s
ə́b̌
ʻu ṿalä́-ṛḍu ṿáməñ̃-fī́hiññ║] (burada [’] səsinin 
düşümü müşahidə edilir). NV-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə olması 
məsələsidir. Ayədə işlənən 
َٰو َٰمﱠسلٱ
ُض ۡرَ ۡلأٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت
«yeddi göy, yer» sözləri qeyri-həqiqi 
qadın cinsinə aid olunduğu üçün feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində 
mümkündür. Feilin 
ﱠنِھيِف نَم
«onlarda olanlar» ilə uzlaşaraq kişi cinsində işlənməsi də 
mümkün variant kimi çıxış edə bilər. Ərəb müfəssirləri feilin kişi cinsində 
işlənməsini «təqdis edənlərin» sayının az olub və sayı az olan ismin həm qadın, həm 
kişi cinsində uzlaşmasını məqbul hesab edirlər [9; 22, 5-6; 34, 2, 191-192]. 
«Möhkəmlətmək, qorumaq» anlamında I bab 
َنَص ۡحَأ
[’ä́ḥṣânə] feili AH-də ـِل 
ədatı və II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, 
arzu şəklində 
ۡ
حُتِل
مُكَن ِ
ص
[lituḥṣínəkum̃] (21:80) formasında qadın, NV-də isə kişi 
cinsində işlənir: 
ِل
ُي
ۡح
مُكَن ِ
ص
[liyuḥṣínəkum̃] (21:79) [30, 156; 41, 3, 400]. Müshəf fərqi 
yoxdur (
مـكـٮـصـحـٮـل
). Belə ki, AH-də 
ۡمﱠلَعَو
ۡنَص ُهَٰن
ۡمُكﱠل ٖسوُبَل َةَع
ۡحُتِل 
ۡأَ
ب
ۢ
نﱢم مُكَن ِ
ص
ۖ
ۡمُك ِس
[
ṿaʻallə
m̃n
ə̄́
hu 
ṣấñʻatə ləb
ū́sil-l
ə́kum̃ 
lituḥṣínəkum̃-m̃im̃̃-b
ə́
’sikum̃] «Biz ona zireh 
sənətini öyrətdik ki, o (sənət), vuruşlarınızda sizi qorusun» cümləsi NV-də 
ۡمﱠلَعَو
ُهَٰن
ۡن َص
ۡمُكﱠل ٖسوُبَل َةَع
ِل 
ُي
ۡح
ۡأَ
ب
ۢ
نﱢم مُكَن ِ
ص
ۖ
ۡمُك ِس
[ṿa
ʻallə
m̃n
ə̄́
hu 
ṣấñʻatə ləb
ū́sil-l
ə́kum̃ 
liyuḥṣínəkum̃-
m̃im̃̃-b
ə́
’sikum̃] «Biz ona zireh sənətini öyrətdik ki, o (zireh), vuruşlarınızda sizi 
qorusun» kimi qiraət edilir. AH-də budaq cümləsindəki feil baş cümlədəki 
ٖسوُبَل َةَعۡنَص
izafət birləşməsinin qadın cinsində olan I tərəfi َ
ة
َع ۡن َص, NV-də isə kişi cinsində olan II 
ilə 
ٖسوُبَل
ilə uzlaşma baş verir.
Şəxs kateqoriyası üzrə fərqlər.
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə 
edilən şəxs kateqoriyası ilə bağlı fərqlər feilin bir rəvayətdə II, digərində III şəxsdə 
işlənməsi hallarını əhatə edir. 
«Gizlətmək, gizlin saxlamaq» anlamında 
ٰىَف ۡخَأ
[’ä́xf
ə̄
], «elan etmək, aşkar 
etmək» anlamında 
َنَل ۡعَأ
[’ä́‘lənə] feilləri 27:25-də AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُف ۡخُت
[tuxfū́nə], 
َنوُنِل ۡعُت
[tuʻlinū́nə] formalarında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdə işlənir: 
َنوُف ۡخُي
[yuxfū́nə], 
َنوُنِل ۡعُي
[yuʻlinū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـٯـحـٮ

ںوـٮـلـعـٮ
). AH-də 
اَم ُمَل ۡعَيَو
َنوُنِل ۡعُت اَمَو َنوُف ۡخُت
٢٥
[ṿayä́
ʻləmu mə̄ 
tuxfū́nä ṿám
ə̄ 
túʻlinūūñ║ (tuʻlinū́nə)] «Gizlində və 
aşkarda etdiklərinizi bilir!», NV-də 
َنوُنِل ۡعُي اَمَو َنوُف ۡخُي اَم ُمَل ۡعَيَو
٢٥
[ṿayä́
ʻləmu mə̄ 
yuxfū́nä 
ṿám
ə̄ 
yúʻlinūūñ║ (yuʻlinū́nə)] «Gizlində və aşkarda (onların) etdiklərini bilir!» kimi 
qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Səba əhlinə aiddir. Səba əhli AH-də onlara 
müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), NV-də isə III şəxsdə («onlar») nəzərdən 
keçirilirlər.
«Etmək» anlamında olan َلِمَع [‘ámilə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُلَم ۡعَت
[tä
ʻməl
ū́nə] (2:85) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdədir: 
َنوُلَم ۡعَي
[yä
ʻməl
ū́nə] 
(2:84). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلـمـعـٮ
). AH-də 
َنوُلَم ۡعَت اﱠمَع ٍلِف َٰغِب ُ ﱠ“ٱ اَمَو
٨٥
[ṿamä́ḷ-ḷā́hu 
biğâ̄́filiñ ʻam̃-
m̃ə̄ 
tä́
ʻməl
ūūñ║ (tä
ʻməl
ū́nə)] «Allah etdiklərinizin heç birindən qafil 
deyildir!» cümləsi NV-də 
َنوُلَم ۡعَي اﱠمَع ٍلِف َٰغِب ُ ﱠ“ٱ اَمَو
٨٤
[ṿamä́ḷ-ḷā́hu biğâ̄́filiñ ʻam̃-
m̃ə̄ 
yä́
ʻməl
ūūñ║ (yä
ʻməl
ū́nə)] «Allah etdiklərinin heç birindən qafil deyildir!» kimi 
qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən yəhudilərə aid olduğu 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 48 –
halda, yəhudilər AH-də onlara xitabən II şəxsin cəmində olan feil ilə («siz»), NV-də 
isə III şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir.
«Demək» anlamında olan 
َلاَق
[q ̣â̄́lə] (
لوق
) feili AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُلوُقَت
(
لوق
) [täq ̣ūlū́nə] (2:140) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdədir: 
َنوُلوُقَي
[yäq ̣ūlū́nə] (2:139). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلوـٯـٮ
). AH-də 
َليِع َٰم ۡسِإَو َمۧـِھ َٰرۡبِإ ﱠنِإ َنوُلوُقَت ۡمَأ
ٰۗىَر َٰصَن ۡوَأ اًدوُھ ْاوُناَك َطاَب ۡسَ ۡلأٱَو َبوُق ۡعَيَو َق َٰح ۡسِإَو
[’əm̃ täq ̣ūlū́nə ’íññə ’ib̌ṛāhī́mä ṿa’ismǟʻī́lä 
ṿa’isḥā́q ̣â ṿayäʻq ̣ū́bä ṿal-’əsbǟ́ṭâ k
ə̄́
nū hū́dəñ ’ä́u näṣâ̄́ṛā║] «Yoxsa siz İbrahimin, 
İsmailin, İshaqın, Yəqubun və onun övladının (nəslinin) yəhudi və ya xaçpərəst ol-
duqlarını iddia edirsiniz?» cümləsi NV-də 
َبوُق ۡعَيَو َق َٰح ۡسِإَو َليِع َٰم ۡسِإَو َميِھ َٰرۡبِإ ﱠنِإ َنوُلوُقَي ۡمَأ
َلاٱَو
ٰۗى ٜر َٰصَن ۡوَا اًدوُھ ْاوُناَك َطاَب ۡس
[’əm̃ yäq ̣ūlū́nə ’íññə ’ib̌ṛāhī́mä ṿa’ismǟʻī́lä ṿa’isḥā́q ̣â 
ṿayäʻq ̣ū́bä ṿálə-sbǟ́ṭâ k
ə̄́
nū hū́dənä́-u näṣâ̄́rǣ║] (burada [’] səsinin düşümü (iki 
yerdə), zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Yoxsa onlar İbrahimin, İsmailin, 
İshaqın, Yəqubun və onun övladının (nəslinin) yəhudi və ya xaçpərəst olduqlarını 
iddia edirlər?» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən kitab 
əhlinə aid olduğu halda, kitab əhli AH-də II şəxsin cəmində («siz»), NV-də isə III 
şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir.
«Bacarmaq, imkanında olmaq» anlamında 
َعاَطَت ۡسِإ
[’istäṭâ̄́ʻa] feili 25:19-cu 
ayəsində AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُعيِطَت ۡسَت
[təstäṭīʻū́nə] formasında II şəxsdə, NV-
də isə III şəxsdə işlənir: 
َنوُعيِطَت ۡسَي
[yəstäṭīʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـعـٮـطـٮـسـٮ
). 
AH-də 
ۚا ٗر ۡصَن َلاَو اٗف ۡرَص َنوُعيِطَت ۡسَت اَمَف
[f
ə́
m
ə̄ 
təstäṭīʻū́nä ṣấṛfäṿ̃-ṿ̃ál
ə̄ 
nä́ṣṛā║] «Artıq siz nə 
əzabı (özünüzdən) sovuşdurar, nə də (özünüzə) bir kömək edə bilərsiniz!» NV-də اَمَف
ۚا ٗر ۡصَن َلاَو اٗف ۡرَص َنوُعيِطَت ۡسَي
[f
ə́
m
ə̄ 
yəstäṭīʻū́nä ṣấṛfäṿ̃-ṿ̃ál
ə̄ 
nä́ṣṛā║] «Artıq onlar nə əzabı 
(özlərindən) sovuşdurar, nə də (özlərinə) bir kömək edə bilərlər!» kimi qiraət edilir. 
Həm AH, həm də NV-də feil müşriklərə aiddir. AH-də onlara xitab olaraq müraciət 
edilir («siz»), NV-də III şəxsdə («onlar») nəzərdən keçirilirlər.
«Xatırlamaq; anmaq; düşünmək» anlamında َرﱠكَ
ذ
َت [tə
ẕə́
kkäṛa] feili 40:58-də 
AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُرﱠكَذَتَت
[tətəẕəkkäṛū́nə] formasında II şəxsdə, NV-də isə 
III şəxsdə işlənir: 
َنوُرﱠكَذَتَي
[yətəẕəkkäṛū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ـٮ
ـٮ
ںورـكد
). AH-də 
َنوُرﱠكَذَتَت اﱠم 
ٗلايِلَق
٥٨
[q ̣âlī́ləm̃-
m̃ə̄ 
tət
əẕə́
kkäṛūūñ║ (tətəẕəkkäṛū́nə)] «Nə az 
düşünürsünüz!» NV-də 
َنوُرﱠكَذَتَي اﱠم ٗلايِلَق
٥٨
[q ̣âlī́ləm̃-
m̃ə̄ 
yət
əẕə́
kkäṛūūñ║ (yətə-
ẕəkkäṛū́nə)] «Nə az düşünürlər!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil 
müşriklərə aiddir. AH-də müşriklərə müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), NV-də isə 
müşriklər III şəxsdə («onlar») nəzərdən keçirilirlər. 
«Etmək» anlamında
َلَعَف [fə‘alə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُلَعۡفَت
[t
əfʻal
ū́nə] (42:25) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdə işlənir: 
َنوُلَعۡفَي
[y
əfʻal
ū́nə] (42:23). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلـعـٯـٮ
). AH-də 
َنوُلَعۡفَت اَم ُمَل ۡعَيَو
٢٥
[ṿayä́
ʻləmu mə̄ 
t
ə́
fʻalūūñ║ (t
əfʻal
ū́nə)] «Sizin nə etdiklərinizi bilir!» NV-də 
اَم ُمَل ۡعَيَو
َنوُلَعۡفَي
٢٥
[ṿayä́
ʻləmu mə̄ 
y
ə́
fʻalūūñ║ (y
əfʻal
ū́nə)] kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də 
NV-də feil müşriklərə aiddir. AH-də müşriklərə müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), 
NV-də III şəxsdə («onlar») kimi nəzərdən keçirilirlər: «Onların nə etdiklərini bilir!».


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 49 –
«Çağırmaq, çağırış etmək, dua etmək, tapınmaq; dəvət etmək» anlamında 
اَعَد
[dä́‘ā] feili AH-də III şəxsdə (cəmdə, kişi cinsində) 
َنوُع ۡدَي
[yəd̆ʻū́nə], NV-də isə II 
şəxsdədir: 
َنوُع ۡدَت
[təd̆ʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـعدـٮ
). AH-də 
ِ ﱠ“ٱ ِنوُد نِم َنوُع ۡدَي َنيِذﱠلٱَو
َنوُقَل ۡخُي ۡمُھَو اٗٔـۡيَش َنوُقُل ۡخَي َلا
٢٠
[ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nil-l
ə̄́
hi l
ə̄ 
yäxluq ̣ū́nə şéy’äṿ̃-
ṿ̃ahúm̃ yúxläq ̣ūūñ║] «Allahdan qeyri tapındıqları (bütlər) heç bir şey yarada 
bilməzlər, əksinə, onlar özləri yaradılırlar» (16:20), 
نِم َنوُع ۡدَي اَم ﱠنَأَو ﱡقَحۡلٱ َوُھ َ ﱠ“ٱ ﱠنَأِب َكِل َٰذ
ُل ِطَٰب ۡلٱ َوُھ ۦِهِنوُد
[
ẕə̄́
likə bi’
ə́
ññäḷ-ḷā́hə húṿal-ḥáq ̣q ̣u ṿa’
ə́
ññə m
ə̄ 
yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī húṿal-
bǟ́ṭilu] «Bu belədir, çünki Allah haqq, Ondan başqa tapındıqları isə batildir» (22:62; 
31:30), 
ٖۚء ۡىَش نِم ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَي اَم ُمَل ۡعَي َ ﱠ“ٱ ﱠنِإ
[’íññäḷ-ḷā́hə yä́
ʻləmu mə̄ 
yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī 
miñ̃-şeyȳ’║] «Şübhəsiz ki, Allah (onların) Onu qoyub nəyə tapındıqlarını bilir» 
(29:42), 
ٍۗء ۡيَشِب َنوُضۡقَي َلا ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَي َنيِذﱠلٱَو
[ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī l
ə̄ 
yäq ̣̌ḍū́nə 
bişeyȳ’║] «Ondan qeyri tapındıqları (bütlər) heç bir şey hökm edə bilməzlər» 
(40:20) cümlələri NV-də 
َنوُقَل ۡخُي ۡمُھَو اٗٔـۡيَش َنوُقُل ۡخَي َلا ِ ﱠ“ٱ ِنوُد نِم َنوُع ۡدَت َنيِذﱠلٱَو
٢٠
[ṿal-ləẕī́nə 
təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nil-l
ə̄́
hi l
ə̄ 
yäxluq ̣ū́nə şéyȳ’äṿ̃-ṿ̃ahúm̃ yúxläq ̣ūūñ║] (burada 
məddi-
lini-məhmuz
müşahidə edilir) «Allahdan qeyri tapındığınız (bütlər) heç bir şey yarada 
bilməzlər, əksinə, onlar özləri yaradılırlar» (16:20), 
نِم َنوُع ۡدَت اَم ﱠنَأَو ﱡقَحۡلٱ َوُھ َ ﱠ“ٱ ﱠنَأِب َكِل َٰذ
ُل ِطَٰبۡلٱ َوُھ ۦِهِنوُد
[
ẕə̄́
likə bi’
ə́
ññäḷ-ḷā́hə húṿal-ḥáq ̣q ̣u ṿa’
ə́
ññə m
ə̄ 
təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī húṿal-
bǟ́ṭilu] «Bu belədir, çünki Allah haqq, Ondan başqa tapındığınız isə batildir» (22:60; 
31:29), 
ٖۚء ۡىَش نِم ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَت اَم ُمَل ۡعَي َ ﱠ“ٱ ﱠنِإ
[’íññäḷ-ḷā́hə yä́
ʻləmu mə̄ 
təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī 
miñ̃-şeyȳ’║] «Şübhəsiz ki, Allah Onu qoyub nəyə tapındığınızı bilir» (29:42), 
َنيِذﱠلٱَو
ٍۗء ۡيَشِب َنوُضۡقَي َلا ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَت
[ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī l
ə̄ 
yäq ̣̌ḍū́nə bişeyȳ’║] 
«Ondan qeyri tapındığınız (bütlər) heç bir şey hökm edə bilməzlər» (40:20) kimi 
qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil öncədən söhbətləri gedən müşriklərə 
aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («tapındıqları»), NV-də II şəxsdə 
(«tapındığınız») olan feil ilə bildirilir.
«Arzulamaq; axtarmaq; dəridən-qabıqdan çıxmaq; hiylə qurmaq; qəsd etmək; 
pis yola düşmək» anlamında ٰىَغَ
ب
[bä́ğâ̄], «qayıtmaq» (məchul növdə: «qaytarılmaq») 
anlamında 
َعَجَر
[ṛácä’a] feilləri AH-də cəmdə, kişi cinsində, məlum növdə 
َنوُغ ۡبَي
[yəb̌ğū́nə], cəmdə, kişi cinsində, məchul növdə 
َج ۡرُي
َنوُع
[yuṛcäʻū́ñə] (3:83) III şəxsdə, 
NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
َنوُغ ۡبَت
[təb̌ğū́nə], 
َنوُعَج ۡرُت
[tuṛcäʻū́ñə] (3:82). Müshəf fərqi 
yoxdur (
ںوــعـٮـٮ

ںوــعـحرـٮ
). AH-də
َ ۡلأٱَو ِت َٰو َٰمﱠسلٱ ىِف نَم َمَل ۡسَأ ٓۥُهَلَو َنوُغۡبَي ِ ﱠ“ٱ ِنيِد َرۡيَغَفَأ
ِض ۡر
َنوُعَج ۡرُي ِهۡيَلِإَو اٗھ ۡرَكَ ا ٗع ۡوَط
٨٣
[’ə fäğấyṛa dī́nil-l
ə̄́
hi yəb̌ğū́nä ṿal
ə́
hūū ’
ə́
sləmə məñ̃-fis-
səmǟṿā́ti ṿal-’ä́ṛḍi ṭấuʻaṿ̃-ṿ̃akä́ṛhäṿ̃-ṿ̃aʻiléyhi yúṛcäʻūūñ║ (yuṛcäʻū́ñə)] «Necə ola 
bilər ki, onlar (kitab əhli) Allahın dinindən başqa bir din axtarsınlar? Halbuki 
göylərdə və yerdə olanlar istər-istəməz Ona təslim olmuşlar və onlar (kitab əhli) 
Onun hüzuruna qaytarılacaqlar» cümlələri NV-də
ِت َٰو َٰمﱠسلٱ ىِف نَم َمَل ۡسَأ ٓۥُهَلَو َنوُغۡبَت ِ ﱠ“ٱ ِنيِد َرۡيَغَفَأ
ٗھ ۡرَكَو ا ٗع ۡوَط ِض ۡر َلاٱَو
َنوُعَج ۡرُت ِهۡيَلِإَو ا
٨٣
[’ə fäğấyrə dī́nil-l
ə̄́
hi təb̌ğū́nä ṿal
ə́
hūūū ’
ə́
sləmə 
məñ̃-fis-səmǟṿā́ti ṿalä́-ṛḍi ṭấuʻaṿ̃-ṿ̃akä́ṛhäṿ̃-ṿ̃aʻiléyhi túṛcäʻūūñ║] (burada 
r
samitinin 
incələşməsi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Necə ola bilər ki, siz (kitab əhli) 
Allahın dinindən başqa bir din axtarasınız? Halbuki göylərdə və yerdə olanlar istər-
istəməz Ona təslim olmuşlar və siz (kitab əhli) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız» 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 50 –
kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də sözügedən feillər kitab əhlinə aiddir, 
sadəcə kitab əhli AH-də III şəxsdə («onlar»), NV-də II şəxsdə («siz») nəzərdən 
keçirilir.
«Etmək» anlamında
َلَعَف [fə‘alə], «gizlətmək; ört-basdır etmək; məhrum 
etmək» (məchul növdə: «gizlədilmək; ört-basdır olunmaq; məhrum olunmaq») 
anlamında َرَفَك [k
ə́
fäṛa] feilləri 3:115-də AH-də cəmdə, kişi cinsində, məlum növdə, 
şərt şəklinə salınmış 
ْاوُلَعۡفَي
[y
ə́
fʻalū], təkdə, kişi cinsində bitişən əvəzliklə cəmdə, kişi 
cinsində, məchul növdə 
ُهوُرَف ۡكُي
[yukfäṛū́hu] formalarında III şəxsdə, NV-də isə II 
şəxsdədir: 
ْاوُلَعۡفَت
[t
ə́
fʻalū], 
ُهوُرَف ۡكُت
[tukfäṛū́hu]. Müshəf fərqi yoxdur (
اوـلـعـٯـٮ

هورـٯـكـٮ
). 
AH-də 
ْاوُلَعۡفَي اَمَو
ُۗهوُرَف ۡكُي نَلَف ٖرۡيَخ ۡنِم 
[ṿám
ə̄ 
y
ə́
fʻalū miñ xấyriñ̃-fəl
ə́
ỹ-ỹúkfäṛūūh║ (xấyriñ̃-
fəl
ə́
ỹ-ỹukfäṛū́hu)] «Onların (kitab əhlinin) yaxşılıq naminə etdikləri işlərdən heç 
birindən (heç birinin mükafatından) məhrum olunmazlar» cümləsi NV-də 
ْاوُلَعۡفَت اَمَو
ۡنِم 
ُۗهوُرَف ۡكُت نَلَف ٖرۡيَخ
[ṿám
ə̄ 
t
ə́
fʻalū miñ xấyriñ̃-fəl
ə́
ñ̃-túkfäṛūūh║] «Sizin (kitab əhlinin) 
yaxşılıq naminə etdiyiniz işlərdən heç birindən (heç birinin mükafatından) məhrum 
edilməzsiniz». Həm AH, həm də NV-də feillər kitab əhlinə aiddir, sadəcə kitab əhli 
AH-də III şəxsdə («onlar»), NV-də II şəxsdə («siz») nəzərdən keçirilir.
«Qorxutmaq» anlamında olan 
َأ
َرَذۡن
[’
ə́
ñ̃ẕäṛa] feili ـِل ədatı ilə işlənən AH-də 
təkdə, kişi cinsində, arzu şəklində 
َرِذنُيﱢل
[liyúñ̃ẕiṛa] (36:70; 46:12) formasında III 
şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
َرِذنُتﱢل
[litúñ̃ẕirə] (36:69; 46:11; burada 
r
samitinin 
incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur (
ردـٮـٮـل
). Belə ki, AH-də 
اًّيَح َناَك نَم َرِذنُيﱢل
َنيِرِف َٰكۡلٱ ىَلَع ُل ۡوَقۡلٱ ﱠقِحَيَو
٧٠
[liyúñ̃ẕiṛa məñ̃-k
ə̄́
nä ḥáyyäṿ̃-ṿ̃ayäḥíq ̣q ̣âl-q ̣
ấulu ʻáləl
-k
ə̄́
firīīñ║] 
«(Quranın nazil olması) diri olanları qorxutmaq və o deyilən söz kafirlər barəsində 
gerçək etmək üçündür!», 
ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ َرِذنُيﱢل اّٗيِبَرَع اًناَسﱢل ٞقﱢدَصﱡم ٞبَٰتِك اَذَٰھَو
َنيِنِس ۡحُمۡلِل ٰىَر ۡشُبَو 
١٢
[ṿah
ə̄́ẕə̄ 
kit
ə̄́bum̃
-m̃uṣấddiq ̣ul-lis
ə̄́
n
əñ ʻaṛabíyyəl
-liyúñ̃ẕiṛal-ləẕī́nä ẓấləmū ṿabúşṛā lil-
múḥsinīīñ║] «Bu (Qur’an), (özündən əvvəlki ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, 
zalımları qorxutmaq və yaxşı əməl sahiblərinə müjdə vermək üçün olan bir 
Kitabdır!» cümlələri NV-də 
ٜـكۡلٱ ىَلَع ُل ۡوَقۡلٱ ﱠقِحَيَو اًّيَح َناَك نَم َرِذنُتﱢل
َنيِرِفٰـ
٦٩
[litúñ̃ẕirə məñ̃-
k
ə̄́
nä ḥáyyäṿ̃-ṿ̃ayäḥíq ̣q ̣âl-q ̣
ấulu ʻáləl
-kǣfirīīñ║] (burada zəif saiti infleksiya müşahidə 
edilir) «Ki sən (ya Peyğəmbər!) diri olanları qorxudasan və o deyilən söz kafirlər ba-
rəsində gerçək olsun!», 
ﱡم ٞبَٰتِك اَذَٰھَو
ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ َرِذنُتﱢل اّٗيِبَرَع اًناَسﱢل ٞقﱢدَص
َنيِنِس ۡحُمۡلِل ٰى ٜر ۡشُبَو 
١١
[ṿah
ə̄́ẕə̄ 
kit
ə̄́bum̃
-m̃uṣấddiq ̣ul-lis
ə̄́
n
əñ ʻaṛabíyyəl
-litúñ̃ẕirəl-ləẕī́nä ẓấḷamū ṿabúşrǣ lil-
múḥsinīīñ║] (burada 
l
samitinin qalınlaşması, zəif saiti infleksiya (sayəsində daha bir 
r
samitinin incələşməsi baş verir) müşahidə edilir) «Bu (Qur’an), (özündən əvvəlki 
ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, zalımları sənin qorxutmağın və yaxşı əməl 
sahiblərinə müjdə vermək üçün olan bir Kitabdır!» kimi qiraət edilir. Birinci ayədə 
AH-də sözügedən feil Qurana aid olub III şəxsdə, NV-də isə feil Peyğəmbərə xitabən 
II şəxsdə işlənir. Şəxslərin fərqi sayəsində mübtəda dəyişir. Belə ki, AH-də III şəxsdə 
«bu (Qur’an)», NV-də isə II şəxsdə «Peyğəmbər (s.)» mübtəda kimi çıxış edir.
«Görmək» anlamında olan 
ٰىَأَر
[ṛá’
ə̄
] feili AH-də təkdə, kişi cinsində 
ىَرَي
[yäṛā] (2:165) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
ىَرَت
[täṛā] (2:164) 
(NV-də 
ىَرَت
[täṛā] üzərində bu və ya digər səbəbdən vəqf icra edildiyi halda 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 51 –
sözügedən feil zəif saiti infleksiya ilə qiraət edilir: 
ىَرَت
[t
ə́
rǣ║], nəzərdən 
qaçmamalıdır ki, infleksiya sayəsində 
r
samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fər-
qi yoxdur (
ىرـٮ
). AH-də 
ْآوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ىَرَي ۡوَلَو
َباَذَعۡلٱ َن ۡوَرَي ۡذِإ 
ِباَذَع ۡلٱ ُديِدَش َ ﱠ“ٱ ﱠنَأَو ا ٗعيِمَج ِ ﱠ ِ“ َةﱠوُقۡلٱ ﱠنَأ
١٦٥
[ṿalä́u yä́ṛal-ləẕī́nä ẓấləmūū ’iẕ yäṛáunəl-ʻa
ẕə̄́
bə ’
ə́
ññəl-q ̣úṿṿatə lil-l
ə̄́
hi cəmī́ʻaṿ̃-
ṿ̃a’
ə́
ññäḷ-ḷā́hə şədī́dul-ʻá
ẕə̄ə̄b̌
║] «Zülm edənlər əzabı görəcəkləri zaman bütün 
qüdrətin Allaha məxsus və Allah əzab verməkdə şıddətli olduğunu kaş görəydilər!» 
cümləsi NV-də
ْآوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ىَرَت ۡوَلَو
ِباَذَعۡلٱ ُديِدَش َ ﱠ“ٱ ﱠنَأَو ا ٗعيِمَج ِ ﱠ ِ“ َةﱠوُقۡلٱ ﱠنَأ َباَذَعۡلٱ َن ۡوَرَي ۡذِإ 
١٦٤
[ṿalä́u tä́ṛal-ləẕī́nä ẓấləmūūū ’iẕ yäṛáunəl-ʻa
ẕə̄́
bə ’
ə́
ññəl-q ̣úṿṿatə lil-l
ə̄́
hi cəmī́ʻaṿ̃-
ṿ̃a’
ə́
ññäḷ-ḷā́hə şədī́dul-ʻá
ẕə̄ə̄b̌
║] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə 
edilir) «Zülm edənlərin əzabı görəcəkləri zaman bütün qüdrətin Allaha məxsus və 
Allah əzab verməkdə şıddətli olduğunu kaş görəydin!» kimi qiraət edilir. AH-də III 
şəxsdə işlənən feil «zülm edənlərə» aid olduğu halda, NV-də II şəxs altında «kimsə», 
yaxud «Peyğəmbər (s.)» nəzərdə tutulur [35, 541].
«Görmək» anlamında olan 
ٰىَأَر
[ṛá’
ə̄
] feili AH-də 3:13-də III şəxsin cəmində, 
kişi cinsində bitişən əvəzliklə cəmdə, kişi cinsində 
ۡمُھَن ۡوَرَي
[yäṛáunəhum̃] formasında 
III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
ۡمُھَن ۡوَرَت
[täṛáunəhum̃]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
مـھـٮورـٮ
). AH-də 
َر ۡخُأَو ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ُلِتَٰقُت ٞةَئِف
ِۚنۡيَعۡلٱ َىۡأَر ۡمِھۡيَلۡثﱢم مُھَن ۡوَرَي ٞةَرِفاَك ٰى
[fí’ətuñ̃-tuq ̣â̄́tilu fī 
səbī́lil-l
ə̄́
hi ṿa’úxṛā k
ə̄
fíṛatuỹ-ỹäṛáunəhum̃-m̃is̠léyhim̃ ṛá’yəl-ʻaȳȳñ║] «Bunlardan biri 
Allah yolunda vuruşanlar, digəri isə kafirlər idi; (möminlər kafirlərin) onlardan ikiqat 
artıq olduqlarını öz gözləri ilə görürdülər» cümləsi NV-də 
ٰى ٜر ۡخُأَو ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ُلِتَٰقُت ٞةَئِف
ِۚنۡيَعۡلٱ َىۡأَر ۡمِھۡيَلۡثﱢم مُھَن ۡوَرَت ٞةَرِفاَك
[fí’ətuñ̃-tuq ̣â̄́tilu fī səbī́lil-l
ə̄́
hi ṿa’úxrǣ k
ə̄
fírətuñ̃-
täṛáunəhum̃-m̃is̠léyhim̃ ṛá’yəl-ʻaȳȳñ║] (burada zəif saiti infleksiya, onun sayəsində 
r
samitinin incələşməsi (iki yerdə) müşahidə edilir) «Bunlardan biri Allah yolunda 
vuruşanlar, digəri isə kafirlər idi; (siz kafirlərin) özünüzdən ikiqat artıq olduqlarını öz 
gözləriniz ilə görürdünüz» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri 
gedən yəhudilərə aid olduğu halda, AH-də yəhudilər onlara xitabən II şəxsdə («siz»), 
NV-də isə III şəxsdə («onlar») olan feil ilə göstərilir.
«Cəm etmək; toplamaq» (məchul növdə: «cəm edilmək; toplanılmaq») 
anlamında I bab َ
ع
َم َ
ج
[c
ə́
mä‘a] feili 3:157-də AH-də cəm forması, kişi cinsində 
َنوُعَم ۡجَي
[yəčmäʻū́nə] III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
َنوُعَم ۡجَت
[təčmäʻū́nə] işlənir. 
Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـعـمـحـٮ
). AH-də 
ٞةَرِف ۡغَمَل
َنوُعَم ۡجَي اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠ“ٱ َنﱢم 
١٥٧
[ləmäğfíṛatum̃-m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyṛum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
yəčmäʻū́nə] «...Allahın sizi 
bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, (kafirlərin dünyada) topladıqları şeylərdən 
daha xeyirlidir» cümləsi NV-də 
َنوُعَم ۡجَت اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠ“ٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل
١٥٧
[ləmäğfírətum̃-
m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyrum̃-m̃im̃-
m̃ə̄ 
təčmäʻū́nə] (burada 
r
samitinin incələşməsi 
(iki yerdə) müşahidə edilir) «...Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, 
topladığınız şeylərdən daha xeyirlidir» kimi qiraət edilir. Feil AH-də kafirlərə, NV-
də iman gətirənlərə aiddir.
«Xilas etmək; (bəladan) qurtarmaq» anlamında 
ٰىَجۡنَأ
[’
ə́
ñ̃c
ə̄
] feili AH-də I 
şəxsin cəmində bitişən əvəzliklə təkdə, kişi cinsində 
اَنٰٮَجنَأ
[’əñ̃c
ə̄́
n
ə̄
] (6:63) 
formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
اَنَت ۡيَجنَأ
[’əñ̃c
ə́
ytən
ə̄
] (6:64). Müshəf 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 52 –
fərqi var (
اـٮـٮـحـٮا
/
اـٮـٮـٮـحـٮا
). AH-də
ا ٗع ﱡرَضَت ۥُهَنوُع ۡدَت ِر ۡحَبۡلٱَو ﱢرَبۡلٱ ِت َٰمُلُظ نﱢم مُكيﱢجَنُي نَم ۡلُق
ۡنِئﱠل ٗةَيۡفُخَو
َنيِرِك
ٰﱠشلٱ َنِم ﱠنَنوُكَنَل ۦِهِذَٰھ ۡنِم اَنٰٮَجنَأ
٦٣
[q ̣ul məỹ-ỹunəccī́kum̃-m̃iñ̃ ̣-ẓulum
ə̄́
til-b
ə́
rri ṿal-bä́ḥri 
təd̆ʻū́nəhū täḍấṛṛuʻaṿ̃-ṿ̃axúfyətəl-l
ə́
’iñ ’əñ̃c
ə̄́
n
ə̄ 
miñ h
ə̄́
ẕihī lənəkūn
ə́
ññə mínəş-
şə̄́
kirīīñ║] «De: "Gizlində (Allaha) dua edib: "Əgər O bizi suyun və qurunun 
zülmətindən qurtarsa, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq", – deyə yalvardığınız zaman 
sizləri bunlardan xilas edən kimdir?"» cümləsi NV-də
ِر ۡحَبۡلٱَو ﱢرَبۡلٱ ِت َٰمُلُظ نﱢم مُكيﱢجَنُي نَم ۡلُق
ۥُهَنوُع ۡدَت
َنِئﱠل ٗةَيۡفُخَو ا ٗعﱡرَضَت
َنيِرِك
ٰﱠشلٱ َنِم ﱠنَنوُكَنَل ۦِهِذَٰھ ۡنِم اَنَتۡيَجنَا 
٦٣
[q ̣ul məỹ-ỹunəccī́kum̃-m̃iñ̃ ̣-
ẓulum
ə̄́
til-b
ə́
rri ṿal-bä́ḥri təd̆ʻū́nəhū täḍấṛṛuʻaṿ̃-ṿ̃axúfyətəl-l
ə́
’inə-ñ̃c
ə́
ytən
ə̄ 
miñ h
ə̄́
ẕihī 
lənəkūn
ə́
ññə mínəş-
şə̄́
kirīīñ║] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «De: 
"Gizlində (Allaha) dua edib: "Əgər Sən bizi suyun və qurunun zülmətindən 
qurtarsan, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq", – deyə yalvardığınız zaman sizləri 
bunlardan xilas edən kimdir?"». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir, 
AH-də Allah-taala III şəxsdə («O»), NV-də II şəxsdə («Sən») olan feillər ilə 
bildirilir.
«Yanmaq; qızdırıb əritmək» anlamında 
َدَقَو
[ṿáq ̣âdə] feili AH-də cəmdə, kişi 
cinsində 
َنوُدِقوُي
[yūq ̣idū́nə] (13:17) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdədir: 
َنوُدِقوُت
[tūq ̣idū́nə] (13:19). Müshəf fərqi yoxdur (
ںودـٯوـٮ
). AH-də 
ِراﱠنلٱ ىِف ِهۡيَلَع َنوُدِقوُي اﱠمِمَو
ۚۥُهُل ۡثﱢم ٞدَبَز ٖعَٰتَم ۡوَأ ٍةَيۡلِح َءٓاَغِتۡبٱ
[ṿamím̃-
m̃ə̄ 
yūq ̣idū́nä ʻaléyhi fiñ-
ñə̄́
ri-b̌tiğâ̄́â̄’ä ḥílyətiñ ’ä́u 
mətǟ́ʻiñ̃-z
ə́
bədum̃-m̃ís̠luh║] «Bəzək şeyləri və ya əşya düzəltmək məqsədilə od 
üzərində qızdırıb əritdikləri üstündə də buna bənzər bir köpük vardır» cümləsi NV-də 
ٖعَٰتَم ۡوَا ٍةَيۡلِح َءٓاَغِتۡبٱ ِراّٜنلٱ ىِف ِهۡيَلَع َنوُدِقوُت اﱠمِمَو
ۚۥُهُل ۡثﱢم ٞدَبَز 
[ṿamím̃-
m̃ə̄ 
tūq ̣idū́nä ʻaléyhi fiñ-ñǣ́ri-
b̌tiğâ̄́â̄â̄’ä ḥílyətinä́-u mətǟ́ʻiñ̃-z
ə́
bədum̃-m̃ís̠luh║] (burada zəif saiti infleksiya, 
məddi-
müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Bəzək şeyləri və ya əşya düzəltmək 
məqsədilə od üzərində qızdırıb əritdiyiniz üstündə də buna bənzər bir köpük vardır» 
kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil öncədən söhbətləri gedən müşriklərə 
aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («qızdırıb əritdikləri»), NV-də II şəxsdə 
(«qızdırıb əritdiyiniz») kimi nəzərdən keçirilir.
17:42-də «demək» anlamında 
َلاَق
[q ̣â̄́lə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُلوُقَي
[yäq ̣ūlū́nə] formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
َنوُلوُقَت
[täq ̣ūlū́nə]. 
Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلوـٯـٮ
). AH-də 
ﱠل لُق
ِش ۡرَعۡلٱ ىِذ ٰىَلِإ ْا ۡوَغَتۡبﱠلٱ ا ٗذِإ َنوُلوُقَي اَمَك ٞةَھِلاَء ٓۥُهَعَم َناَك ۡو
ٗلايِبَس
٤٢
[q ̣ul-läu k
ə̄́
nə mä́ʻahūū ’
ə̄
líhətuñ̃-k
ə́
m
ə̄ 
yäq ̣ūlū́nə ’íẕəl-lə-b̌tä́ğâu ’íl
ə̄ 
ẕil-ʻáṛşi 
səbī́l
ə̄
║] «(Ya Rəsulum!) De: "Əgər Allahla yanaşı, (müşriklərin) dedikləri kimi, 
tanrılar olsa idi, onlar ərş sahibinə (yaxın düşmək, yaxud onunla vuruşmaq üçün) bir 
yol axtarardılar"» cümləsi NV-də 
ٗلايِبَس ِش ۡرَعۡلٱ ىِذ ٰىَلِا ْاِوَغَتۡبﱠلٱ ا ٗذِإ َنوُلوُقَت اَمَك ٞةَھِلاَء ٓۥُهَعَم َناَك ۡوﱠل لُق
٤٢
[q ̣ul-läu k
ə̄́
nə mä́ʻahūū ’
ə̄ə̄
líhətuñ̃-k
ə́
m
ə̄ 
täq ̣ūlū́nə ’íẕəl-lə-b̌tä́ğâṿí-l
ə̄ 
ẕil-ʻáṛşi 
səbī́l
ə̄
║] (burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) 
«(Ya Rəsulum!) De: "Əgər Allahla yanaşı, sizin (müşriklərin) dediyiniz kimi, tanrılar 
olsa idi, onlar (müşriklər) ərş sahibinə (yaxın düşmək, yaxud onunla vuruşmaq üçün) 
bir yol axtarardılar"» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri 
gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə, NV-də II şəxsdə nəzər-
dən keçirilirlər.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 53 –
«Şərik etmək; şərik qoşmaq» anlamında 
َكَر ۡشَأ
[’
ə́
şṛakə] feili AH-də cəmdə, 
kişi cinsində 
َنوُكِر ۡشُي
[yuşrikū́nə] (27:59) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə 
işlənir: 
َنوُكِر ۡشُت
[tuşrikū́nə] (27:61). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـكرـسـٮ
). AH-də 
اﱠمَأ ٌرۡيَخ ُ ﱠ ٓ
ﷲَء
َنوُكِر ۡشُي
٥٩
[’ǟǟǟḷ-ḷā́hu xấyṛuñ ’
ə́m̃m̃ə̄ 
yuşrikū́nə] «Allah yaxşıdır, yoxsa (müşriklərin) 
Ona şərik qoşduqları (bütlər)?!» cümləsi NV-də 
َنوُكِر ۡشُت اﱠمَا ٌرۡيَخ ُ ﱠ ٓﷲَء
٥٩
[’ǟǟǟḷ-ḷā́hu 
xấyrun
ə́
-
m̃m̃ə̄ 
tuşrikū́nə] (burada 
r
samitinin incələşməsi, [’] səsinin düşümü 
müşahidə edilir) «Allah yaxşıdır, yoxsa (siz müşriklərin) Ona şərik qoşduqlarınız 
(bütlər)?!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən 
müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («şərik qoşduqları»), NV-də II 
şəxsdə («şərik qoşduqlarınız») nəzərdən keçirilir.
«Dərk etmək» anlamında olan َلَقَع [‘áq ̣âlə] feili cəmdə kişi cinsində AH-də 
cəmdə, kişi cinsində 
َنوُلِق ۡعَي
[yäʻq ̣ilū́nə] (36:68) formasında III şəxsdə, NV-də isə II 
şəxsdədir: 
َنوُلِق ۡعَت
[täʻq ̣ilū́nə] (36:67). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـلـٯـعـٮ
). Belə ki, AH-də 
َنوُلِق ۡعَي َلاَفَأ
٦٨
[’ə f
ə́
l
ə̄ 
yä́ʻq ̣ilūūñ║ (yäʻq ̣ilū́nə)] «Məgər dərk etməzlərmi?» cümləsi NV-
də 
َنوُلِق ۡعَت َلاَفَأ
٦٧
[’ə f
ə́
l
ə̄ 
tä́ʻq ̣ilūūñ║ (täʻq ̣ilū́nə)] «Məgər dərk etməzsinizmi?» kimi 
qiraət edilir. Şəxslərin fərqi sayəsində dəyişən mübtəda fərqli sintaktik əlaqələrin 
yaranması ilə nəticələnir. AH-də «dərk etməzlər» onlar, NV-də isə «dərk etməzsiniz» 
siz mübtəda kimi nəzərdə tutulur. 
«Bilmək» anlamında َمِلَع [‘álimə] feili AH-də 43:89-cu ayəsində cəmdə, kişi 
cinsində 
َنوُمَل ۡعَي
[yäʻləmū́nə] formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: 
َنوُمَل ۡعَت
[tä
ʻləm
ū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـمـلـعـٮ
). AH-də 
ٞمَٰلَس ۡلُقَو ۡمُھۡنَع ۡحَف ۡصﭑَف
َنوُمَل ۡعَي َف ۡوَسَف ۚ 
٨٩
[fä́-ṣfäḥ ʻáñhum̃ ṿaq ̣úl s
ə́
l
ə̄ə̄m̃
║ fəsä́ufə yä́ʻləmūūñ║ (yä
ʻləm
ū́nə)] «Onlardan üz 
çevir və "Salam!" de. Onlar mütləq biləcəklər!» cümlələri NV-də 
ۚ ٞمَٰلَس ۡلُقَو ۡمُھۡنَع ۡحَف ۡصﭑَف
َنوُمَل ۡعَت َف ۡوَسَف
٨٩
[fä́-ṣfäḥ ʻáñhum̃ ṿaq ̣úl s
ə́
l
ə̄ə̄m̃
║ fəsä́ufə tä́
ʻləm
ūūñ║ (täʻləmū́nə)] 
«Onlardan üz çevir və "Salam!" de. (De:) "Siz mütləq biləcəksiniz!"» kimi qiraət 
edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-
də müşriklər III şəxsdə («biləcəklər»), NV-də II şəxsdə («biləcəksiniz») kimi 
nəzərdən keçirilir.
«Ad çəkmək, danışmaq; xatırlamaq; öyüd almaq» anlamında 
َرَكَذ
[
ẕə́
käṛa] feili 
AH-də cəmdə, kişi cinsində 
َنوُرُك ۡذَي
[yəẕkuṛū́nə] (74:56) formasında III şəxsdə, NV-də 
isə II şəxsdə işlənir: 
ۡ
ذ
َت
َنوُرُك
[təẕkuṛū́nə] (74:55). Müshəf fərqi yoxdur (
ںورـكدـٮ
). AH-
də 
ُۚﱠ“ٱ َءٓاَشَي نَأ ٓ ﱠلاِإ َنوُرُك ۡذَي اَمَو
[ṿám
ə̄ 
yəẕkuṛū́nə ’íll
ə̄ə̄ 
’əỹ-
ỹəşə̄́ə̄
’äḷ-ḷāāh║] «Bununla belə, 
Allah istəməsə, əsla öyüd ala bilməzlər» NV-də 
ٓﱠلاِإ َنوُرُك ۡذَت اَمَو
ُۚﱠ“ٱ َءٓاَشَي نَأ 
[ṿám
ə̄ 
təẕkuṛū́nə ’íll
ə̄ə̄ə̄ 
’əỹ-
ỹəşə̄́ə̄ə̄
’äḷ-ḷāāh║] (burada 
məddi-münfəsil

məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Bununla belə, Allah istəməsə, əsla öyüd ala bil-
məzsiniz» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən 
günahkarlara aid olduğu halda, AH-də günahkarlar III şəxsdə («öyüd ala bilməzlər»), 
NV-də II şəxsdə («öyüd ala bilməzsiniz») kimi nəzərdən keçirilir.
Kəmiyyət kateqoriyası üzrə fərqlər.
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə 
edilən kəmiyyət kateqoriyası ilə bağlı fərqləri feilin AH-də tək, NV-də təsniyə, 
yaxud cəmdə işlənməsi hallarını əhatə edir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 54 –
Tək/təsniyə.
«Gəlmək» anlamında I bab
َءا َ
ج
[c
ə̄́
’ə] feili AH-də I şəxsin 
cəmində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsdə, kişi cinsində اَنَءٓاَ
ج
[c
ə̄́ə̄
’ən
ə̄
] (43:38) 
formasında təkdə, NV-də isə təsniyədə işlənir: ٰ
َءٓا َ
ج
اَن
[c
ə̄́ə̄ə̄

ə̄ə̄
n
ə̄
] (43:37; burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir, 
məddi-bədəl
baş verir) [58, 946]. 
Müshəf fərqi yoxdur (
اٮاـح
). Belə ki, AH-də 
َ
ح
ِنۡيَقِر ۡشَمۡلٱ َد ۡعُب َكَنۡيَبَو ىِنۡيَب َتۡيَلَٰي َلاَق اَنَءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠت
[ḥátt
ə̄ə̄ 
’í
ẕə̄ 
c
ə̄́ə̄
’ənǟ q ̣â̄́lə y
ə̄ 
léytə b
ə́
ynī ṿab
ə́
yn
əkə búʻdəl
-məşriq ̣ấyni] «Nəhayət, o, 
hüzurumuza gəldikdə (öz yanında olan yoldaşına) belə deyər: "Kaş ki, mənimlə sənin 
aranda şərqlə qərb arasındakı məsafə qədər uzaqlıq olaydı!"» cümləsi NV-də 
اَذِإ ٰٓىﱠتَح
ِنۡيَقِر ۡشَمۡلٱ َد ۡعُب َكَنۡيَبَو ىِنۡيَب َتۡيَلَٰي َلاَق اَن َٰءٓاَج
[ḥátt
ə̄ə̄ə̄ 
’í
ẕə̄ 
c
ə̄ə̄ə̄

ə̄́ə̄
nǟ q ̣â̄́lə y
ə̄ 
léytə b
ə́
ynī ṿab
ə́
ynəkə 

ʻdəl
-məşriq ̣ấyni] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) 
«Nəhayət, onlar (ikisi) hüzurumuza gəldikdə (biri digərinə) belə deyər: "Kaş ki, 
mənimlə sənin aranda şərqlə qərb arasındakı məsafə qədər uzaqlıq olaydı!"» kimi 
qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Qiyamət günü Allah-taalanın hüzuruna gə-
lənlərə aiddir. AH-də onlardan birinin gəldiyini bildirən III şəxsin təkində اَنَءٓاَ
ج
feili 
(«o, hüzurumuza gəldi») ilə, NV-də isə ikisinin gəldiyini bildirən III şəxsin 
təsniyəsində
َٰءٓاَ
ج
اَن
feili («onlar (ikisi) hüzurumuza gəldi») ilə bildirilir.
Tək/cəm. 
«Vermək» anlamında IV bab 
ٰىَتاَء
[’
ə̄́
t
ə̄
] (
ىتأ
) feili AH-də II şəxsin 
cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I şəxsdə 
مُكُت ۡيَتاَء
[’
ə̄
t
ə́ytukum̃
] (3:81) 
formasında təkdə, NV-də isə cəmdə işlənir: 
مُكٰـَنۡيَتاَء
[’
ə̄ə̄
təyn
ə̄́kum̃
] (3:80; burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) [6, 584]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
مـكـٮـٮـٮا
)
. Belə ki, AH-də 
ۡك ِحَو ٖبَٰتِك نﱢم مُكُتۡيَتاَء ٓاَمَل َنۧـﱢيِبﱠنلٱ َقَٰثيِم ُ ﱠ“ٱ َذَخَأ ۡذِإَو
ٞقﱢد َصﱡم ٞلوُسَر ۡمُكَءٓاَج ﱠمُث ٖةَم
ۚۥُهﱠنُرُصنَتَلَو ۦِهِب ﱠنُنِم ۡؤُتَل ۡمُكَعَم اَمﱢل
[ṿa’íẕ ’ä́xâẕäḷ-ḷā́hu mīs̠ǟ́q ̣âñ-ñəbiyyī́nə ləm
ə̄́ə̄ 

ə̄
t
ə́ytukum̃
-
m̃iñ̃-kit
ə̄́
biṿ̃-ṿ̃aḥíkmətiñ̃-s̠úm̃m̃ə c
ə̄́ə̄
’əkum̃ ṛasū́lum̃-m̃uṣấddiq ̣ul-lím
ə̄ 
mä́ʻakum̃ 
lətu’minúññə bíhī ṿálətäñ̃ ̣ṣuṛúññəh║] «(Ey kitab əhli!) O vaxtı yadınıza gətirin ki, 
Allah peyğəmbərlərdən: "(Mən) sizə verdiyim kitab və hikmətdən sonra, sizdə olanı 
təsdiq edən bir peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz", – deyə 
əhd almışdı» cümləsi NV-də 
َذِإَو
ۡيَتاَء ٓاَمَل َنۧـِٔـٓيِبﱠنلٱ َقَٰثيِم ُ ﱠ“ٱ َذَخَا 
ٰـَن
ٞلوُسَر ۡمُكَءٓاَج ﱠمُث ٖةَم ۡكِحَو ٖبَٰتِك نﱢم مُك
ۚۥُهﱠنُرُصنَتَلَو ۦِهِب ﱠنُنِموُتَل ۡمُكَعَم اَمﱢل ٞقﱢدَصﱡم
[ṿa’íẕ ’ä́xâẕäḷ-ḷā́hu mīs̠ǟ́q ̣âñ-ñəbīīī’ī́īnə ləm
ə̄́ə̄ə̄ 

ə̄ə̄
təy-
n
ə̄́
kum̃-m̃iñ̃-kit
ə̄́
biṿ̃-ṿ̃aḥíkmətiñ̃-s̠úm̃m̃ə c
ə̄́ə̄ə̄
’əkum̃ ṛasū́lum̃-m̃uṣấddiq ̣ul-lím
ə̄ 
mä́ʻakum̃ lətūminúññə bíhī ṿálətäñ̃ ̣ṣuṛúññəh║] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] 
səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində 
məddi-müttəsil
və 
məddi-bədəl
baş verir), 
məddi-münfəsil

məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqləri, [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi 
müşahidə olunur) «(Ey kitab əhli!) O vaxtı yadınıza gətirin ki, Allah pey-
ğəmbərlərdən: "(Biz) sizə verdiyimiz kitab və hikmətdən sonra, sizdə olanı təsdiq 
edən bir peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz", – deyə əhd 
almışdı» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir, sadəcə, 
AH-də Allah-taala I şəxsin təkində «Mən sizə verdim», NV-də isə cəmində işlənir: 
«Biz sizə verdik».
Şəkil kateqoriyası üzrə fərqlər.
Xəbər şəkli/şərt şəkli.
«Bağışlamaq» 
anlamında I bab َرَفَ
غ
[ğấfäṛa], «əzab vermək» anlamında II bab 
َبﱠذَع
[
ʻáẕẕəbə
] feilləri 
AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ُرِف ۡغَيَف
[fəyä́ğfiṛu] və III 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 55 –
şəxsin təkində, kişi cinsində 
ُبﱢذَعُي
[yuʻáẕẕibu] (2:284) formalarında xəbər, NV-də isə 
şərt şəklində işlənir: 
ۡرِف ۡغَيَف
[fəyä́ğfir] (burada 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir), 
ۡبﱢذَعُي
[yuʻáẕẕib̌] (2:283; burada 
b
samiti cingiltililiyini qoruma (qəlqələ) ilə tələffüzü 
müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
رـٯـعـٮـٯ

ٮدـعـٮ
). Belə ki, AH-də 
ُءٓاَشَي نَمِل ُرِف ۡغَيَف
ُۗءٓاَشَي نَم ُبﱢذَعُيَو
[fəyä́ğfiṛu líməỹ-
ỹəşə̄́ə̄
’u 
ṿayuʻáẕẕibu məỹ
-
ỹə́şə̄ə̄
’║] «(Allah) istədiyini 
bağışlayır, istədiyinə də əzab verir» cümləsi NV-də 
ُۗءٓاَشَي نَم ۡبﱢذَعُيَو ُءٓاَشَي نَمِل ۡرِف ۡغَيَف
[fəyä́ğfir líməỹ-
ỹəşə̄́ə̄ə̄
’u ṿayuʻáẕẕib̌ məỹ-
ỹə́şə̄ə̄
’║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O da istədiyini bağışlar, istədiyinə də əzab verər» 
kimi qiraət edilir. AH-də sözügedən feillər öncəki cümlədə şərt şəklini tələb edən 
نِإ
bağlayıcısının təsirinə düşmədən, müstəqil cümlənin feiləri kimi çıxış edir, NV-də 
isə əksinə, öncəki cümlə ilə sintaktik əlaqədə olub orada qoyulan şərt şəklinin 
tələbini yerinə yetirir.
«Təsdiqləmək» anlamında II bab 
َقﱠدَص
[ṣấddäq ̣â] feili 28:34-də AH-də I 
şəxsin təkində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ىِنُقﱢدَصُي
[yuṣâddíq ̣unī] formasında xəbər, NV-də şərt şəklində işlənir: 
ىِنۡقﱢدَصُي
[yuṣâddíq ̣̌nī] 
(burada [q ̣] səsi cingiltililiyini qorumaqla ([q ̣̌] – qəlqələ ilə) tələffüz edilir). Müshəf 
fərqi yoxdur (
ىـٮـٯدـصـٮ
). AH-də 
ۖٓىِنُقﱢدَصُي ا ٗء ۡدِر َىِعَم ُهۡلِس ۡرَأَف
[fə’äṛsílhu mä́
ʻiyə rí
d̆’əỹ-
ỹuṣâddíq ̣unī║] «Onu da mənimlə məni (dediklərimi) təsdiqləyəcək köməkçi kimi 
göndər» cümləsi NV-də 
ۖٓىِنۡقﱢدَصُي ا ٗدِر ىِعَم ُهۡلِس ۡرَأَف
[fə’äṛsílhu mä́
ʻiyə rí
d̆’əỹ-ỹuṣâddíq ̣̌nī║] 
(burada I şəxs bitişən əvəzliyinin qiraəti fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) 
«Onu da bir köməkçi kimi mənimlə göndər, məni (dediklərimi) təsdiqləsin» kimi 
qiraət edilir. AH-də xəbər şəklində işlənən 
ىِنُقﱢدَصُي
[yuṣâddíq ̣unī] feili əvəzinə NV-
dəki feil ـِل («Qoy!») ədatı olmadan, lakin nəzərdə tutulan əmrin (xahişin) III şəxsə aid 
etmək üçün işlədilən (təsviri əmrin, xahişin) şərt şəklində qiraət edilir: 
ىِنۡقﱢدَصُي
(
ِل
ىِنۡقﱢدَصُي
«Qoy təsdiqləsin!»).
Arzu şəkli/xəbər şəkli.
«Artırmaq; ikiqat etmək» anlamında III bab َ
ف
َعا َض 
[ḍâ̄́
ʻafə] feili AH
-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ۥُهَفِع َٰضُيَف
[fəyuḍâ̄
ʻífəhu] 
(2:245; 57:11) 
formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ُفِع َٰضُيَف
ۥُه
[fəyuḍâ̄ʻífuhu] (2:243; 
57:11). Müshəf fərqi yoxdur (
هـٯـعـصـٮ
). Belə ki, AH-də
ا ٗنَسَح اًض ۡرَق َ ﱠ“ٱ ُضِرۡقُي ىِذﱠلٱ اَذ نﱠم 
ٓۥُهَل ۥُهَفِع َٰضُيَف
[məñ̃-ẕəl-l
ə́
ẕī yúq ̣̌riḍuḷ-ḷā́hǟ q ̣ấṛḍâñ ḥásənəñ̃-fəyuḍâ̄
ʻífəh
ū l
ə́
hu] «Allaha 
(Allah yolunda könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc verən o kəs kimdir ki, 
(Allah da) onun mükafatını (əvəzini) artırsın?!» sual cümləsi NV-də 
ُضِرۡقُي ىِذﱠلٱ اَذ نﱠم
ُفِع َٰضُيَف اٗنَسَح اًض ۡرَق َ ﱠ“ٱ
ٓۥُهَل ۥُه
[məñ̃-ẕəl-l
ə́
ẕī yúq ̣̌riḍuḷ-ḷā́hǟ q ̣ấṛḍâñ ḥásənəñ̃-fəyuḍâ̄ʻífuhū l
ə́
hu] 
(burada 
məddi-sıleyi-kübranın
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Allaha (Allah 
yolunda könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc verən kəsə (Allah da əvəzini) 
artırır!» nəqli kimi qiraət edilir. AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi məsələsinə 
aydınlıq gətirən ət-Təbəri yazır ki [48, 4, 431-432], bunu, verilən «Allaha yaxşı borc 
verən kimdir?» sualına cavabən «Allah da onun mükafatını artırar!» cümləsinin 
olması ilə bağlıdır. Öz tərəfimizdən belə deyə bilərik ki, burada ـَف bağlayıcısı bir-başa 
feilə bağlansa da, yəqin ki, arada 
ۡنَأ ِهۡيَلَع
nəzərdə tutulur: 
َف
نَأ ِهۡيَلَع
َفِع َٰضُي
ٓۥُهَل ۥُه
.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 56 –
«Yalan hesab etmək; təkzib etmək» anlamında II bab 
َبﱠذَك
[k
ə́
ẕẕəbə] və 
«olmaq» anlamında I bab 
َناَك
[k
ə̄́
nə] feilləri AH-də I şəxsin cəmində 
ُن
َبﱢذَك
[nuk
ə́
ẕẕibə] 
və 
َنوُكَن
[nəkū́nə] (6:27) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ُن
ُبﱢذَك
[nuk
ə́
ẕẕibu], 
ُنوُكَن
[nəkū́nu] (6:28). Müshəf fərqi yoxdur (
ٮدـكـٮ

ںوـكـٮ
). Belə ki, AH-
də 
ْاوُلاَقَف
ۡؤُمْلٱ َنِم َنوُكَنَو اَنﱢبَر ِتَٰيأَـِب َبﱢذَكُن َلاَو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي 
َنيِنِم
٢٧
[fäq ̣â̄́lū y
ə̄ 
léytən
ə̄ 
nuṛáddu ṿal
ə̄́ 
nuk
ə́
ẕẕibə bi’
ə̄
y
ə̄́
ti ṛábbinǟ ṿanəkū́nə mínəl-mú’minīīñ║] «Və deyəçəklər: "Kaş ki, 
biz (dünyaya) qaytarılaydıq ki, Rəbbimizin ayələrini yalan hesab etməyək və 
möminlərdən olaq!"» cümləsi NV-də 
ُلاَقَف
ْاو
ُبﱢذَكُن َلاَو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي 
َنيِنِموُمْلٱ َنِم ُنوُكَنَو اَنﱢبَر ِتَٰيأَـِب 
٢٨
[fäq ̣â̄́lū y
ə̄ 
léytən
ə̄ 
nuṛáddu ṿal
ə̄́ 
nuk
ə́
ẕẕibu bi’
ə̄ə̄
y
ə̄́
ti ṛábbinǟ ṿanəkū́nu mínəl-
mū́minīīñ║] (burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi, [’] səs birləşməsinin [ṿ] ilə 
əvəzlənməsi də müşahidə edilir) «Və deyəçəklər: "Kaş ki, biz (dünyaya) qay-
tarılaydıq, Rəbbimizin ayələrini yalan hesab etməzdik və möminlərdən olardıq!"» 
kimi qiraət edilir. AH-də feillərin arzu şəklində işlənməsi məsələsi burada 
ۡنَأ
bağlayıcısının virtual iştirakını nəzərdə tutur: 
َو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي
َأ
َبﱢذَكُن ﱠلا
َنوُكَنَو 
.
«Göndərmək» anlamında IV bab 
َلَس ۡرَأ
[’ä́ṛsələ], «vəhy etmək» anlamında IV 
babda 
ٰىَح ۡوَأ
[’ä́uḥā] feilləri AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َلِس ۡرُي
[yúṛsilə] və ـَف 
bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َىِحوُيَف
[fəyū́ḥiyə] (42:51) 
formalarında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ُلِس ۡرُي
[yúṛsilu], 
ى ِحوُيَف
[fəyū́ḥī] 
(42:48) [36, 79]. Müshəf fərqi yoxdur (
لـسرـٮ

ىـحوـٮ
). AH-də 
ﱠلاِإ ُ ﱠ“ٱ ُهَمﱢلَكُي نَأ ٍرَشَبِل َناَك اَمَو
ُۚءٓاَشَي اَم ۦِهِن ۡذِإِب َىِحوُيَف ٗلاوُسَر َلِس ۡرُي ۡوَأ ٍباَجِح ِئٓاَرَو نِم ۡوَأ اًي ۡحَو
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə lib
ə́
şəriñ ’əỹ-ỹu-
kəllíməhuḷ-ḷā́hu ’íllǟ ṿáḥyəñ ’ä́u miṿ̃-ṿ̃aṛā́ā’i ḥic
ə̄́
biñ ’ä́u yúṛsilä ṛasū́ləñ̃-fəyū́ḥiyə 
bi’íẕnihī m
ə̄ 
y
ə́şə̄ə̄
’║] «Allah bəşər övladı ilə ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından 
danışar və ya bir elçi göndərər ki, o da Allahın izni ilə Onun istədiyini vəhy edər» 
cümləsi NV-də 
َو ﱠلاِإ ُ ﱠ“ٱ ُهَمﱢلَكُي نَا ٍرَشَبِل َناَك اَمَو
اَم ۦِهِن ۡذِإِب ىِحوُيَف ٗلاوُسَر ُلِس ۡرُي ۡوَا ٍباَجِح ِئٓاَرَو نِم ۡوَا اًي ۡح
ُۚءٓاَشَي
[ṿám
ə̄ 
k
ə̄́
nə lib
ə́
şərinə-ỹ-ỹukəllíməhuḷ-ḷā́hu ’íllǟ ṿáḥyənä́-u miṿ̃-ṿ̃aṛā́āā’i 
ḥic
ə̄́
binä́-u yúṛsilu ṛasū́ləñ̃-fəyū́ḥī bi’íẕnihī m
ə̄ 
y
ə́şə̄ə̄
’║] (burada [’] səsinin düşümü 
(üç yerdə), 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Allah bəşər övladı ilə 
ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar və ya bir elçi göndərir ki, o da Allahın 
izni ilə Onun istədiyini vəhy edir» kimi qiraət edilir. AH-də feillərin arzu şəklində 
işlənməsi öncədəki arzu şəklində olan feilin durumuna salınması ilə bağlıdır: 
َناَك اَمَو
ُﱠ“ٱ ُهَمﱢلَكُي نَأ ٍرَشَبِل
...
َلِسرُي
...
َيِحوُي
«Allah bəşər övladı ilə ancaq vəhylə, yaxud pərdə 
arxasından danışar... göndərər... vəhy edər». NV-də isə sözügedən iki feil öncəki feil 
ilə sintaktik əlaqədə deyil.
«Demək» anlamında I bab 
َلاَق
[q ̣â̄́lə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində 
َلوُقَي
[yäq ̣ū́lə] (2:214) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ُلوُقَي
[yäq ̣ū́lu] (2:212). Müshəf fərqi yoxdur: (
لوـٯـٮ
). Belə ki, AH-də 
ُءٓاﱠرﱠضلٱَو ُءٓاَسۡأَبۡلٱ ُمُھۡتﱠسﱠم
ْاوُلِزۡلُزَو
ِۗﱠ“ٱ ُر ۡصَن ٰىَتَم ۥُهَعَم ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ُلوُسﱠرلٱ َلوُقَي ٰىﱠتَح 
[məss
ə́
thumul-b
ə́
’s
ə̄ə̄
’u ṿaḍ-ḍâṛṛā́ā’u 
ṿazúlzilū ḥátt
ə̄ 
yäq ̣ū́läṛ-ṛasū́lu ṿal-ləẕī́nə ’
ə̄́
mənū mä́ʻahū m
ə́
t
ə̄ 
nä́ṣṛuḷ-ḷāāh║] «Onları 
fəlakət və sıxıntı elə bürümüş, (qorxudan) elə sarsılmışdılar ki, Peyğəmbər və iman 
gətirənlər birlikdə: "Allahın köməyi nə vaxt gələcək?" – demişdilər» cümləsi NV-də 
ۡلٱ ُمُھۡتﱠسﱠم
ْاوُلِزۡلُزَو ُءٓاﱠرﱠضلٱَو ُءٓاَسۡأَب
ِۗﱠ“ٱ ُر ۡصَن ٰىٜتَم ۥُهَعَم ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ُلوُسﱠرلٱ ُلوُقَي ٰىﱠتَح 
[məss
ə́
thumul-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 57 –
b
ə́
’s
ə̄ə̄ə̄
’u ṿaḍ-ḍâṛṛā́āā’u ṿazúlzilū ḥátt
ə̄ 
yäq ̣ū́luṛ-ṛasū́lu ṿal-ləẕī́nə ’
ə̄́ə̄
mənū mä́ʻahū 
m
ə́
t
ə̄
/m
ə́
tǣ nä́ṣṛuḷ-ḷāāh║] (burada 
məddi-müttəsil
(iki yerdə), 
məddi-bədəlin
kəmiyyət 
fərqləri, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə olunur) «Onları fəlakət və sıxıntı 
elə bürümüş, (qorxudan) elə sarsılmışdılar; hətta Peyğəmbər və iman gətirənlər 
birlikdə: "Allahın köməyi nə vaxt gələcək?" – demişdilər» kimi qiraət edilir. AH-də 
ىﱠت َ
ح
arzu şəkli ilə işlədilən bağlayıcı («ki (üçün ki; ötrü ki; görə ki)» NV-də «hətta» 
mənasında ədat kimi çıxış edir.
«Əmr etmək» anlamında I bab 
َرَمَأ
[’
ə́
mäṛa] feili AH-də II şəxsin cəmində, 
kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
ۡأَي
ۡمُك َرُم
[yə’múṛakum̃] (3:80) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ۡمُكَرُماَي
[y
ə̄
múṛakum̃] (3:79; burada [’] səsinin [ə] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir). Müshəf 
fərqi yoxdur (
مـكرـماـٮ
). Belə ki, AH-də 
ۡأَي َلاَو
ۡمُك َرُم
ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ 
ۡرَأ َنۧـﱢيِبﱠنلٱَو َةَكِئ
ٓ َٰلَم
ۗ
ا
ًب
اَ
ب
[ṿal
ə̄́ 
yə’múṛakum̃ ’əñ̃-təttä́xiẕul-məl
ə̄ə̄
’íkətä ṿañ-ñəbiyyī́nə ’äṛb
ə̄́
b
ə̄
║] «Ki, (Allah) sizə 
mələkləri və peyğəmbərləri Rəbb qəbul etməyi əmr etməz» cümləsi NV-də 
ُمُكُرُماَي َلاَو
ٓۥ 
ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ
ۡرَأ َنۧـِٔـٓـيِبﱠنلٱَو َةَكِئ
ٓ َٰلَم
ۗ
ا
ًب
اَ
ب
[ṿal
ə̄́ 
y
ə̄
múṛakumūūū ’əñ̃-təttä́xiẕul-məl
ə̄ə̄ə̄
’íkətä ṿañ-
ñəbīīī’ī́īnə ’äṛb
ə̄́
b
ə̄
║] (burada 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
, həmçinin 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi, [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində 
məddi-müttəsil
və 
məddi-bədəl
baş verir) müşahidə edilir) «(Allah) sizə mələkləri və 
peyğəmbərləri Rəbb qəbul etməyi əmr etmir!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də 
NV-də feil Allah-taalaya aiddir. AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi (
ۡمُكَرُمۡأَي
) ayənin 
öncəki ayədəki arzu şəklində olan feillərin durumu ilə eynilik əmələ gətirir: 
ٍرَشَبِل َناَك اَم
ﱡنلٱَو َم ۡكُحۡلٱَو َبَٰتِكۡلٱ ُ ﱠ“ٱ ُهَيِت ۡؤُي نَأ
ِساﱠنلِل َلوُقَي ﱠمُث َةﱠوُب
...
ۡأَي َلاَو
ۡمُك َرُم
ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ 
ۡرَأ َنۧـﱢيِبﱠنلٱَو َةَكِئ
ٓ َٰلَم
ۗ
ا
ًب
اَ
ب
«Heç bir 
kəsə yaraşmaz ki, Allah ona kitab, hikmət və peyğəmbərlik bəxş etdikdən sonra o, 
insanlara desin..., Ona da yaraşmaz ki, sizə mələkləri və peyğəmbərləri Rəbb qəbul 
etməyi əmr etsin». NV-də isə feil yeni cümlədə xəbər şəklindədir (
ۡمُكُرُماَي
). 
«Götürmək; mənimsəmək; qəbul etmək; tədbir görmək; düzəltmək, hazır 
etmək» anlamında VIII bab 
َذَخﱠتٱ
[’ittä́xâẕə] feili AH-də III şəxsin təkində, qadın 
cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َذ ِخﱠتَي
اَھ
[yəttäxíẕəh
ə̄

(31:6) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: 
ُذ ِخﱠتَي
اَھ
[yəttäxíẕuh
ə̄
] (31:5). 
Müshəf fərqi yoxdur (
اـھدـحـٮـٮ
). Belə ki, 
ِمَو
ۡشَي نَم ِساﱠنلٱ َن
ۡھَل ىِرَت
ۡلٱ َو
ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس نَع ﱠلِضُيِل ِثيِدَح
ۡيَغِب
ۡلِع ِر
ۚاًوُزُھ اَھَذِخﱠتَيَو ٖم
[ṿamínəñ-
ñə̄́
si məỹ-ỹəşt
ə́
rī l
ə́
hṿal-ḥadī́s̠i liyuḍíllä ʻañ̃-səbī́lil-l
ə̄́
hi 
biğấyri ʻílmiṿ̃-ṿ̃ayəttäxíẕəh
ə̄ 
húzuṿā║] «İnsanlar arasında elələri də vardır ki, 
nadanlığı üzündən Allah yolundan döndərmək və (Allahın ayələrini) məsxərəyə 
qoymaq üçün mənasız sözləri satın alarlar» cümləsi NV-də 
ۡشَي نَم ِساﱠنلٱ َنِمَو
ۡھَل ىِرَت
َو
ۡلٱ
ۡيَغِب ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس نَع ﱠلِضُيِل ِثيِدَح
ۡلِع ِر
ﱠتَيَو ٖم
ُ
ذ
ِ
خ
ۚاًؤُزُھ اَھ
[ṿamínəñ-
ñə̄́
si məỹ-ỹəşt
ə́
rī l
ə́
hṿal-ḥadī́s̠i 
liyuḍíllä ʻañ̃-səbī́lil-l
ə̄́
hi biğấyri ʻílmiṿ̃-ṿ̃ayəttäxíẕuh
ə̄ 
húzu’
ə̄
║] (burada [ṿ] səsinə 
əvəzlənmiş [’] səsi olduğu kimi səslənməsi müşahidə edilir) «İnsanlar arasında elə-
ləri də vardır ki, nadanlığı üzündən Allah yolundan döndərmək üçün mənasız sözləri 
satın alarlar və (Allahın ayələrini) məsxərəyə qoyurlar» kimi qiraət edilir. AH-də 
َذ ِخﱠتَي
اَھ
feilinin arzu şəklində olması, öncə keçən ـِل («üçün») ədatının tələbi kimi izah 
olunur: 
ﱠل ِضُيِل
...
اَھَذِخﱠتَيَو
(«yoldan döndərmək və məsxərəyə qoymaq üçün»). NV-də bu 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 58 –
iki feil ayrı işlənir və xəbər şəklində işlənən 
ُذ ِخﱠتَي
اَھ
feili öncəki 
ﱠل ِضُيِل
, onun ـِل ədatının 
təsiri xaricindədir: 
ﱠل ِضُيِل
...
ُذ ِخﱠتَيَو
اَھ
.
«Baxmaq, izləmək, görmək; xəbərdar olmaq, məlumat əldə etmək, tanış 
olmaq, öyrənmək; oxumaq» anlamında VIII bab 
َعَلﱠطٱ
[’iṭṭấlä‘a] feili 40:37-də AH-də 
ـَف bağlayıcısı ilə işlənən I şəxsdə 
َعِلﱠطَأَف
[f
ə’äṭṭấliʻa
] formasında arzu, NV-də isə xəbər 
şəklində işlənir: 
َأَف
ُعِلﱠط
[f
ə’äṭṭấliʻu
]. Müshəf fərqi yoxdur (
عـلـطاـٯ
). AH-də 
ِت َٰو َٰمﱠسلٱ َبَٰب ۡسَأ
ٰىَسوُم ِهَٰلِإ ٰٓىَلِإ َعِلﱠطَأَف
[’əsb
ə̄́
bəs-səmǟṿā́ti f
ə’äṭṭấliʻa ’ílə̄ə̄ 
’il
ə̄́
hi mū́s
ə̄
] «Göylərin yollarına 
(nə vaxt yetişişəcəyəm ki,) Musanın Allahını görüm» cümləsi NV-də 
ِت َٰو َٰمﱠسلٱ َبَٰب ۡسَأ
ُعِلﱠطَأَف
ٰى ٜسوُم ِهَٰلِإ ٰٓىَلِإ 
[’əsb
ə̄́
bəs-səmǟṿā́ti f
ə’äṭṭấliʻu ’ílə̄ə̄ə̄ 
’il
ə̄́
hi mū́s
ə̄
/mū́sǣ] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) 
«Göylərin yollarına (yetişim) və (sonra) Musanın Allahını görüm» kimi qiraət edilir. 
AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi ilə bağlı əl-Qürtübi yazır ki, burada söhbət 
«göylərin yollarına nə vaxt yetişəcəyindən», bu halda ki, feilin xəbər şəklində işlənən 
NV-də «göylərin yollarına yetişdikdən sonra Onu görməkdən» gedir [56, 15, 314-
315].
«Bilmək» anlamında I bab َمِلَع [‘álimə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində 
َمَل ۡعَي
[yä́ʻləmə] (42:35) formasında arzu, NV-də xəbər şəklində işlənir: 
ُمَل ۡعَي
[yä́
ʻləmu] (42:32)
. Müshəf fərqi yoxdur (
مـلـعـٮ
). AH-də 
نﱢم مُھَل اَم اَنِتَٰياَء ٓىِف َنوُلِد َٰجُي َنيِذﱠلٱ َمَل ۡعَيَو
ٖصيِحﱠم
٣٥
[ṿayä́
ʻləməl
-ləẕī́nə yuc
ə̄
dilū́nə fīī ’
ə̄
y
ə̄́
tin
ə̄ 
m
ə̄ 
l
ə́hum̃
-m̃im̃-m̃ä́ḥīīṣ║] «Bizim 
ayələrimiz barəsində mübahisə edənlər (onlardan intiqam aldıqdan sonra) biləcəklər 
ki, onlar üçün qaçıb can qurtarmağa heç bir yer yoxdur!» cümləsi NV-də 
ُمَل ۡعَيَو
َنيِذﱠلٱ 
ٖصيِحﱠم نﱢم مُھَل اَم اَنِتَٰياَء ٓىِف َنوُلِد َٰجُي
٣٢
[ṿayä́
ʻləmul
-ləẕī́nə yuc
ə̄
dilū́nə fīīī ’
ə̄ə̄
y
ə̄́
tin
ə̄ 
m
ə̄ 
l
ə́hum̃
-m̃im̃-m̃ä́ḥīīṣ║] (burada 
məddi-münfəsil

məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqləri 
müşahidə olunur) «Bizim ayələrimiz barəsində mübahisə edənlər bilsinlər ki, onlar 
üçün qaçıb can qurtarmağa heç bir yer yoxdur!» kimi qiraət edilir. AH-də arzu 
şəklində feilin işlənməsi öncəki ayələrlə sıx sintaktik əlaqədə olması ilə bağlıdır. 
Klassik ərəb dilçi və müfəssirlərinin gəldikləri qənaətlə razılaşmamaq olmur: 
َمِقَتنَيِل
َمَل ۡعَيَو ۡمُھۡنِم
...
«Onlardan intiqam aldıqdan sonra biləcəklər!» [11, 25, 108]. NV-də isə 
sözügedən ayə yeni cümlə kimi işlənir.
«Mənfəət gətirmək; fayda vermək» anlamında I bab َ
ع
َفَن [n
ə́
fäʻa] feili 80:4-də 
AH-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III 
şəxsin təkində, qadın cinsində 
ُهَعَفنَتَف
[fətəñ̃fä́ʻahu] formasında arzu, NV-də isə xəbər 
şəklində işlənir: ُعَفنَتَف
ُه
[fətəñ̃fä́ʻuhu]. Müshəf fərqi yoxdur (
هـعـٯـٮـٮ
). Belə ki, AH-də 
ۡوَأ
ٰٓىَر ۡكﱢذلٱ ُهَعَفنَتَف ُرﱠكﱠذَي
٤
[’ä́u y
əẕẕə́
kkäṛu fətəñ̃fä́ʻahuẕ-ẕíkṛā║] «Yaxud öyüd dinləyəcək və 
bu öyüd ona fayda verəcəkdir!» cümləsi NV-də 
ُعَفنَتَف ُرﱠكﱠذَي ۡوَأ
ٰٓى ٜر ۡكﱢذلٱ ُه
٤
[’ä́u y
əẕẕə́
kkäṛu 
fətəñ̃fä́ʻuhuẕ-ẕíkrǣ║] (burada zəif saiti infleksiya fərqi müşahidə edilir (sayəsində 
r
samitinin incələşməsi baş verir) «Yaxud öyüd dinləyəcək ki, öyüd ona fayda 
versin?» kimi qiraət edilir. Burada AH-də arzu şəklində feilin işlənməsini (
ُرﱠكﱠذَي ۡوَأ
ٓ ٰىَر ۡكﱢذلٱ ُهَعَفنَتَف
٤
) öncəki ayə ilə sıx əlaqədə olması ilə izah edilir. Ət-Təbəri yazır ki, 
sözügedən feil 3-cü ayədə verilən 
َي ُهﱠلَعَل َكيِر ۡدُي اَمَو
ٓ ٰىﱠكﱠز
٣
(«Nə bilirsən, bəlkə də, o 
təmizlənəcəkdir?») ritorik sualın cavabıdır: «Yaxud öyüd dinləyəcək və öyüd ona 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 59 –
fayda verəcəkdir (və bununla o, təmizlənəcəkdir)!» [48, 24, 106]. NV-də isə xəbər 
şəklində işlənən feil bağlayıcı ilə 3-cü ayədəki feil ilə ardıcıllıq (
ٰٓىﱠكﱠزَي ُهﱠلَعَل
...
ُهَعَفنَتَف
«bəlkə də, o, təmizlənəcəkdir... və... ona fayda verəcəkdir») əmələ gətirir və ikinci 
sual ortaya çıxır.
Əmr (inkar) şəkli/təkid şəkli.
«Soruşmaq» anlamında olan I bab 
َلَأَس
[s
ə́
’ələ] 
feili AH-də I şəxs bitişən əvəzliyi ilə işlənən təkdə, kişi cinsində 
ِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف
[fəl
ə̄́ 
təs’
ə́
lni] (11:46), 
ىِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف
[fəl
ə̄́ 
təs’
ə́
lnī] (18:70) formalarında əmr şəklinin inkarında 
«İstəmə!», «Soruşma!», NV-də isə təkid (şiddətləndirmə) şəklindədir: 
ۦﱢنَلَٔـ ۡسَت َلاَف
«Əsla 
istəmə!», «Əsla soruşma!» (11:46; 18:69; 11-ci surədə I şəxs bitişən əvəzliyinin 
fərqli qiraəti müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ںـلـسـٮ

ىـٮـلـسـٮ
). Belə ki, AH-də 
ٌۖم ۡلِع ۦِهِب َكَل َسۡيَل اَم ِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف
[fəl
ə̄́ 
təs’
ə́
lni m
ə̄ 
léysə l
ə́
kə bíhī ʻílmuñ] «Elə isə bilmədiyin bir 
şeyi Məndən istəmə!», 
ا ٗر ۡكِذ ُهۡنِم َكَل َثِد ۡحُأ ٰٓىﱠتَح ٍء ۡىَش نَع ىِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف ىِنَت ۡعَبﱠتٱ ِنِإَف َلاَق
٧٠
[q ̣â̄́lə 
fə’íni-ttəbä́
ʻtən
ī fəl
ə̄́ 
təs’
ə́
lnī ʻañ̃-şéy’iñ ḥátt
ə̄ə̄
’úḥdis̠ə l
ə́
kə míñhu ẕíkṛā║] «"Əgər 
mənə tabe olacaqsansa, səbəbini sənə izah etməyincə məndən heç bir şey haqqında 
soruşma!" – dedi» cümlələri NV-də 
ٌۖمۡلِع ۦِهِب َكَل َسۡيَل اَم ۦﱢنَلَٔـ ۡسَت َلاَف
[fəl
ə̄́ 
təs’əl
ə́
ññī m
ə̄ 
léysə 
l
ə́
kə bíhī ʻílmuñ] «Elə isə bilmədiyin bir şeyi Məndən əsla istəmə!», 
َلاَف ىِنَت ۡعَبﱠتٱ ِنِإَف َلاَق
َلَٔـ ۡسَت
ي
ﱢن
ا ٗر ۡكِذ ُهۡنِم َكَل َثِد ۡحُأ ٰٓىﱠتَح ٍء ۡىَش نَع 
٦٩
[q ̣â̄́lə fə’íni-ttəbä́
ʻtən
ī fəl
ə̄́ 
təs’əl
ə́
ññī ʻañ̃-şéyȳ’iñ 
ḥátt
ə̄ə̄ə̄ 
’úḥdis̠ə l
ə́
kə míñhu ẕíkṛā/ẕíkr
ə̄
║] (burada 
məddi-lini-məhmuz
, həmçinin 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
r
samitinin qalın, yaxud incə səslənməsi (xüsusi 
hal) müşahidə edilir) «"Əgər mənə tabe olacaqsansa, səbəbini sənə izah etməyincə 
məndən heç bir şey haqqında əsla soruşma!" – dedi» kimi qiraət edilir.
Zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları üzrə fərqlər.
«Demək» anlamında I 
bab 
َلاَق
[q ̣ấlə] feili AH-də 21:4, 112, 43:24-də təkdə, kişi cinsində 
َلاَق
[q ̣ấlə] 
formasında III şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda, NV-də isə II şəxsdə, əmr 
şəklində, indiki-gələcək zamanda işlənir: ۡلُق [q ̣ul]. 21:4-də feilin müshəf fərqi var 
(
لاـٯ
/
لـٯ
), 21:112 və 43:24-də (NV-də: 21:111; 43:23) müshəf fərqi yoxdur (
لـٯ
). Belə 
ki, AH-də 
ِۖض ۡرَ ۡلأٱَو ِءٓاَمﱠسلٱ ىِف َل ۡوَقۡلٱ ُمَل ۡعَي ىﱢبَر َلاَق
[q ̣â̄́lä ṛábbī yä́
ʻləmul
-q ̣ấulə fis-səm
ə̄́ə̄
’i ṿal-
’ä́ṛḍi] «(Peyğəmbər Məkkə müşriklərinə) dedi: "Rəbbim göydə və yerdə (söylənən) 
hər sözü bilir», 
ۗﱢقَحۡلﭑِب مُك ۡحٱ ﱢبَر َلَٰق
[q ̣â̄́lä ṛábbí-ḥkum̃̃-bil-ḥaq ̣q ̣̌║] «(Peyğəmbər) dedi: "Ey 
Rəbbim! (Mənimlə məni təkzib edən Məkkə müşrikləri arasında) ədalətlə hökm et!», 
ۖۡمُكَءٓاَباَء ِهۡيَلَع ۡمﱡتدَجَو اﱠمِم ٰىَدۡھَأِب مُكُتۡئِج ۡوَلَوَأ َلَٰق
[q ̣â̄́lə ’ä ṿalä́u cí’tukum̃̃-bi’
ə́
hd
ə̄ mim̃
-m̃ǟ 
ṿac
ə́ttum̃ 
ʻaléyhi ’
ə̄
b
ə̄́ə̄
’əkum̃] «(Hər peyğəmbər öz ümmətinə) belə dedi: "Əgər sizə 
atalarınızın sitayiş etdiyini gördüyünüz dindən daha doğrusunu gətirmiş olsam ne-
cə?!"» cümlələri NV-də 
ُق
ِۖض ۡر َلاٱَو ِءٓاَمﱠسلٱ ىِف َل ۡوَقۡلٱ ُمَل ۡعَي ىﱢبﱠر ل
[q ̣uṛ-ṛábbī yä́
ʻləmul
-q ̣ấulə fis-
səm
ə̄́ə̄ə̄
’i ṿalä́-ṛḍi] (burada [’] səsinin düşümü, 
məddi-müttəsilin
ölçü fərqi müşahidə 
edilir) «(Allah Peyğəmbərə əmr etdi) De! "Rəbbim göydə və yerdə (söylənən) hər 
sözü bilir"» (21:4), 
ُق
ۗﱢقَحۡلﭑِب مُك ۡحٱ ﱢبﱠر ل
[q ̣uṛ-ṛábbí-ḥkum̃̃-bil-ḥaq ̣q ̣̌║] «(Allah Peyğəmbərə 
əmr etdi) De! "Ey Rəbbim! (Mənimlə məni təkzib edən Məkkə müşrikləri arasında) 
ədalətlə hökm et!"» (21:111), 
ُق
ۖۡمُكَءٓاَباَء ِهۡيَلَع ۡمﱡتدَجَو اﱠمِم ٰى ٜدۡھَأِب مُكُتۡئِج ۡوَلَوَا َل
[q ̣úlä ṿalä́u 
cí’tukum̃̃-bi’
ə́
hd
ə̄
/ǣ mim̃-m̃ǟ ṿac
ə́ttum̃ 
ʻaléyhi ’
ə̄ə̄
b
ə̄́ə̄ə̄
’əkum̃] (burada [’] səsinin 
düşümü, alternativli zəif saiti infleksiya, 
məddi-bədəl
,
məddi-müttəsilin
kəmiyyət 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 60 –
fərqləri müşahidə edilir) «(Allah ümmət peyğəmbərlərinin hər birinə əmr etdi) De! 
"Ey Rəbbim! Əgər sizə atalarınızın sitayiş etdiyini gördüyünüz dindən daha 
doğrusunu gətirmiş olsam necə?!"» (43:23) kimi qiraət edilir. Göründüyü kimi, AH-
də sözügedən feil Peyğəmbərin (s.) dediyini, NV-də isə, Allah-taalanın Peyğəmbərə 
verdiyi «De!» əmri ifadə edir.
«Götürmək; mənimsəmək; qəbul etmək; tədbir görmək; düzəltmək, hazır 
etmək» anlamında VIII bab 
َذ َخﱠتٱ
[’ittä́xâẕə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində 
ْاوُذ ِخﱠتٱ
[’ittä́xiẕū] (2:125) formasında II şəxsdə, əmr şəklində, indiki-gələcək zamanda, NV-
də isə, III şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda işlənir: 
ُذَخﱠتٱ
ْاو
[’ittä́xâẕū] (2:124). 
Müshəf fərqi yoxdur (
اودـحـٮا
). Belə ki, AH-də
ْاوُذ ِخﱠتٱَو
ۖى ّٗلَصُم َمۧـِھ َٰرۡبِإ ِماَقﱠم نِم 
[ṿa-ttä́xiẕū 
mim̃-m̃äq ̣â̄́mi ’ib̌ṛāhī́mə muṣấlləñ] «İbrahimin durduğu yeri namazgah edin!» cümlə-
si NV-də 
َخﱠتٱ َو
ْاوُذ
َٰرۡبِإ ِماَقﱠم نِم 
ِھ
ي
ۖ
ى
ّٗ
ل َ
ص
ُم َم
[ṿa-ttä́xâẕū mim̃-m̃äq ̣â̄́mi ’ib̌ṛāhī́mə muṣấḷḷañ] 
(burada 
l
samitinin qalınlaşması müşahidə edilir) «İbrahimin durduğu yeri namazgah 
etdilər!» kimi qiraət edilir. Müshəf fərqi yoxdur: 
مـھرـٮا
/
ـھرـٮا
ـٮ
م
. Həm AH, həm də 
NV-də feil söhbətləri gedən möminlərə aid olduğu halda, AH-də onlara xitabən əmr 
edilir, NV-də isə feilin III şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən 
keçirilirlər.
«Demək» anlamında I bab 
َلاَق
[q ̣ấlə] feili AH-də 72:20-də təkdə, kişi cinsində 
ۡلُق [q ̣ul] formasında II şəxsdə, əmr şəklində, indiki-gələcək zamanda, NV-də isə III 
şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda işlənir: 
َلاَق
[q ̣ấlə]. Müshəf fərqi var (
لـٯ
/
لاـٯ
). 
Belə ki, AH-də 
ا ٗد َحَأ ٓۦِهِب ُكِر ۡشُأ ٓ َلاَو ىﱢبَر ْاوُع ۡدَأ ٓاَمﱠنِإ ۡلُق
٢٠
[q ̣ul ’íññəm
ə̄ə̄ 

ə́d̆
ʻū ṛábbī ṿal
ə̄́ə̄ 
’úşriku bíhīī ’ä́ḥad
ə̄
║] «(Ya Peyğəmbər!) De: "Mən ancaq öz Rəbbimə ibadət edirəm 
və heç kəsi Ona şərik qoşmuram!"» cümləsi NV-də 
َق
ا
ا ٗدَحَأ ٓۦِهِب ُكِر ۡشُأ ٓ َلاَو ىﱢبَر ْاوُع ۡدَأ ٓاَمﱠنِإ َل
٢٠
[q ̣â̄́lə ’íññəm
ə̄ə̄ə̄ 

ə́d̆
ʻū ṛábbī ṿal
ə̄́ə̄ə̄ 
’úşriku bíhīīī ’ä́ḥad
ə̄
║] (burada 
məddi-münfəsil
(iki yerdə), 
məddi-sıleyi-kübranın
kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Peyğəmbər 
dedi: "Mən ancaq öz Rəbbimə ibadət edirəm və heç kəsi Ona şərik qoşmuram!"» 
kimi qiraət edilir. 
Növ və şəxs kateqoriyaları üzrə fərq.
«Görmək» (məchul növdə: 
«görülmək») anlamında 
ٰىَأَر
[ṛá’
ə̄
] feili AH-də təkdə, kişi cinsində işlənən 
ٰىَرُي
[yúṛā] 
(46:25) III şəxsdə, məchul növdə, NV-də isə II şəxsdə, məlum növdə işlənir: 
ٰى ٜرَت
[t
ə́
rǣ] (46:24; burada zəif saiti infleksiya müşahidə edilir, sayəsində 
r
samitinin 
incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىرـٮ
). AH-də 
ۚۡمُھُنِك َٰسَم ﱠلاِإ ٰٓىَرُي َلا
[l
ə̄ 
yúṛāā 
’íll
ə̄ 
məs
ə̄
kínuhum̃] «Evlərindən başqa hər şey görülməz oldu» cümləsi NV-də 
ٓ ٰى ٜرَت َلا
ﱠلاِإ
ۚۡمُھَنِك َٰسَم 
[l
ə̄ 
t
ə́
rǣǣǣ ’íll
ə̄ 
məs
ə̄
kínəhum̃] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət, hal 
fərqləri müşahidə edilir) «Evlərindən başqa heç bir şey görməzsən». AH-də adlıq 
halda 
ۡمُھُنِك َٰسَم
[məs
ə̄
kínuhum̃] «evləri» ismi məchul növdə III şəxsdə 
ٰىَرُي
[yúṛā] feili 
xəbərin mübtədası kimi çıxış edir: «evləri görülməz oldu», NV-də isə təsirlik halda 
َنِك َٰسَم
ۡمُھ
[məs
ə̄
kínəhum̃] ismi məlum növdə II şəxsdə َرَت
ٰى
[tä́ṛā] feili-xəbərin tamamlığı 
olur: «evləri görməzsən».
Növ, cins və şəxs kateqoriyaları üzrə fərq.
«Eşitmək» (məchul növdə: 
«eşidilmək») anlamında I bab َ
ع
ِمَس [s
ə́
mi‘a] feili 88:11-də AH-də ُ
ع
َم ۡسَت [t
ə́
smäʻu] II 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 61 –
şəxsin təkində, kişi cinsində, məlum, NV-də isə III şəxsin təkində, qadın cinsində, 
məchul növdə işlənir: 
ُت
ُ
ع
َم ۡس [túsmäʻu]. Müshəf fərqi yoxdur (
عـمـسـٮ
). Belə ki, AH-də ﱠ
لا
ٗةَيِغَٰل اَھيِف ُعَم ۡسَت
١١
[l
ə̄ 
t
ə́
smäʻu fī́h
ə̄ 
lǟğíyətəñ] «Və orada heç bir boş söz eşitməyəcəkdir» 
cümləsi NV-də 
ُت ﱠ
لا
ٞةَيِغَٰل اَھيِف ُعَم ۡس
١١
[l
ə̄ 
túsmäʻu fī́h
ə̄ 
lǟğíyətuñ] (burada hal fərqi mü-
şahidə edilir) «Və orada heç bir boş söz eşidilməyəcək» kimi qiraət edilir. Feillərin 
idarəsi nəticəsində AH-də təsirlik halda işlənən 
ٗةَيِغَٰل
[lǟğíyətəñ] II şəxsin təkində, kişi 
cinsində, məlum növdə ُ
ع
َم ۡسَت [t
ə́
smäʻu] feili-xəbərin tamamlığı, NV-də isə adlıq halda 
işlənən 
ٞةَيِغَٰل
[lǟğíyətuñ] III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə işlənən 
ُت
ُ
ع
َم ۡس
[túsmäʻu] feili-xəbərin mübtədası qismində çıxış edir [50, 445].
Növ, şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər.
«Bağışlamaq» (məchul 
növdə: «bağışlanılmaq») anlamında I bab َرَفَ
غ
[ğấfäṛa] feili AH-də şərt şəklində ۡرِف ۡغﱠن 
[nä́ğfir] (2:58; 7:161) formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III 
şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: 
ۡرَف ۡغﱡي
[yúğfäṛ] (2:57; kişi cinsində), َف ۡغُت
ۡر [túğfäṛ] 
(7:161; qadın cinsində – burada 
r
samitinin qalınlaşması da müşahidə edilir). Müshəf 
fərqi yoxdur (
رـٯـعـٮ
). AH-də 
ۚۡمُكَٰيَٰطَخ ۡمُكَل ۡرِف ۡغﱠن
[nä́ğfir l
ə́kum̃ 
xâṭâ̄y
ə̄́kum̃
] «Biz də 
günahlarınızı bağışlarıq!», 
ِتَٰٔـٓيِطَخ ۡمُكَل ۡرِف ۡغﱠن
ۚۡمُك
[nä́ğfir l
ə́kum̃ 
xâṭīī’
ə̄́tikum̃
║] «günahlarınızı 
bağışlayaq» cümlələri NV-də 
ۚۡمُكٰـ ٜيَٰطَخ ۡمُكَل ۡرَف ۡغﱡي
[yúğfäṛ l
ə́kum̃ 
xâṭâ̄y
ə̄́kum̃
/xâṭâ̄yǣ́kum̃] 
(burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Günahlarınız (tərəfimizdən) 
bağışlanılsın!», 
ُتَٰٔـٓيِطَخ ۡمُكَل ۡرَف ۡغُت
ۚۡمُك
[túğfäṛ l
ə́
kum̃ xâṭīīī’
ə̄́ə̄tukum̃
║] (burada 
məddi-
müttəsil

məddi-bədəlin
kəmiyyət, hal fərqləri müşahidə edilir). AH-də Allah-taala 
(«Biz») mübtəda («Biz bağışlarıq», «Biz bağışlayaq»), NV-də isə mübtəda kimi 
«günahlarınız» çıxış edir, əməlin isə «(Allah) tərəfindən» icra olunacağı bildirilir: 
«günahlarınız (Allah tərəfindən) bağışlanılsın!», «günahlarınız (Allah tərəfindən) 
bağışlanar».
«Bağışlamaq; əfv etmək» (məchul növdə: «bağışlanılmaq; əfv olunmaq») 
anlamında I bab اَفَع [‘áf
ə̄
] (وفع), «əzab etmək, əzab vermək, əzaba düçar etmək» 
(məchul növdə: «əzaba düçar olunmaq») anlamında II bab 
َبﱠذَع
[‘áẕẕəbə] feilləri 
9:66-də AH-də şərt şəklində ُ
ف
ۡعﱠن [nä́ʻfu], 
ۡبﱢذَعُن
[nuʻáẕẕib̌] formalarında I şəxsin 
cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində məchul növdə işlənir: 
َف ۡعُي
[yú
ʻfə] (ki
şi cinsində), 
ۡبﱠذَعُت
[tu
ʻáẕẕə
b̌] (qadın cinsində). Müshəf fərqi yoxdur (
ڡـعـٮ

ٮدـعـٮ
). AH-də 
َۢةَفِئٓاَط ۡبﱢذَعُن ۡمُكنﱢم ٖةَفِئٓاَط نَع ُف ۡعﱠن نِإ
َنيِمِر ۡجُم ْاوُناَك ۡمُھﱠنَأِب
٦٦
[’iñ-ñä́ʻfu ʻañ̃ ̣-
ṭâ̄â̄’ífətim̃-m̃íñ̃kum̃ nuʻáẕẕib̌ ṭâ̄â̄’ífətəm̃̃-bi’
ə́
ññəhum̃ k
ə̄́
nū múčrimīīñ║] «Aranızda bir 
qismini bağışlasaq da, digər qismini günahkar olduğu üçün əzaba düçar edəcəyik!» 
cümləsi NV-də 
ۡعُي نِإ
َنيِمِر ۡجُم ْاوُناَك ۡمُھﱠنَأِب 
ُۢةَفِئٓاَط ۡبﱠذَعُت ۡمُكنﱢم ٖةَفِئٓاَط نَع َف
٦٦
[’iỹ-
ỹúʻfə ʻa
ñ̃ ̣-
ṭâ̄â̄â̄’ífətim̃-m̃íñ̃kum̃ tu
ʻáẕẕə
b̌ ṭâ̄â̄â̄’ífətum̃̃-bi’
ə́
ññəhum̃ k
ə̄́
nū múčrimīīñ║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi (iki yerdə), həmçinin hal fərqi müşahidə edilir) 
«Aranızda bir qisminiz (Bizim tərəfimizdən) bağışlanılarsa da, digər qisminiz 
günahkar olduğu üçün əzaba düçar olunar!» kimi qiraət edilir. AH-də Allah-taala 
(«Biz») mübtəda («Biz bağışlarıq», «Biz bağışlayaq»), NV-də isə mübtəda kimi 
«günahlarınız» çıxış edir, əməlin isə «(Allah) tərəfindən» icra olunacağı bildirilir: 
«günahlarınız (Allah tərəfindən) bağışlanılsın!», «günahlarınız (Allah tərəfindən) ba-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 62 –
ğışlanar». AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə, şərt şəklində işlənən ُ
ف
ۡعَن və 
ۡبﱢذَعُن
feilləri («Biz bağışlasaq», «Biz əzaba düçar edəcəyik») NV-də müvafiq olaraq III 
şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə, şərt şəklində 
َف ۡعُي
və III şəxsin təkində, 
qadın cinsində, məchul növdə, şərt şəklində 
ۡبﱠذَعُت
qiraət edilir. Feillərdəki fərqlər 
cümlədəki sintaktik əlaqələrdə dəyişikliklər əmələ gətirir ki, AH-də təsirlik haldakı 
ًةَفِئٓاَط
[ṭâ̄â̄’ífətəñ] tamamlıq, NV-də isə adlıq haldakı 
ٌةَفِئٓاَط
[ṭâ̄â̄’ífətuñ] mübtəda qis-
mində çıxış edir. 
Qurani-Kərim boyu dörd yerdə «vəhy etmək» (məchul növdə: «vəhy 
edilmək») anlamında IV bab 
ٰىَح ۡوَأ
[’ä́uḥā] feili AH-də ى ِ
ح
وُن [nū́ḥī] formasında I 
şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: 
ٰى ٜحوﱡي
[yū́ḥā/yū́ḥǣ] kişi cinsində; burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə 
edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىـحوـٮ
). 12:109 və 16:43-də AH-də 
ﱠلاِإ َكِلۡبَق نِم اَنۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو
مِھۡيَلِإ ٓىِحوﱡن ٗلااَجِر
[ṿám
ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ 
miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə ’íll
ə̄ 
ric
ə̄́
ləñ-ñū́ḥīī ’iléyhim̃] «Səndən 
əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», 21:7-də AH-də 
ٓاَمَو
َلۡبَق اَن ۡلَس ۡرَأ
مِھۡيَلِإ ٓىِحوﱡن ٗلااَجِر ﱠلاِإ َك
[ṿám
ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ q ̣
ấb̌ləkə ’íll
ə̄ 
ric
ə̄́
ləñ-ñū́ḥīī ’iléyhim̃] 
«Səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», 21:25-də 
AH-də 
اَن ۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو
نِم
ِلۡبَق
ِه ۡيَلِإ ٓىِحوُن ﱠلاِإ ٍلوُسﱠر نِم َك
[ṿám
ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ 
miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə miṛ-ṛasū́liñ 
’íll
ə̄ 
nū́ḥīī ’iléyhi] «Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona vəhy 
etməyək» cümlələri NV-də 
َأ ٓاَمَو
مِھۡيَلِإ ٰٓى ٜحوﱡي ٗلااَجِر ﱠلاِإ َكِلۡبَق نِم اَنۡلَس ۡر
[ṿám
ə̄ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ 
miñ̃ ̣-
q ̣ấb̌likə ’íll
ə̄ 
ric
ə̄́
ləỹ-ỹū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhim̃] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi 
müşahidə edilir) «Səndən əvvəl də özlərinə (Bizim tərəfdən) vəhy edilən neçə-neçə 
kişilər göndərdik», 
َلۡبَق اَن ۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو
مِھۡيَلِإ ٰٓى ٜحوﱡي ٗلااَجِر ﱠلاِإ َك
[ṿám
ə̄ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ q ̣
ấb̌ləkə ’íll
ə̄ 
ric
ə̄́
ləỹ-ỹū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhim̃] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə 
edilir) «Səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», 
ٓاَمَو
اَن ۡلَس ۡرَأ
نِم
ِلۡبَق
ِه ۡيَلِإ ٰٓى ٜحوُي ﱠلاِا ٍلوُسﱠر نِم َك
[ṿám
ə̄ə̄ə̄ 
’äṛs
ə́
ln
ə̄ 
miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə miṛ-ṛasū́liní-ll
ə̄ 
yū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhi] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü 
müşahidə edilir) «Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona vəhy 
edilməsin» kimi qiraət edilir. AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə ى ِ
ح
وُن [nū́ḥī] feili 
Allah-taalaya aiddir, tərkibindəki («Biz») məhz Allah-taalanın adındandır: «Biz vəhy 
edirik», NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə 
ٰى ٜحوﱡي
[yū́ḥā/yū́ḥǣ] «(Allah 
tərəfindən) vəhy edilən» kimi Peyğəmbər (s.) nəzərdə tutulur.
«Cəzalandırmaq; cəza vermək» (məchul növdə: «cəzalandırılmaq; cəzaya 
məruz qalmaq») anlamında III bab 
ٰىَزاَج
[c
ə̄́
z
ə̄
] feili 34:17-də AH-də 
ىِز َٰجُن
[nuc
ə̄́
zī] 
formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul 
növdə işlənir: 
ٰى ٜز َٰجُي
[yuc
ə̄́
z
ə̄
/yuc
ə̄́
zǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya 
müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
رـحـٮ
ى
). AH-də 
َروُفَكۡلٱ ﱠلاِإ ٓىِز َٰجُن ۡلَھَو
[ṿah
ə́

nuc
ə̄́
zīī ’ílləl-kəfū́ṛa] «Biz heç nankordan başqasına cəzamı verərik?» cümləsi NV-də 
ُروُفَك ۡلٱ ﱠلاِإ ٰٓى ٜز َٰجُي ۡلَھَو
[ṿah
ə́
l yuc
ə̄́
z
ə̄ə̄ə̄
/yuc
ə̄́
zǣǣǣ ’ílləl-kəfū́ṛu] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət, hal fərqləri müşahidə edilir) «Heç nankordan başqasına cəza verilərmi?» 
kimi qiraət edilir. AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə işlənən 
ىِز َٰجُن
[nuc
ə̄́
zī] feili 
(«Biz cəzalandırarıq») NV-də III şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə 
ٰى ٜز َٰجُي


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 63 –
[yuc
ə̄́
z
ə̄
/yuc
ə̄́
zǣ] qiraət edilir. Feillərdəki fərqlər cümlədəki sintaktik əlaqələrində 
dəyişikliklər əmələ gətirirr ki, AH-də təsirlik haldakı 
َروُفَكۡلٱ
[’əl-kəfū́ṛa] tamamlıq, 
NV-də isə adlıq haldakı 
ُروُفَك ۡلٱ
[’əl-kəfū́ṛu] mübtəda qismində çıxış edir.
«(Xəbər, təşəkkür, dəvət) almaq; qəbul etmək» (məchul növdə: «(xəbərdar, 
təşəkkür, dəvət) olunmaq; qəbul edilmək») anlamında َ
لﱠبَقَت [täq ̣ấbbələ], «keçmək; 
imtina etmək; bağışlamaq» (məchul növdə: «keçilmək; imtina edilmək; 
bağışlanılmaq») anlamında 
َزَواَجَت
[təcǟ́ṿazə] feilləri AH-də ُلﱠبَقَتَن [nətäq ̣ấbbəlu], 
ُزَواَجَتَن
[nətəcǟ́ṿazu] (46:16) formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III 
şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: 
ُلﱠبَقَتُي
[yutäq ̣ấbbəlu], 
ُزَواَجَتُي
[yutəcǟ́ṿazu] (46:15). 
Müshəf fərqi yoxdur (
لـٮـٯـٮـٮ

رواـحـٮـٮ
). AH-də
نَع ُزَواَجَتَنَو ْاوُلِمَع اَم َنَس ۡحَأ ۡمُھۡنَع ُلﱠبَقَتَن َنيِذﱠلٱ َكِئ
ٓ َٰلْوُأ
َنوُدَعوُي ْاوُناَك ىِذﱠلٱ ِق ۡدﱢصلٱ َد ۡعَو ۖ ِةﱠنَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ٓىِف ۡمِھِتأَـﱢيَس
١٦
[’ul
ə̄́ə̄
’ikəl-ləẕī́nə nətäq ̣ấbbəlu 
ʻáñhum̃ ’ä́
ḥsənə mǟ ʻámil
ū ṿanətəcǟ́ṿazu ʻañ̃-səyyi’
ə̄́tihim̃ 
fīī ’äṣḥā́bil-c
ə́ññəti ́ 
ṿáʻdäṣ-ṣíd̆q ̣il-l
ə́
ẕī k
ə̄́
nū yū́ʻadūūñ║] «Belələri yaxşı əməllərini qəbul edəcəyimiz, 
günahlarından keçəcəyimiz və onlara verilmiş doğru və’də görə cənnət əhli içərisin-
də olacaq kimsələrdir!» cümləsi NV-də 
ُمُھۡنَع ُلﱠبَقَتُي َنيِذﱠلٱ َكِئ
ٓ َٰلْوُأ
ٓۥ
نَع ُزَواَجَتُيَو ْاوُلِمَع اَم ُنَس ۡحَأ 
َنوُدَعوُي ْاوُناَك ىِذﱠلٱ ِق ۡدﱢصلٱ َد ۡعَو ۖ ِةﱠنَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ٓىِف ۡمِھِتأَـﱢيَس
١٦
[’ul
ə̄́ə̄ə̄
’ikəl-ləẕī́nə yutäq ̣ấbbəlu 
ʻáñhumūūū ’ä́
ḥsənu mǟ ʻámil
ū ṿayutəcǟ́ṿazu ʻañ̃-səyyi’
ə̄́ə̄tihim̃ 
fīīī ’äṣḥā́bil-c
ə́ññəti ́ 
ṿáʻdäṣ-ṣíd̆q ̣il-l
ə́
ẕī k
ə̄́
nū yū́ʻadūūñ║] (burada 
məddi-müttəsil

məddi-bədəl

məddi-
münfəsilin
kəmiyyət fərqləri, 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
, hal fərqi müşahidə edilir) 
«Belələri yaxşı əməlləri (Bizim tərəfimizdən) qəbul edilən, günahları keçilən və on-
lara verilmiş doğru və’də görə cənnət əhli içərisində olacaq kimsələrdir!». Feillərin 
idarəsi sayəsində AH-də tamamlıq 
َنَس ۡحَأ
اَم
təsirlik halda, NV-də mübtəda 
ُنَس ۡحَأ
اَم
adlıq 
halda olur. AH-də təsirsiz feilin idarəsində olan 
ۡمِھِتأَـﱢيَس نَع
NV-də olduğu kimi qalır. 
«Toplamaq» (məchul növdə: «toplanılmaq») anlamında َ
رَش َ
ح
[ḥáşäṛa] feili 
AH-də kişi cinsində 
ُرَش ۡحُي
[yúḥşäṛu] (41:19) formasında III şəxsin təkində, məchul 
növdə, NV-də isə I şəxsin cəmində, məlum növdədir: ُرُش ۡحَن [nä́ḥşuṛu] (41:18). Müshəf 
fərqi yoxdur (
رـسـحـٮ
). Belə ki, AH-də 
َنوُعَزوُي ۡمُھَف ِراﱠنلٱ ىَلِإ ِ ﱠ“ٱ ُءٓاَد ۡعَأ ُرَش ۡحُي َم ۡوَيَو
١٩
[ṿayä́umə 
yúḥşäṛu ’äʻd
ə̄́ə̄
’uḷ-ḷā́hi ’íləñ-
ñə̄́
ri fəhúm̃ yū́zäʻūūñ║] «Allahın düşmənləri Cəhənnəmə 
toplanacaqları gün onlar saxlanacaqlar» cümləsi NV-də 
ۡمُھَف ِراّٜنلٱ ىَلِإ ِ ﱠ“ٱ َءٓاَد ۡعَأ ُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو
َنوُعَزوُي
١٨
[ṿayä́umə nä́ḥşuṛu ’äʻd
ə̄́ə̄ə̄
’äḷ-ḷā́hi ’íləñ-ñǣ́ri fəhúm̃ yū́zäʻūūñ║] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi, zəif saiti infleksiya, hal fərqi müşahidə edilir) 
«Allahın düşmənlərini Cəhənnəmə toplayacağımız gün onlar saxlanacaqlar» kimi 
qiraət edilir. Növ fərqi hesabına feillərin idarəsi də dəyişir. AH-də «(toplanacaq) 
düşmənlər» 
ُءٓاَد ۡعَأ
[’äʻd
ə̄́ə̄ə̄
’u] mübtəda olaraq adlıq halda, NV-də isə 
«(toplayacağımız) düşmənlər» 
َءٓاَد ۡعَأ
[’äʻd
ə̄́ə̄ə̄
’ə] artıq tamamlıq kimi təsirlik haldadır.
Növ və şəkil kateqoriyaları üzrə fərq.
«Soruşmaq» (məchul növdə: 
«soruşulmaq») anlamında I bab 
َلَأَس
[s
ə́
’ələ] feili AH-də II şəxsin təkində, kişi 
cinsində 
ُلَٔـ ۡسُت
[tús’əlu] (
َ
لا
ُلَٔـ ۡسُت
[l
ə̄ 
tús’əlu]) (2:119) formasında məchul növdə, xəbər 
şəklində NV-də isə məlum növdə, əmr (inkar) şəklində işlənir: 
َت
َٔـۡس
ۡل
[t
ə́
s’əl] (
َ
لا
َت
ۡلَٔـ ۡس
[l
ə̄ 
t
ə́
s’əl]; 2:118). Müshəf fərqi yoxdur (
لـسـٮ
). Belə ki, AH-də 
ِميِحَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ۡنَع ُلَٔـ ۡسُت َلاَو
١١٩
[ṿál
ə̄ 
tús’
əlu ʻañ ’äṣḥ
ā́bil-cä́ḥīīm̃

] «Cəhənnəm əhli barəsində isə sən sorğu-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 64 –
suala tutulmayacaqsan!» cümləsi NV-də 
َت َلاَو
ِميِحَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَا َنَع ۡلَٔـ ۡس
١١٨
[ṿál
ə̄ 
t
ə́
s’
əl ʻañ 
’äṣḥā́bil-cä́ḥīīm̃

] «Cəhənnəm əhli barəsində isə sən sorğu-sual etmə!» kimi qiraət 
edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Peyğəmbərə (s.) aiddir. 
Şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər.
«Əvəzini vermək» anlamında 
olan 
ٰىَزَج
[c
ə́
z
ə̄
] feili 16:96-də AH-də ـَل ədatı ilə işlənən 
ﱠنَيِز ۡجَنَل
[lənəčziy
ə́
ññə] 
formasında I şəxsin cəmində (keçmiş zaman formasında işlənməyən [24, 71] təkid 
(şiddətləndirmə) şəklində [3, 98-99] – şəklin hazırkı növü digər növlər ilə bərabər 
hüquqlu növ kimi qəbul edilməməlidir [5, 72]), NV-də isə III şəxsin təkində işlənir: 
ﱠنَيِز ۡجَيَل
[ləyəčziy
ə́
ññə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ںـٮرـحـٮـل
). AH-də 
ْآوُرَبَص َنيِذﱠلٱ ﱠنَيِز ۡجَنَلَو
مُھَر ۡجَأ 
اَك اَم ِنَس ۡ
ح
َأِ
ب
َنوُلَم ۡعَي ْاوُن
٩٦
[ṿálənəčziy
ə́
ññəl-ləẕī́nä ṣấbäṛūū ’
ə́
čṛahum̃̃-bi’ä́ḥsəni m
ə̄ 
k
ə̄́
nū 
yä́ʻməlūūñ║] «Biz dözənləri etdikləri yaxşı əməllərin müqabilində 
mükafatlandıracağıq!» cümləsi NV-də 
ْآوُرَبَص َنيِذﱠلٱ ﱠنَيِز ۡجَيَلَو
َك اَم ِنَس ۡحَأِب مُھَر ۡجَأ 
َنوُلَم ۡعَي ْاوُنا
٩٦
[ṿáləyəčziy
ə́
ññəl-ləẕī́nä ṣấbäṛūūū ’
ə́
čṛahum̃̃-bi’ä́ḥsəni m
ə̄ 
k
ə̄́
nū yä́
ʻməl
ūūñ║] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O, dözənləri etdikləri yaxşı 
əməllərin müqabilində mükafatlandıracaq!». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taa-
laya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala I şəxsin cəmində («Biz»), NV-də III şəxsin 
təkində işlənən feil ilə bildirilir. AH-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində 
şəkilçisini işlədir. 
«Demək» anlamında 
َلاَق
[q ̣â̄́lə] feili 50:30-cu ayəsində AH-də 
ُلوُقَن
[näq ̣ū́lu] 
formasında I şəxsin cəmində, NV-də isə III şəxsin təkində işlənir: 
ُلوُقَي
[yäq ̣ū́lu]. 
Müshəf fərqi yoxdur (
لوـٯـٮ
). AH-də 
ٖديِزﱠم نِم ۡلَھ ُلوُقَتَو ِتۡ َلأَت ۡمٱ ِلَھ َمﱠنَھَجِل ُلوُقَن َم ۡوَي
٣٠
[yä́umə 
näq ̣ū́lu licəh
ə́
ññəmə h
ə́
li-m̃təl
ə́
’ti ṿatäq ̣ū́lu həl mim̃-
m̃ə́
zīīd̆║] «O gün Biz 
Cəhənnəmə: "Doldunmu?" – deyəcəyik, o isə: "Yenə varmı?" – deyəcək» cümləsi 
NV-də 
ٖديِزﱠم نِم ۡلَھ ُلوُقَتَو ِتۡ َلأَت ۡمٱ ِلَھ َمﱠنَھَجِل ُلوُقَي َم ۡوَي
٣٠
[yä́umə yäq ̣ū́lu licəh
ə́
ññəmə h
ə́
li-
m̃təl
ə́
’ti ṿatäq ̣ū́lu həl mim̃-
m̃ə́
zīīd̆║] «O gün O, Cəhənnəmə: "Doldunmu?" – 
deyəcək, o (cəhənnəm), isə: "Yenə varmı?" – deyəcək» kimi qiraət edilir. Həm AH, 
həm də NV-də feillər Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala I şəxsin 
cəmində, NV-də isə III şəxsin təkində olan feil ilə bildirilir. AH-də Tək olan Allah 
Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir.
«Daxil etmək» anlamında 
َلَخ ۡدَأ
[’
ə́
d̆xâlə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
ۡلِخ ۡدُي
ُه
[yud̆xílhu] formasında III şəxsin təkində (kişi 
cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: 
ُن
ُه ۡلِخ ۡد
[nud̆xílhu]. Müshəf fərqi yoxdur 
(
هـلـحدـٮ
). 4:13, 48:17, 64:9 və 65:11-də AH-də 
ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي
[yud̆xílhu 
c
əññə̄́
tiñ̃-t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] «Onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil 
edər», 4:14-də AH-də 
اَھيِف ا ٗدِل َٰخ اًراَن ُهۡلِخ ۡدُي
[yud̆xílhu nǟ́ṛañ xâ̄́lidəñ̃-fī́h
ə̄
║] «Onu hə-
mişəlik Cəhənnəmə daxil edər» NV-də 
ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن
ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم 
[nud̆xílhu 
c
əññə̄́
tiñ̃-t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) 
«Onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərik», 
اَھيِف ا ٗدِل َٰخ اًراَن ُهۡلِخ ۡدُن
[nud̆xílhu nǟ́ṛañ 
xâ̄́lidəñ̃-fī́h
ə̄
║] «Onu həmişəlik Cəhənnəmə daxil edərik» kimi qiraət edilir. Həm 
AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 65 –
təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində olan feilin işlənməsi ilə bildirilir. NV-də Tək 
olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. 
«Toplamaq» anlamında َرَش َ
ح
[ḥáşäṛa] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi 
cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
ۡمُھُرُش ۡحَي
[yäḥşúṛuhum̃] (6:128; 10:45; 25:17; 34:40) 
formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: 
ۡمُھُرُش ۡحَن
[näḥşúṛuhum̃] (6:129; 10:45; 25:17; 34:40). Müshəf fərqi yoxdur (
مـھرـسـحـٮ
). 
AH-də 
ۡمُھُرُش ۡحَي َم ۡوَيَو
[ṿayä́umə yäḥşúṛuhum̃] «(Allah) onları toplayacağı gün» NV-də 
ۡمُھُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو
[ṿayä́umə näḥşúṛuhum̃] «Biz onları toplayacağımız gün» kimi qiraət 
edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-
taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində olan feilin işlənməsi ilə bildirilir. 
NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. 
«Vermək» anlamında IV bab 
ٰىَتاَء
[’
ə̄́
t
ə̄
] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi 
cinsində bitişən əvəzliklə 
ۡمِھيِت ۡؤُي
[yu’tī́him̃] (4:152), ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, 
kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
ِهيِت ۡؤُيَسَف
[f
ə́
səyu’tī́hi] (48:10) formalarında III şəxsin 
təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: 
ۡمِھيِتوُن
[nūtī́him̃] (4:151; 
burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir), 
ِهيِتوُنَسَف
[f
ə́
sənūtī́hi] (48:10; 
burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
مـھـٮـٮوـٮ

هـٮـٮوـٮـسـٯ
). AH-də 
ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو
ۗۡمُھَروُجُأ ۡمِھيِت ۡؤُي َف ۡوَس َكِئ
ٓ َٰلْوُأ ۡمُھۡنﱢم ٖدَحَأ َنۡيَب ْاوُقﱢرَفُي ۡمَلَو ۦِهِلُسُرَو ِ ﱠ“ﭑِب 
[ṿal-
ləẕī́nə ’
ə̄́
mənū bil-l
ə̄́
hi ṿaṛusúlihī ṿal
ə́m̃ 
yuf
ə́rriq ̣
ū b
ə́
ynə ’ä́ḥadim̃-m̃íñhum̃ ’ul
ə̄́ə̄
’ikə 
sä́ufə yu’tī́him̃ ’ucū́ṛahum̃ ║] «Lakin Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirən və 
onların heç birini digərindən ayırmayan şəxslərə Özü mükafatlarını verəcəkdir», 
ۡنَمَو
اَمِب ٰىَف ۡوَأ
اًميِظَع اًر ۡجَأ ِهيِت ۡؤُيَسَف َ ﱠ“ٱ ُهۡيَلَع َدَھ َٰع
١٠
[ṿáməñ ’ä́uf
ə̄ 
bímǟ ʻā́h
ədä ʻaléyhuḷ
-ḷā́hə 
f
ə́
səyu’tī́hi ’
ə́
čṛañ ʻaẓī́m
ə̄
║] «Kim Allahla etdiyi əhdi yerinə yetirsə, (Allah) ona 
böyük mükafat verər!» cümlələri NV-də 
ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو
ِﱠ“ﭑِب 
ُمُھۡنﱢم ٖدَحَأ َنۡيَب ْاوُقﱢرَفُي ۡمَلَو ۦِهِلُسُرَو 
ٓۥ
َكِئ
ٓ َٰلْوُأ 
ۗۡمُھَروُجُأ ٓۥُمِھيِتوُن َف ۡوَس
[ṿal-ləẕī́nə ’
ə̄́ə̄
mənū bil-l
ə̄́
hi ṿaṛusúlihī ṿal
ə́m̃ 
yuf
ə́rriq ̣
ū b
ə́
ynə 
’ä́ḥadim̃-m̃íñhumūūū ’ul
ə̄́ə̄ə̄
’ikə sä́ufə nūtī́himūūū ’ucū́ṛahum̃ ║] (burada 
məddi-
bədəl

məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqləri, 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
(iki yerdə) 
müşahidə edilir) «Lakin Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirən və onların heç 
birini digərindən ayırmayan şəxslərə Biz mükafatlarını verəcəyik», 
َنَمَو
اَمِب ٰىٜف ۡوَا 
َدَھ َٰع
ا ٗميِظَع اًر ۡجَأ ِهيِتوُنَسَف َ ﱠ“ٱ ِهۡيَلَع
١٠
[ṿámənä́-uf
ə̄
/ṿámənä́-ufǣ bímǟ ʻā́h
ədä ʻaléyhil
-l
ə̄́
hə 
f
ə́
sənūtī́hi ’
ə́
čṛañ ʻaẓī́m
ə̄
║] (burada [’] səsinin düşümü, alternativli zəif saiti 
infleksiya, sinharmoniyadan istisna hal müşahidə edilir) «Kim Allahla etdiyi əhdi 
yerinə yetirsə, Biz ona böyük mükafat verərik!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də 
NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV-
də isə I şəxsin cəmində olan feillər ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I 
şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. 
«Tam ödəmək; qarşısını vermək» anlamında 
ٰىﱠفَو
[ṿáff
ə̄
] feili AH-də ـَف 
bağlayıcısı, III şəxsin cəmində kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə 
ۡمِھيﱢفَوُيَف
[fəyuṿaffī́him̃] 
(3:57) formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində 
işlənir:
َف
ُن
ۡمِھيﱢفَو
[fənuṿaffī́him̃] (3:56). Müshəf fərqi yoxdur (
مـھـٮــٯوـٮ
). AH-də 
َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو
ۗۡمُھَروُجُأ ۡمِھيﱢفَوُيَف ِت َٰحِل ٰﱠصلٱ ْاوُلِمَعَو ْاوُنَماَء
[ṿa’
ə́m̃m̃
əl-ləẕī́nə ’
ə̄́
mənū ṿaʻámiluṣ-ṣâ̄liḥā́ti 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 66 –
fəyuṿaffī́him̃ ’ucū́ṛahum̃║] «İman gətirib yaxşı işlər görənlərə gəldikdə isə, O 
(Allah), onların mükafatlarını tamamilə verəcəkdir» cümləsi NV-də 
ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو
ُأ ٓۥُمِھيﱢفَوُنَف ِت َٰحِل ٰﱠصلٱ ْاوُلِمَعَو
ۗۡمُھَروُج
[ṿa’
ə́m̃
m̃əl-ləẕī́nə ’
ə̄́ə̄
mənū ṿaʻámiluṣ-ṣâ̄liḥā́ti 
fənuṿaffī́himūūū ’ucū́ṛahum̃║] (burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi, 
məddi-sıleyi-
mimi-cəm
müşahidə edilir) «İman gətirib yaxşı işlər görənlərə gəldikdə isə, Biz 
onların mükafatlarını tamamilə verəcəyik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-
də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən 
feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan 
Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir.
«Tərk etmək; qoyub getmək» anlamında 
َرَذَو
[ṿáẕäṛa] feili 7:186-də AH-də III 
şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
ۡمُھُرَذَي
[y
əẕä́
ṛuhum̃] formasında 
III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: 
ۡمُھُرَذَن
[n
əẕä́
ṛuhum̃]. Müshəf fərqi yoxdur (
مـھردـٮ
). AH-də 
َنوُھَم ۡعَي ۡمِھِنَٰي ۡغُط ىِف ۡمُھُرَذَيَو
١٨٦
[ṿay
əẕä́
ṛuhum̃ fī ṭuğy
ə̄́nihim̃ 
yä́
ʻməh
ūūñ║] «(Allah) onları öz azğınlıqları içində 
çaşqın bir vəziyyətdə qoyar!» cümləsi NV-də 
َنَو
َنوُھَم ۡعَي ۡمِھِنَٰي ۡغُط ىِف ۡمُھُرَذ
١٨٦
[ṿan
əẕä́
ṛuhum̃ fī ṭuğy
ə̄́
nihim̃ yä́
ʻməh
ūūñ║] «Biz onları öz azğınlıqları içində çaşqın 
bir vəziyyətdə qoyarıq!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-
taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin 
cəmində işlənən feil ilə nəzərdə tutulur. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin 
cəmində şəkilçisini işlədir. 
«Təfsilatı ilə izah etmək» anlamında َلﱠ
ص
َف [fä́ṣṣâlə] feili 10:5-də AH-də 
ُلﱢصَفُي
[yufä́ṣṣilu] III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ُل ﱢ
ص
َفُن 
[nufä́ṣṣilu]. Müshəf fərqi yoxdur (
لـصـٯـٮ
). AH-də 
َ ۡلأٱ ُلﱢصَفُي
َٰي
َنوُمَل ۡعَي ٖم ۡوَقِل ِت
٥
[yufä́ṣṣilul-

ə̄
y
ə̄́
ti liq ̣ấumiỹ-ỹä́
ʻləm
ūūñ║] «O (Allah), ayələri anlayıb bilən bir tayfa üçün belə 
müfəssəl izah edər!» cümləsi NV-də 
َلاٱ ُلﱢصَفُن
َٰي
َنوُمَل ۡعَي ٖم ۡوَقِل ِت
٥
[nufä́ṣṣilul-’
ə̄ə̄
y
ə̄́
ti 
liq ̣ấumiỹ-ỹä́
ʻləm
ūūñ║] (burada [’] səsinin düşümü, 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi 
müşahidə edilir) «Biz ayələri anlayıb bilən bir tayfa üçün belə müfəssəl izah 
edərik!». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-
taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir. NV-də Tək olan Allah 
Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir.
«Demək» anlamında َق
َلا
[q ̣â̄́lə] feili 34:40-də AH-də 
ُلوُقَي
[yäq ̣ū́lu] formasında 
III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: 
ُلوُقَن
[näq ̣ū́lu]. 
Müshəf fərqi yoxdur (
لوـٯـٮ
). AH-də 
ۡمُھُرُش ۡحَي َم ۡوَيَو
ِةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلِل ُلوُقَي ﱠمُث ا ٗعيِمَج
[ṿayä́umə 
yäḥşúṛuhum̃ cəmī́ʻañ̃-s̠úm̃m̃ə yäq ̣ū́lu] «O gün (Allah) onların hamısını toplayacaq, 
sonra mələklərə deyəcək» NV-də 
ۡمُھُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو
ِةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلِل ُلوُقَن ﱠمُث ا ٗعيِمَج
[ṿayä́umə näḥşúṛuhum̃ 
cəmī́ʻañ̃-s̠úm̃m̃ə näq ̣ū́lu] (burada daha bir feilin şəxs və kəmiyyət fərqləri, həmçinin 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O gün Biz onların hamısını 
toplayacağıq, sonra mələklərə deyəcəyik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-
də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV-də 
isə I şəxsin cəmində olan feil ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin 
cəmində şəkilçisini işlədir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 67 –
«Tam ödəmək; qarşısını vermək» anlamında 
ٰىﱠفَو
[ṿáff
ə̄
] feili AH-də ـِل ədatı, 
III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən 
ۡمُھَيﱢفَوُيِل
[liyuṿaffíyəhum̃] 
(46:19) formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində arzu şəklində), NV-də isə I 
şəxsin cəmində işlənir: 
ۡمُھَيﱢفَوُنِل
[linuṿaffíyəhum̃] (46:18). Müshəf fərqi yoxdur 
(
ٮــٯوـٮـل
مـھـ
). AH-də 
ْاوُلِمَع اﱠمﱢم ٞت َٰجَرَد ّٖلُكِلَو
ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ۡمُھَيﱢفَوُيِلَو ۖ 
[ṿálikúlliñ̃-däṛac
ə̄́
tum̃-m̃im̃-m̃ǟ 
ʻámilū ́ ṿáliyuṿaffíyə
hum̃ ’äʻm
ə̄́
ləhum̃] «Hamının etdiyi əməllərə görə dərəcələri 
vardır ki, (Allah) onlara əməllərinin əvəzini versin» cümləsi NV-də 
اﱠمﱢم ٞت َٰجَرَد ّٖلُكِلَو
ْاوُلِمَع
ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ٓۥُمُھَيﱢفَوُنِلَو ۖ 
[ṿálikúlliñ̃-däṛac
ə̄́tum̃
-m̃im̃-m̃
ǟ ʻámilū ́ ṿálinuṿaffíyəhumūūū 
’äʻm
ə̄́
ləhum̃] (burada 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
müşahidə edilir) «Hamının etdiyi 
əməllərə görə dərəcələri vardır ki, Biz onlara əməllərinin əvəzini verək». Həm AH, 
həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin 
təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-
də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir.
«Əzab vermək» anlamında 
َبﱠذَع
[‘áẕẕəbə] feili 48:17-də AH-də III şəxsin 
təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən 
ُه ۡبﱢذَعُي
[yuʻaẕẕíb̌hu] formasında III 
şəxsin təkində (kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də isə I şəxsin cəmindədir: 
ُه ۡبﱢذَعُن
[nuʻaẕẕíb̌hu]. Müshəf fərqi yoxdur (
هـٮدـعـٮ
). AH-də
َﱠ“ٱ ِعِطُي نَمَو
نِم ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي ۥُهَلوُسَرَو 
ا ٗميِلَأ اًباَذَع ُهۡبﱢذَعُي ﱠلَوَتَي نَمَو ۖ ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ اَھِت ۡحَت
١٧
[ṿáməỹ-ỹúṭiʻil-l
ə̄́
hä ṿaṛasū́ləhū yud̆xílhu c
əññə̄́
tiñ̃-
t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́
ṛu ́ ṿáməỹ
-
ỹətäṿállə yuʻaẕẕí
b̌hu ʻa
ẕə̄́
bəñ ’əlī́m
ə̄
║] «Kim 
Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, (Allah) onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil 
edər. Kim üz döndərsə, (Allah) onu şiddətli bir əzaba düçar edər!» cümləsi NV-də
نَمَو
َﱠ“ٱ ِعِطُي
ا ٗميِلَا اًباَذَع ُهۡبﱢذَعُن ﱠلَوَتَي نَمَو ۖ ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن ۥُهَلوُسَرَو 
١٧
[ṿáməỹ-ỹúṭiʻil-l
ə̄́
hä 
ṿaṛasū́ləhū nud̆xílhu c
əññə̄́
tiñ̃-t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́
ṛu
́ ṿáməỹ
-ỹətäṿállə 
nuʻaẕẕíb̌hu ʻa
ẕə̄́
bənə-lī́m
ə̄
║] (burada daha bir feildə şəxs və kəmiyyət fərqləri, 
həmçinin [’] səsinin düşümü (iki yerdə) müşahidə edilir) «Kim Allaha və Pey-
ğəmbərinə itaət etsə, Biz onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərik. Kim üz 
döndərsə, Biz onu şiddətli bir əzaba düçar edərik!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm 
də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində 
işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək 
olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir.
«Üstünü örtmək, gizlətmək; (günah) yumaq; (günahın) üstünü örtmək» 
anlamında َرﱠفَك [k
ə́
ffäṛa] feili 64:9-cu ayəsində AH-də 
ۡرﱢفَكُي
[yuk
ə́
ffir] formasında III 
şəxsin təkində (kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də isə I şəxsin cəmindədir: ۡ
رﱢفَكُن 
[nuk
ə́
ffir]. Müshəf fərqi yoxdur (
رـٯـكـٮ
). AH-də 
ۦِهِتأَـﱢيَس ُهۡنَع ۡرﱢفَكُي
َو
اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي
ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ
[yuk
ə́
ffir 
ʻáñhu səyyi’ə̄́
tihī ṿayud̆xílhu c
əññə̄́
tiñ̃-t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] 
«(Allah) onun günahlarının üstünü örtər və onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil 
edər» NV-də 
ۦِهِتأَـﱢيَس ُهۡنَع ۡرﱢفَكﱡن
َو
ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت
ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن
[nuk
ə́
ffir 
ʻáñhu səy
yi’
ə̄́ə̄
tihī 
ṿanud̆xílhu c
əññə̄́
tiñ̃-t
ə́
črī miñ̃-tä́ḥtihələ-ñhǟ́ṛu] (burada daha bir feildə şəxs və 
kəmiyyət fərqləri, həmçinin 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü 
müşahidə edilir) «Biz onun günahlarının üstünü örtər və onu altından çaylar axan 
cənnətlərə daxil edərik». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu hal-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 68 –
da, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində 
işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində 
şəkilçisini işlədir. 
«Yol tutmaq; daxil olmaq; hərəkət etmək; keçirtmək, sarımaq, salmaq (əzaba 
düçar etmək» anlamında َكَلَس [s
ə́
ləkə] feili 72:17-də AH-də III şəxsin təkində, kişi 
cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən 
ُه ۡكُل ۡسَي
[yəslúkhu] formasında III şəxsin təkində 
(kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də I şəxsin cəmindədir: 
ُه ۡكُل ۡسَن
[nəslúkhu]. Müshəf 
fərqi yoxdur (
هـكـلـسـٮ
). AH-də 
ا ٗدَعَص اٗباَذَع ُه ۡكُل ۡسَي ۦِهﱢبَر ِر ۡكِذ نَع ۡضِر ۡعُي نَمَو
١٧
[ṿáməỹ-ỹúʻriḍ 
ʻañ̃-ẕíkri ṛábbihī y
əslúkhu ʻaẕə̄́
bäñ̃ ̣-ṣấʻad
ə̄
║] «Kim öz Rəbbini yad etməkdən üz çe-
virsə, (Allah) onu məşəqqətli bir əzaba düçar edər» NV-də 
ُه ۡكُل ۡسَن ۦِهﱢبَر ِر ۡكِذ نَع ۡضِر ۡعُي نَمَو
ا ٗدَعَص اٗباَذَع
١٧
[ṿáməỹ-ỹúʻriḍ ʻañ̃-ẕíkri ṛábbihī n
əslúkhu ʻaẕə̄́
bäñ̃ ̣-ṣấʻad
ə̄
║] «Kim öz 
Rəbbini yad etməkdən üz çevirsə, Biz onu məşəqqətli bir əzaba düçar edərik» kimi 
qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də 
Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə 
nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini 
işlədir. 
Şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyaları üzrə fərq. 
«Üstünü örtmək, 
gizlətmək; (günah) yumaq; (günahın) üstünü örtmək» anlamında َرﱠفَك [k
ə́
ffäṛa] feili 
AH-də 
ُرﱢفَكُي
[yuk
ə́
ffiṛu] (2:271) formasında III şəxsin təkində, xəbər şəklində (kişi 
cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində, şərt şəklində işlənir: ۡرﱢفَكُن [nuk
ə́
ffir] (2:270; 
burada 
r
samitinin incələşməsi müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur (
رـٯـكـٮ
). AH-də 
َكُيَو
ۗۡمُكِتأَـﱢيَس نﱢم مُكنَع ُرﱢف
[ṿayuk
ə́
ffiṛu ʻáñ̃kum̃-m̃iñ̃-səyyi’
ə̄́tikum̃
║] «O (Allah), günahlarını-
zın bir qismini örtər» NV-də 
ۗۡمُكِتأَـﱢيَس نﱢم مُكنَع ۡرﱢفَكُنَو
[ṿanuk
ə́
ffir ʻáñ̃kum̃-m̃iñ̃-
səyyi’
ə̄́ə̄tikum̃
║] (burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Biz 
günahlarınızın bir qismini örtərik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil 
Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, xəbər şəklində 
olan feil ilə, NV-də isə I şəxsin cəmində, şərt şəklində olan feil ilə bildirilir. Feilin 
şərt şəklində işlənməsi cümləni öncə keçən cümlənin tərkib hissəsi kimi nəzərdə 
tutur: «Əgər yoxsullara sədəqəni aşkar versəniz, bu, yaxşıdır, gizlində versəniz, bu 
sizin üçün daha yaxşıdır, Biz də günahlarınızın bir qismini örtərik». NV-də Tək olan 
Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. 
Bab və kateqoriya fərqləri. 
Bab və kateqoriya fərqləri bab və zaman ilə növ 
kateqoriyaları, bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları, bab və növ kateqoriyası üzrə 
fərqləri əhatə edir. 
Bab və zaman ilə növ kateqoriyaları üzrə fərq.
AH ilə NV arasında 
feillərdə müşahidə edilən bab, növ və zaman kateqoriyaları üzrə fərqlər AH-də II bab 
feilinin məchul növ və keçmiş zamanda, NV-də isə IV bab feilinin məlum növ və 
indiki-gələcək zamanda işlənməsi halını əhatə edir. 
12:110-cu ayəsində AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən II bab
َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə, keçmiş zaman formasında 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 69 –
ى ﱢجُنَف [fənúcciyə] feili NV-də IV bab 
َعۡفَأ
َل [’əf‘alə] modelində, məlum növdə, indiki-
gələcək zaman formasında işlənir: ى ِج
ۨ
ـُنَف [fənúñ̃cī]. Müshəf fərqi yoxdur (
ـٯ
ٮـ
ـ
ىـحـ
). II 
bab ىﱠجَن (وجن) və IV bab 
ىَجۡنَأ
feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «xilas etmək; 
qurtarmaq». Rəvayətlərarası feillərin fərqli növ və zamanda işlənmələri leksik fərq 
əmələ gətirir. Belə ki, AH-də
ُء
آ
َشﱠن نَم َىﱢجُنَف [fənúcciyə məñ-
ñəşə̄́ə̄
’u] «Bununla 
dilədiyimizə nicat verilir» cümləsi NV-də
ُء
آ
َشﱠن نَم ىِج
ۨ
ـُنَف [fənúñ̃cī məñ-
ñəşə̄́ə̄ə̄
’u] 
(burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Bununla dilədiyimizə 
nicat veririk» kimi qiraət edilir.
Bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər. 
AH ilə NV arasında 
feillərdə müşahidə edilən bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər AH-də 
I bab feilinin III şəxsdə, təkdə, NV-də isə IV bab feilinin II şəxsdə, cəmdə və AH-də 
II bab feilin I şəxsdə, cəmdə, NV-də isə V bab feilinin III şəxsdə, təkdə işlənməsi 
hallarını əhatə edir. 
I bab, III şəxs, tək/IV bab, II şəxs, cəm.
AH-də ـِل ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف 
[fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində 
ْاَوُب ۡرَيﱢل
[liyä́ṛbuṿa] 
(30:39) feili NV-də IV bab 
َلَعۡفَأ
[’əf‘alə] modelində II şəxsin cəmində işlənir: 
ْاوُب ۡرُتﱢل
[litúṛbū] (30:38). Müshəf fərqi yoxdur (
اوـٮرـٮ
). I bab 
اَبَر
(
وبر
) [ṛáb
ə̄
] və IV bab 
ٰىَب ۡرَأ
[’ä́ṛb
ə̄
] feilləri arasında məna fərqi yoxdur: «artmaq, çoxalmaq». Rəvayətlərdəki 
cümlələrdə fərqli sintaktik əlaqələr müşahidə edilir. Belə ki, AH-də 
ا ٗبﱢر نﱢم مُتۡيَتاَء ٓاَمَو
ْاَوُب ۡرَيﱢل
ِۖﱠ“ٱ َدنِع ْاوُب ۡرَي َلاَف ِساﱠنلٱ ِل َٰو ۡمَأ ٓىِف
[ṿám
ə̄ə̄ 

ə̄
t
ə́ytum̃
-m̃ir-ríbəl-liyä́ṛbuṿa fīī ’əm̃ṿā́liñ-
ñə̄́
si 
f
ə́
l
ə̄ 
yä́ṛbū ʻíñ̃däḷ-ḷā́hi] «Xalqın mal-dövləti hesabına artması (onların daha çox sərvət 
əldə etmələri) üçün verdiyiniz sələm; (ondan) Allah yanında heç bir artımları olmaz» 
cümləsi NV-də 
ْاوُب ۡرُتﱢل اٗبﱢر نﱢم مُتۡيَتاَء ٓاَمَو
ِۖﱠ“ٱ َدنِع ْاوُب ۡرَي َلاَف ِساﱠنلٱ ِل َٰو ۡمَأ ٓىِف 
[ṿám
ə̄ə̄ə̄ 

ə̄ə̄
t
ə́ytum̃
-m̃ir-
ríbəl-litúṛbū fīīī ’əm̃ṿā́liñ-
ñə̄́
si f
ə́
l
ə̄ 
yä́ṛbū ʻíñ̃däḷ-ḷā́hi] (burada 
məddi-münfəsil
(iki 
yerdə), 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Xalqın mal-dövləti 
hesabına sizin artmağınız (sizin daha çox sərvət əldə etməyiniz) üçün verdiyiniz 
sələm; (ondan) Allah yanında heç bir artımları olmaz». Əgər AH-də söhbət III şəxsin 
təkində söhbət «sələmin artmasından» gedirsə, NV-də «sələmin hesabına» II şəxsin 
cəmində «sizin artmağınızdan» gedir.
II bab, I şəxs, cəm/V bab, III şəxs, tək.
15:8-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində I şəxsin cəmində 
ُلﱢزَنُن
[nun
ə́
zzilu] feili NV-də V bab َ
لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] 
modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində 
ُلﱠزَنَت
[tən
ə́
zzəlu] feili işlənir. Qeyd 
olunmalıdır ki, burada V bab (ikinci [tə]) ـ
ـَت [-tə-] prefiksinin (
ُلﱠزَنَتَت
[tətən
ə́
zz
əlu] → 
ُلﱠزَنَت
[tən
ə́
zzəlu]) metateza nəticəsində düşümü ilə 
ُلﱠزَنَت
[tən
ə́
zzəlu] formasında qiraət 
edilir. Müshəf fərqi yoxdur (
لرـٮـٮ
). II bab 
َلﱠزَن
[n
ə́
zzələ] və V bab 
َلﱠزَنَت
[tən
ə́
zzələ] feil-
lərinin mənaları üst-üstə düşür: «endirmək», «nazil etmək», lakin feillərarası şəxs, 
kəmiyyət fərqləri icraçı subyektlərin dəyişməsinə və bununla sintaktik əlaqələrin 
dəyişməsinə gətirib çıxarır. AH-də 
ﱢقَحۡلﭑِب ﱠلاِإ َةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلٱ ُلﱢزَنُن اَم
[m
ə̄ 
nun
ə́
zzilul-məl
ə̄ə̄
’íkətə 
’íll
ə̄ 
bil-ḥáq ̣q ̣i] «Biz mələkləri yalnız haqq olaraq endiririk!» cümləsi NV-də 
ُلﱠزَنَت اَم
ﱢق َح ۡلﭑِب ﱠلاِإ ُةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلٱ
[m
ə̄ 
tən
ə́
zzəlul-məl
ə̄ə̄ə̄
’íkətu ’íll
ə̄ 
bil-ḥáq ̣q ̣i] (burada 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Mələklər yalnız haqq olaraq (Bizim əmrimizlə) 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 70 –
enir!» kimi qiraət edilir. AH-də işin icraçısı Allah-taala («Biz endiririk») olduğu 
halda, NV-də «mələklər (özləri) enir». Bu səbəbdən 
ةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلٱ
ismi AH-də tamamlıq 
olaraq təsirlik (
َةَكِئ
ٓ َٰلَمۡلٱ
), NV-də isə mübtəda olaraq adlıq halda işlənir (
َكِئ
ٓ َٰلَمۡلٱ
ُ
ة
).
Bab və növ kateqoriyası üzrə fərqlər. 
AH ilə NV arasında feillərdə 
müşahidə edilən bab və növ kateqoriyası üzrə fərqlər feilin bir rəvayətdə bir bab və 
bir növdə, digər rəvayətdə isə fərqli bab və növdə işlənməsi hallarını əhatə edir.
I bab, məlum növ/II bab, məchul növ.
84:12-də AH-də I bab [fə‘ilə] 
modelində məlum növdə 
ٰىَل ۡصَي
(
ي
لص) [yä́ṣl
ə̄
] feili NV-də II bab [fə‘‘alə] modelində və 
məchul növdə işlənir: 
ٰىﱠلَصُي
[ṿayuṣấḷḷā/ṿayuṣấllǣ] (burada 
l
samitinin zəif saiti 
infleksiya halında qalınlaşması baş vermir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىـلـصـٮ
). I bab َىِلَص 
[ṣấliyə] (
ي
لص) feili «yanmaq», II bab ىﱠل َص [ṣấll
ə̄
] (
ي
لص) «(dəfələrlə) yanmaq» (məchul 
növdə: «(dəfələrlə) yandırılmaq») anlamındadır. Əksər hallarda II bab feilin kəsb et-
diyi məna I bab feilin aşıladığı bu və ya digər hərəkətin bir deyil, dəfələrlə baş 
verməsini bildirməkdən ibarət olur. Belə ki, AH-də 
اًريِعَس ٰىَل ۡصَيَو
١٢
[ṿayä́ṣl
ə̄ 
säʻī́ṛā


«Və Cəhənnəm atəşində yanacaq!» cümləsi NV-də 
َو
ٰىﱠلَصُي 
اًريِعَس 
١٢
[ṿayuṣấḷḷā/ṿayuṣấllǣ säʻī́r
ə̄

] «Və Cəhənnəm atəşində (dəfələrlə) yandırılacaq!» 
kimi qiraət edilir. 
I bab, məlum növ/IV bab, məchul növ.
AH-də 
َأ
sual ədatı ilə işlənən I bab 
َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə 
ْاوُدِھَشَأ
[’ə 
şə́
hidū] (43:19) feili NV-də IV bab 
ۡفَأ
َلَع [’əf‘alə] modelində, məchul növdə işlənir: 
ۡش
َ۟أ
ْاوُدِھ
[’ə ʾúşhidū] (43:18; burada sual 
ədatının ardı ilə işlənən IV bab feilin [’] səsinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi 
yoxdur (
اودـھـسا
). I bab 
َدِھَش

ə́
hidə] feili «şahid olmaq», IV bab 
َدَھ ۡشَأ
[’
ə́
şhədə] feili 
«şahidlik etmək» (məchul növdə: «şahid götürülmək») mənasındadır. Növ fərqi he-
sabına icraçı subyektlərin dəyişməsi baş verir. Əgər AH-də I bab, məlum növdə 
işlənən feil müşriklərin mələklərin yaradılışına şahid olmalarını bildirirsə, NV-də IV 
bab, məchul növdəki feil Allah-taala tərəfindən müşriklərin mələklərin yaradılışına 
şahid götürülmələrini nəzərdə tutur [48, 20, 566-567]. Nəticədə ayədəki cümlənin 
ümumi kontekst baxımından mənasına təsir etməyən leksik fərq müşahidə edilir. 
AH-də 
ْاوُدِھَشَأ
ۚۡمُھَق ۡلَخ 
[’ə 
şə́
hidū xấlq ̣âhum̃║] «Məgər onlar (mələklərin) yaradılışına 
şahidmi olmuşlar?!» cümləsi NV-də 
ۡش
َ۟أ
ْاوُدِھ
ۚۡمُھَق ۡلَخ 
[’ə ʾúşhidū xấlq ̣âhum̃║] «Məgər 
onlar (mələklərin) yaradılışına (Allah-taala tərəfindən) şahidmi götürülmüşlər?!» 
kimi qiraət edilir. 
III bab, məlum növ/I bab, məchul növ.
III bab َ
لَعاَف [f
ə̄
‘alə]/I bab َ
لَعَف 
[fə‘alə]. 3:146-də AH-də III bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] modelində, məlum növdə 
َق
ٰـ
َلَت [q ̣â̄́tələ] 
feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məchul növdə işlənir: َلِتُق [q ̣útilə]. Müshəf 
fərqi yoxdur (
لـٮـٯ
). III bab َلَتاَق [q ̣â̄́tələ] feilinin mənası «vuruşmaq», I bab َلَتَق [q ̣ấtələ] 
«öldürmək» feili (məchul növdə «öldürülmək») mənasındadır. Feillər arasında 
müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından 
xüsusi təsir etmir. Belə ki, AH-də 
ٞريِثَك َنوﱡيﱢبِر ۥُهَعَم َلَتَٰق ّٖىِبﱠن نﱢم نﱢيَأَكَو
[ṿákə’
ə́yyim̃
-m̃iñ-
ñəbíyyiñ̃ ̣-q ̣â̄́tələ mä́ʻahū ribbiyyū́nə kəs̠ī́ṛuñ] «Neçə-neçə peyğəmbər bir yığın 
allahpərəstlə birlikdə (düşmənə qarşı) vuruşmuşlar» cümləsi NV-də 
ُق ٖءٓيِبﱠن نﱢم نﱢيَأَكَو
َلِت


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 71 –
ٞريِثَك َنوﱡيﱢبِر ۥُهَعَم
[ṿákə’
ə́yyim̃
-m̃iñ-ñəbī́īī’iñ̃ ̣-q ̣útilə mä́ʻahū ribbiyyū́nə kəs̠ī́ruñ] (burada 
[y] ilə əvəzlənmiş [’] səsi NV-də tam realizə ilə tələffüzü, 
r
samitinin incələşməsi 
müşahidə edilir) «Neçə-neçə peyğəmbər bir yığın allahpərəstlə birlikdə öldürülmüş-
lər» kimi qiraət edilir. 
V bab, məlum növ/II bab, məchul növ.
AH-də V bab َ
لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] 
modelində, məlum növdə َ
ع

ط
َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa] feili (9:110) NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində, məchul növdə 
ُت
َ
ع

ط
َق [tuq ̣ấṭṭâʻa] (9:111) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur 
(
عـطـٯـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, AH-də V bab (ikinci [tə]) ـ
ـَت [-tə-] prefiksinin ( َ
ع

ط
َقَتَت 
[tətäq ̣ấṭṭâʻa] 

َ
ع

ط
َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa]) metateza nəticəsində düşümü ilə َ
ع

ط
َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa] 
formasında qiraət edilir. V bab feili «parça-parça olmaq», II bab feili isə «tikə-tikə 
kəsmək, parça-parça etmək» (məchul növdə «tikə-tikə olmaq, parça-parça olmaq»). 
Feillər arasında bab fərqi sayəsində əmələ gələn məna fərqi növ fərqi hesabına 
neytrallaşır. AH-də 
ْا ۡوَنَب ىِذﱠلٱ ُمُھُنَٰيۡنُب ُلاَزَي َلا
ۗۡمُھُبوُلُق َعﱠطَقَت نَأ ٓ ﱠلاِإ ۡمِھِبوُلُق ىِف ٗةَبيِر 
[l
ə̄ 
yəz
ə̄́
lu 
buñy
ə̄́
nuhumul-l
ə́
ẕī b
ə́
näu rī́bətəñ̃-fī q ̣ulū́bihim̃ ’íll
ə̄ə̄ 
’əñ̃-täq ̣ấṭṭâʻa q ̣ulū́buhum̃║] 
«Onların qurduğu bina ürəkləri parça-parça olana qədər qəlblərində bir şübhə olaraq 
qalacaqdır» cümləsi NV-də 
ْا ۡوَنَب ىِذﱠلٱ ُمُھُنَٰيۡنُب ُلاَزَي َلا
ُمِھِبوُلُق ىِف ٗةَبيِر 
ٓۥ
َعﱠطَقُت نَأ ٓ ﱠلاِإ 
ۗۡمُھُبوُلُق
[l
ə̄ 
yəz
ə̄́
lu 
buñy
ə̄́
nuhumul-l
ə́
ẕī b
ə́
näu rī́bətəñ̃-fī q ̣ulū́bihimūūū ’íll
ə̄ə̄ə̄ 
’əñ̃-tuq ̣ấṭṭâʻa q ̣ulū́buhum̃║] 
(burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, 
məddi-sıleyi-mimi cəm
müşahidə edilir) 
«Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini haqsızlığa 
mə’ruz qalmış daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» kimi qiraət edilir. Hər iki 
rəvayətdə 
ۡمُھُبوُلُق
[q ̣ulū́buhum̃] «ürəkləri» rəvayətlərdə fərqli işlənən feili-xəbərin müb-
tədası kimi çıxış edir: «parça-parça olan ürəkləri».
I bab, məchul növ/III bab, məlum növ.
AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, 
məchul növdə 
ْاوُلِتُق
[q ̣útilū] (47:4) NV-də III bab َلَعاَف [f
ə̄
‘alə] modelində, məlum 
növdə
َق ٰـ
ْاوُلَت
[q ̣â̄́təlū] (47:5) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur (
اوـلـٮـٯ
). I bab َلَتَق [q ̣ấtələ] feili 
«öldürmək» (məchul növdə «öldürülmək»), III bab َلَتاَق [q ̣â̄́tələ] feili isə «vuruşmaq» 
anlamındadır. Bab və növ fərqləri sayəsində yaranan leksik fərq məna fərqi əmələ 
gətirir. AH-də 
َف ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ْاوُلِتُق َنيِذﱠلٱَو
ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ﱠلِضُي نَل
٤
[ṿal-ləẕī́nä q ̣útilū fī səbī́lil-l
ə̄́
hi 
fəl
ə́
ỹ-
ỹuḍíllə ’äʻmə̄́
ləhum̃║] «Allah yolunda öldürülənlərin əməllərini (Allah) əsla 
puç etməz» cümləsi NV-də 
َق َنيِذﱠلٱَو
ٰـ
ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ﱠلِضُي نَلَف ِ ﱠ“ٱ ِليِبَس ىِف ْاوُلَت
٥
[ṿal-ləẕī́nä q ̣â̄́təlū fī 
səbī́lil-l
ə̄́
hi fəl
ə́
ỹ-
ỹuḍíllə ’äʻmə̄́
ləhum̃║] «Allah yolunda vuruşanların əməllərini 
(Allah) əsla puç etməz» kimi qiraət edilir.
II bab, məchul növ/I bab, məlum növ.
11:28-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə 
işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə 
ۡتَيﱢمُعَف
[fäʻúm̃m̃iyət] feili NV-də I 
bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə işlənir: 
ۡتَيِمَعَف
[fä
ʻámiyət]. Müshəf fərqi 
yoxdur (
ٮـٮـمـعـٯ
). II bab ٰىﱠمَع [‘ámm
ə̄
] feili «gizli saxlamaq», I bab َىِمَع [‘ámiyə] feili 
«gizli qalmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən məna fərqi ayənin 
ümumi kontekstinə xüsusi təsir etmir. AH-də 
ۦِهِدنِع ْنﱢم ٗةَم ْحَر ىِنٰٮَتاَءَو ىﱢبﱠر نﱢم ٖةَنﱢيَب ٰىَلَع ُتنُك نِإ
ۡمُتنَأَو اَھوُمُكُمِزْلُنَأ ۡمُكۡيَلَع ۡتَيﱢمُعَف
َنوُھِر َٰك اَھَل
٢٨
[’iñ̃-kúñ̃tu ʻál
ə̄ 
bəyyínətim̃-m̃iṛ-ṛábbī ṿa’
ə̄
t
ə̄́
nī 
ṛáḥmətəm̃-m̃iñ ʻíñ̃dihī fäʻúm̃m̃iy
ət ʻalé
ykum̃ ’ə nulzímukumūhǟ ṿa’
ə́
ñ̃tum̃ l
ə́
h
ə̄ 
k
ə̄́
rihūūñ║] «Əgər mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad etsəm, mənə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 72 –
Özündən bir mərhəmət bəxş etsə və o sizə (Allah-taala tərəfindən) gizli saxlanılsa, 
istəmədiyiniz halda, biz sizi ona məcburmu edə bilərik?!» cümləsi NV-də 
ٰىَلَع ُتنُك نِإ
َھوُمُكُمِزْلُنَأ ٓۥُمُكۡيَلَع ۡتَيِمُعَف ۦِهِدنِع ْنﱢم ٗةَمْحَر ىِنٰٮٜتاَءَو ىﱢبﱠر نﱢم ٖةَنﱢيَب
َنوُھِر َٰك اَھَل ۡمُتنَأَو ا
٢٨
[’iñ̃-kúñ̃tu ʻál
ə̄ 
bəy-
yínətim̃-m̃iṛ-ṛábbī ṿa’
ə̄ə̄
t
ə̄́
nī/ṿa’
ə̄ə̄
tǣ́nī ṛáḥmətəm̃-m̃iñ ʻíñ̃dihī fä
ʻámiyət ʻaléykum
ūūū 
’ə nulzímukumūhǟ ṿa’
ə́
ñ̃tum̃ l
ə́
h
ə̄ 
k
ə̄́
rihūūñ║] (burada 
məddi-bədəlin
kəmiyyət fərqi, 
alternativli zəif saiti infleksiya, 
məddi-sıleyi-mimi-cəm
müşahidə edilir) «Əgər mən 
Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad etsəm, mənə Özündən bir mərhəmət bəxş 
etsə və o (mərhəmət) sizə gizli qalsa, istəmədiyiniz halda, biz sizi ona məcburmu edə 
bilərik?!» kimi qiraət edilir.
AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə 
ْاُؤﱠشَنُي
[yun
ə́
şşə’u] (43:18) 
feili NV-də I bab
َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə işlənir: 
ْاُؤَشنَي
[y
ə́
ñ̃şə’u] 
(43:17). Müshəf fərqi yoxdur (
اوـسـٮـٮ
). II bab َأﱠشَن [nəşşə’ə] feili «böyümək; boya-başa 
çatmaq» (məchul növdə «böyütmək; boya-başa çatdırmaq»), I bab َأَشَن [nəşə’ə] feili 
isə «böyümək; inkişaf etmək; əmələ gəlmək; baş vermək» mənasındadır. Bab və növ 
fərqlərinin yaratdığı leksik fərqin məna fərqi olsa da, ayənin ümumi mənasına 
kontekst baxımından təsiri cüzidir. AH-də 
ٖنيِبُم ُرۡيَغ ِماَصِخۡلٱ ىِف َوُھَو ِةَيۡلِحۡلٱ ىِف ْاُؤﱠشَنُي نَمَوَأ
١٨
[’ä ṿam
ə́
ỹ-ỹun
ə́
şşə’u fil-ḥílyəti ṿahúṿa fil-xiṣâ̄́mi ğấyṛu múbīīñ║] «Onlar bərbəzək 
içində böyüdülüb, mübahisə zamanı bir dəlil gətirə bilməyənləri (qızlarını Allaha 
övlad isnad edirlər)?» cümləsi NV-də 
ٖنيِبُم ُرۡيَغ ِماَصِخۡلٱ ىِف َوُھَو ِةَيۡلِحۡلٱ ىِف ْاُؤَشنَي نَمَوَأ
١٧
[’ä 
ṿam
ə́
ỹ-ỹ
ə́
ñ̃şə’u fil-ḥílyəti ṿahúṿa fil-xiṣâ̄́mi ğấyru múbīīñ║] (burada 
r
samitinin 
incələşməsi müşahidə edilir) «Onlar bərbəzək içində böyüyüb, mübahisə zamanı bir 
dəlil gətirə bilməyənləri (qızlarını Allaha övlad isnad edirlər)?» kimi qiraət edilir.
II bab, məchul növ/V bab, məlum növ.
4:42-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] 
modelində, məchul növdə 
ٰىﱠوَسُت
[tusä́ṿṿā] feili NV-də V bab
َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] 
modelində, məlum növdə işlənir: 
ٰى ّٜوﱠسَت
[təssä́ṿṿā/təssä́ṿṿǣ] (burada alternativli zəif 
saiti infleksiya baş verir). Müshəf fərqi yoxdur (
ىوـسـٮ
). Qeyd olunmalıdır ki, V bab 
ﱠوﱠسَت
ٰى
[təssä́ṿṿā] feilində əmələ gəlmə yerinə görə tam geri distant assimilyasiya və 
saitin düşümü baş verir (
َت
ٰىﱠوَسَت
[tətəsä́ṿṿā] 

ٰىﱠوَسَسَت
[təsəsä́ṿṿā] 

ٰىﱠوﱠسَت
[təssä́ṿṿā]). 
II bab 
ٰىﱠوَس
[sä́ṿṿā] feili ilə V bab 
ٰىﱠوَسَت
[təsä́ṿṿā] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «bə-
rabərləşdirmək, düz etmək; tənzimləmək» (məchul növdə: «bərabər olmaq, düz 
olmaq»). Mənaya təsir edən yalnız növ fərqidir. Belə ki, AH-də
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱡدَوَي ٖذِئَم ۡوَي
ۡوَل َلوُسﱠرلٱ ْاُوَصَعَو
ُمِھِب ٰىﱠوَسُت 
ُض ۡرَ ۡلأٱ 
[yä́umə’iẕiỹ-ỹäṿáddul-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū ṿaʻáṣâṿuṛ-ṛasū́lə 
lä́u tusä́ṿṿā bíhimul-’ä́ṛḍu] «Həmin gün küfr edənlər və Peyğəmbərə asi olanlar yerin 
onlarla (Allah-taala tərəfindən) bərabər edilməsini arzulayarlar» cümləsi NV-də 
ٖذِئَم ۡوَي
ﱡدَوَي
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ 
ۡوَل َلوُسﱠرلٱ ْاُوَصَعَو 
َت 
ُض ۡر َلاٱ ُمِھِب ٰى ّٜوﱠس
[yä́umə’iẕiỹ-ỹäṿáddul-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū ṿa-
ʻáṣâṿuṛ-ṛasū́lə lä́u təssä́ṿṿā/təssä́ṿṿǣ bíhimulä́-ṛḍu] (burada [’] səsinin düşümü 
müşahidə edilir) «Həmin gün küfr edənlər və Peyğəmbərə asi olanlar yerin onlarla 
bərabərləşməsini arzulayarlar» kimi qiraət edilir.
Babdaxili fərqlər. I bab feilinin model (babdaxili) fərqləri.
AH ilə NV 
arasında feillərdə müşahidə edilən I bab feilinin model (babdaxili) fərqləri feilin AH-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 73 –
də I babın [fə‘alə], NV-də [fə‘ilə], [fə‘ulə] modellərində işlənməsi hallarını əhatə 
edir. 
AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində işlənən 
ۡمُت ۡيَسَع
[ʻas
ə́ytum̃
] (2:246; 
47:22) [18, 1, 214; 42, 247], III şəxsin təkində, kişi cinsində ﱠىَ
ح
[ḥáyyə] (8:42) 
feilləri I babın َلَعَف [fə‘alə] ىَسَع ( َ
ي
َسَع), ﱠ
ي
َ
ح
(
َيَيَح
), NV-də isə I babın َلِعَف [fə‘ilə] َى ِسَع, 
َيِيَح
modellərində işlənir: 
ۡمُتي ِسَع
[ʻasī́tum̃] (2:244; 47:23), َىِ
ۧ
ـ َ
ح
[ḥáyiyə] (8:43) [31, 3, 
301]. Müshəf fərqi yoxdur (
مـٮـٮـسـع
, ىـ
ح
). 
27:22-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində َ
ث
َكَمَف 
[fəm
ə́
kəs̠ə] feili I babın َلَعَف [fə‘alə], NV-də isə I babın َلُعَف [fə‘ulə] modelində işlənir: 
َ
ث
ُكَمَف [fəm
ə́kus̠
ə]. Müshəf fərqi yoxdur (
ٮـكـمـٯ
). 
75:7-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində 
َقِرَب
[b
ə́riq ̣
â] feili I babın َل ِعَف 
[fə‘ilə], NV-də isə I babın َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: 
َقَرَب
[bä́ṛaq ̣â]. Müshəf fərqi 
yoxdur (
ٯرـٮ
). 
Tipik sait (babdaxili) fərqləri.
I bab َل ِعَف [fə‘ilə] modelində َب ِسَ
ح
[ḥásibə] 
feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti [ə], yaxud [i], I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində 
َلَتَع [ʻátələ] feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti [i], yaxud [u] çıxış edə bilər: 
ُبَس ۡحَي
[yäḥsəbu], yaxud 
ُبِس ۡحَي
[yäḥsibu], 
ُلِت ۡعَي
[yä‘tilu], yaxud 
ُلُت ۡعَي
[yä‘tulu]. AH-də 
َب ِسَ
ح
feili indiki-gələcək zamanda [ə], َلَتَع feili indiki-gələcək zamanda [i], NV-də isə 
َب ِسَ
ح
feili [i], َلَتَع feili [u] tipik saiti ilə işlənir [29, 430; 43, 457]. Qurani-Kərim boyu 
َب ِسَ
ح
feilinin tipik sait fərqləri aşağıdakı halları əhatə edir: AH-də 
َنوُبَس ۡحَي
[yäḥsəbū́nə], 
ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb
ə́
ññə], 
ُبَس ۡحَي
[yä́ḥsəbu], 
ﱠنَبَس ۡحَي
[yäḥsəb
ə́
ññə], 
ۡمُھُبَس ۡحَت
[täḥs
ə́buhum̃
], 
ۡمُھُبَس ۡحَي
[yäḥs
ə́buhum̃
], 
ُهوُبَس ۡحَتِل
[litäḥsəbū́hu], 
ۡمُھﱠنَبَس ۡحَت
[täḥsəb
ə́
ññəhum̃], 
ُهوُبَس ۡحَت
[täḥsəbū́hu], 
ۥُهَنوُبَس ۡحَت
[täḥsəbū́nəhu], 
ُهُبَس ۡحَي
[yäḥs
ə́
buhu], ُبَس ۡحَت [tä́ḥsəbu], 
اَھُبَس ۡحَت
[täḥs
ə́
buh
ə̄
], NV-də 
isə müvafiq olaraq 
َنوُبِس ۡحَي
[yäḥsibū́nə], ﱠ
نَب ِس ۡحَت [täḥsib
ə́
ññə], 
ُبِس ۡحَي
[yä́ḥsibu], 
َي
ﱠنَب ِس ۡح
[yäḥsib
ə́
ññə],
ُب ِس ۡحَت
ۡمُھ
[täḥsíbuhum̃], 
ۡمُھُبِس ۡحَي
[yäḥsíbuhum̃], 
ُهوُبِس ۡحَتِل
[litäḥsibū́hu], 
ۡمُھﱠنَبِس ۡحَت
[täḥsib
ə́
ññəhum̃], 
ُهوُبِس ۡحَت
[täḥsibū́hu], 
ۥُهَنوُبِس ۡحَت
[täḥsibū́nəhu],
ُهُبِس ۡحَي 
[yäḥsíbuhu], ُب ِس ۡحَت 
[tä́ḥsibu], 
اَھُبِس ۡحَت
[täḥsíbuh
ə̄
]. AH-də 3:188-də ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb
ə́
ññə], 8:59-cu ayəsində 
نَبَس ۡحَي
[yäḥsəb
ə́
ññə] (8:59) feilləri NV-də şəxs, şəkil fərqləri ilə qiraət edilir: 
ﱠنَبِس ۡحَي
[yäḥsib
ə́
ññə] (3:188), 
َت
ﱠنَب ِس ۡح [täḥsib
ə́
ññə] (8:60). Müshəf fərqi yoxdur (
ںوـٮـسـحـٮ

ںـٮــسـحـٮ

ٮـسـحـٮ

ںـٮــسـحـٮ

مـھـٮـسـحـٮ

مـھـٮـسـحـٮ

هوـٮـسـحـٮـل

مـھـٮـٮـسـحـٮ

هوـٮـسـحـٮ

هـٮوـٮـسـحـٮ

هـٮـسـحـٮ

ٮـسـحـٮ

اـھـٮـسـحـٮ
). َلَتَع feilinin tipik sait fərqi Qurani-Kərim boyu bir yerdə 
müşahidə edilir. ـَف bağlayısı və III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə 
işlənən əmr şəklində AH-də 44:47-də 
ُهوُلِت ۡعﭑَف
[fä-ʻtilū́hu] feili NV-də tipik sait fərqi ilə 
ُهوُلُت ۡعﭑَف
[fä-ʻtulū́hu] (44:44) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur (
ـٯ
هوـلـٮـعا
). I bab َلَتَع [ʻátələ] 
feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti həm [i], həm də [u] çıxış edə bilər. AH-də 
َلَتَع [ʻátələ] feili [i] ( َلَتَع 

ُلِت ۡعَي

ۡلِت ۡعِإ

ۡلِت ۡع

َف 

ْاوُلِت ۡعﭑَف

ُلِت ۡع

َف
ُهو
), NV-də isə [u] ( َلَتَع 

ُلُت ۡعَي

ۡلُت ۡعُأ

ۡلُت ۡع

َف 

ْاوُلُت ۡعﭑَف

ُلُت ۡع

َف
ُهو
) tipik saiti işlənir [47, 357].
Babdaxili və kateqoriya fərqləri. 
AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə 
edilən tipik sait (babdaxili) və şəxs ilə şəkil kateqoriyaları fərqləri feilin bir rəvayətdə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 74 –
II şəxs, təkidi əmr şəklində, digərində III şəxs, təsviri əmr şəklində işlənməsi 
hallarını əhatə edir. 
I bab َل ِعَف [fə‘ilə] modelində َبِسَ
ح
[ḥásibə] feilinin indiki-gələcək zamanda 
tipik saiti [ə], yaxud [i] çıxış edə bilər: 
ُبَس ۡحَي
[yäḥsəbu], yaxud 
ُبِس ۡحَي
[yäḥsibu]. 
Qurani-Kərim boyu َ
ب ِسَ
ح
feili iki yerdə tipik sait (babdaxili) və şəxs ilə şəkil 
kateqoriyaları fərqləri müşahidə edilir. 3:188-də I bab َلِعَف [fə‘ilə] modelində təkdə, 
kişi cinsində AH-də ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb
ə́
ññə] (
َ
لا
ﱠنَبَس ۡحَت [l
ə̄ 
täḥsəb
ə́
ññə] «əsla güman etmə!») 
modelində II şəxsdə, [ə] tipik saiti və təkidi əmr şəklində feil NV-də III şəxsdə, [i] ti-
pik saiti və təsviri əmr şəklində işlənir: 
ﱠنَبِس ۡحَي
[yäḥsib
ə́
ññə] (
َي َلا
ِس ۡح
ﱠنَب
[l
ə̄ 
yäḥsib
ə́
ññə] 
«əsla güman etməsin!»). Belə ki, AH-də 
ﱠو ْاوَتَأ ٓاَمِب َنوُحَرۡفَي َنيِذﱠلٱ ﱠنَبَس ۡحَت َلا
ۡمَل اَمِب ْاوُدَم ۡحُي نَأ َنوﱡبِحُي
ِۖباَذَعۡلٱ َنﱢم ٖةَزاَفَمِب مُھﱠنَبَس ۡحَت َلاَف ْاوُلَعۡفَي
[l
ə̄ 
täḥsəb
ə́
ññəl-ləẕī́nə yəfṛaḥū́nə bím
ə̄ə̄ 

ə́
täṿ-
ṿayuḥibbū́nə ’əỹ-ỹúḥmədū bím
ə̄ 
ləm̃ y
ə́
fʻalū f
ə́
l
ə̄ 
täḥsəb
ə́
ññəhum̃̃-biməf
ə̄́
zətim̃-
m̃ínəl-ʻa
ẕə̄́
bi] «(Ya Rəsulum!) Etdikləri əməllərə görə sevinən və görmədikləri işlərə 
görə tərif olunmağı sevən kimsələri sən güman etmə (yox!), güman etmə ki, onlar 
əzabdan xilas olacaqlar!» cümləsi NV-də 
ﱡب ِحُيﱠو ْاوَتَأ ٓاَمِب َنوُحَرۡفَي َنيِذﱠلٱ ﱠنَبِس ۡحَي َلا
اَمِب ْاوُدَم ۡحُي نَأ َنو
ِۖباَذَعۡلٱ َنﱢم ٖةَزاَفَمِب مُھﱠنَبِس ۡحَت َلاَف ْاوُلَعۡفَي ۡمَل
[l
ə̄ 
yäḥsib
ə́
ññəl-ləẕī́nə yəfṛaḥū́nə bím
ə̄ə̄ə̄ 

ə́
täṿ-
ṿayuḥibbū́nə ’əỹ-ỹúḥmədū bím
ə̄ 
ləm̃ y
ə́
fʻalū f
ə́
l
ə̄ 
täḥsib
ə́
ññəhum̃̃-biməf
ə̄́
zətim̃-m̃ínəl-
ʻa
ẕə̄́
bi] (burada 
məddi-münfəsilin
kəmiyyət fərqi, aha bir yerdə feilin tipik sait 
(babdaxili) fərqi müşahidə edilir) «Nə etdikləri əməllərə görə sevinən və 
görmədikləri işlərə görə tərif olunmağı sevən kimsələr güman etsin, nə də sən (ya 
Rəsulum!) güman et ki, onlar əzabdan xilas olacaqlar!» kimi qiraət edilir. Ayədəki 
ümumi mənaya təsir etməyən şəxs fərqi cümlə quruluşuna, cümlədəki vurğulara 
kifayət qədər təsir göstərir. AH-də Peyğəmbərə xitabən həm iki dəfə inkar, həm də 
təkid şəklində əmr olunur ki, «Güman etməyəsən!», NV-də isə təsviri əmr tətbiq 
edilir: «nə onlar hesab etsin, nə də sən!». Müshəf fərqi yoxdur (
ںـٮـسـحـٮ
).
AH-də I bab َلِعَف [fə‘ilə] modelində təkdə, kişi cinsində 
ﱠنَبَس ۡحَي
[yäḥsəb
ə́
ññə] 
(8:59; 
ﱠنَبَس ۡحَي َلا
[l
ə̄ 
yäḥsəb
ə́
ññə] «əsla güman etməsin!») modelində III şəxsdə, [ə] tipik 
saiti və təsviri əmr şəklində feil NV-də II şəxsdə, [i] tipik saiti və təkidi əmr şəklində 
işlənir: ﱠنَب ِس ۡحَت [täḥsib
ə́
ññə] (8:60; 
َت َ
لا
ِس ۡح
ﱠنَب
[l
ə̄ 
täḥsib
ə́
ññə] «əsla güman etmə!»). Belə 
ki, AH-də 
َي َلاَو
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱠنَبَس ۡح
ْۚآوُقَبَس 
[ṿal
ə̄́ 
yäḥsəb
ə́
ññəl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū s
ə́
bäq ̣ū║] «Kafirlər 
qurtulduqlarını əsla zənn etməsinlər!» cümləsi NV-də 
ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱠنَبِس ۡحَت َلاَو
ْۚآوُقَبَس 
[ṿal
ə̄́ 
täḥsib
ə́
ññəl-ləẕī́nə k
ə́
fäṛū s
ə́
bäq ̣ū║] «(Ya Rəsulum!) Kafirlərin qurtulduqlarını əsla 
zənn etmə!» kimi qiraət edilir. AH-də təsviri əmr ilə kafirlər barəsində deyilir ki, 
«əsla zənn etməsinlər!», NV-də isə Peyğəmbərə xitabən «əsla zənn etmə!» əmr 
edilir. Rəvayətlər arasındakı şəxs fərqi ümumi kontekstə təsir etmir. Müshəf fərqi 
yoxdur (
ںـٮـسـحـٮ
). 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 75 –
Xüsusi hallar
[sīī’ə]/[s˚ī́īī’ə].
Qurani-Kərim boyu 3 yerdə kök samitləri 
أوس
I bab َلَعَف [fə‘alə] 
modelində َءاَس (
َأَوَس
) feili məchul növdə işlənərək AH-də 
məddi-müttəsil
ilə qiraət 
edilir: َء ٓىِس [sīī’ə]. Burada ُف
ِع
َل [fu‘ilə] məchul növ modelinə salınan َءاَس [s
ə̄
’ə] feili 
َئِوُس
[suṿi’ə] şəklinə düşdükdən sonra tərkibindəki [uṿi] səs birləşməsi [ī] uzun saitə 
çevrilib َءى ِس [sī’ə] şəklinə düçür. NV-də də [uṿi] səs birləşməsi [ī] uzun saitə çevrilir, 
lakin burada «itmiş» [uṿi] səs birləşməsini, sanki “xatırlatmaqdan ötrü” uzun [ī] sai-
tini tələffüz etmədən öncə, yəni [s] tələffüz olunan zaman dodaqlar [u] tələffüz 
olunduğu haldakı kimi qabağa verilir, [u] tələffüz olunmur və uzun [ī] saiti 
səsləndirilir. Sözügedən hadisəyə ərəb alimləri 
işmam
adı veriblər [2, 125; 59, 252] 
ki, mənası «hiss etdirmək», «ətrini duydurmaq»dır. NV əsasında basılan Qurani-
Kərim nəşrlərində 
işmam
xüsusi işarə ilə göstərilir: َءٓى ِ۠س. Transkripsiyada 
işmamı
kiçik işarə ilə qeydə almışıq: [s
˚
ī́īī’ə]. Rəvayətlər arasında 
məddi-müttəsilin
kəmiyyət 
fərqi müşahidə edilir. AH-də 11:77, 29:33-də َء ٓىِس [sī́ī’ə] və 67:27-də 
ۡتَٔـٓيِس
[sī́ī’ət] 
NV-də 
işmam
ilə qiraət edilir: َءٓى ۠س [s
˚
ī́īī’ə] (11:76; 29:33), 
۠س
ۡتَٔـٓي
[s
˚
ī́īī’ət] (67:27). 
Müshəf fərqi yoxdur (ىـس, 
ٮـٮـس
). 
[cä́
ʻalə
]/[cǟ́ʻilun].
AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َلَعَ
ج
[cä́
ʻalə
] (6:96) 
feili əvəzinə NV-də
ٌ
ل ِعاـَ
ج
[cǟ́ʻilun] (6:97) ismi-fail işlənir. Müshəf fərqi yoxdur 
(لـعـ
ح
). Belə ki, AH-də 
ۚاٗناَب ۡسُح َرَمَقۡلٱَو َس ۡمﱠشلٱَو اٗنَكَس َلۡيﱠلٱ َلَعَجَو ِحاَب ۡصِ ۡلإٱ ُقِلاَف
[f
ə̄́liq ̣
ul-’iṣbǟ́ḥi 
ṿacä́
ʻaləl
-léylə s
ə́
kənäṿ̃-ṿ̃aş-
şə́m̃
sä ṿal-q ̣ấmäṛa ḥusb
ə̄́
n
ə̄
║] «Səhəri yarıb çıxaran 
Odur! Gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı bir ölçü vasitəsi etdi!» cümləsi NV-də 
ِلاٱ ُقِلاَف
ۚاٗناَب ۡسُح َرَمَقۡلٱَو َس ۡمﱠشلٱَو اٗنَكَس ِلۡيﱠلٱ ُلِعٰـَجَو ِحاَب ۡص
[f
ə̄́liq ̣
uli-ṣbǟ́ḥi ṿacǟ́ʻilul-léyli s
ə́
kənäṿ̃-ṿ̃aş-
şə́m̃
sä ṿal-q ̣ấmäṛa ḥusb
ə̄́
n
ə̄
║] (burada [’] səsinin düşümü, hal fərqi müşahidə edilir) 
«Səhəri yarıb çıxaran Odur! Gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı da bir ölçü 
vasitəsi edən Odur!» kimi qiraət edilir [28, 4, 200]. AH-də feili-xəbərin ardı ilə gələn 
isim tamamlıq olaraq təsirlik haldadır: 
َل ۡيﱠلٱ َلَعَج
(«gecəni etdi»). NV-də isə ismi-fail 
ardı ilə gələn isimlə izafət birləşməsi əmələ gətirir: 
ِلۡيﱠلٱ ُلِعٰـَج
(«gecəni edən») [45, 30]. 
Qeyd etmək lazımdır ki, NV-də ismi-failin işlənməsi öncə gələn ُ
ق
ِلاَف ismi-faili ilə 
üslub ahəngi əmələ gətirir: 
ِلاٱ ُقِلاَف
ﱠلٱ ُلِعٰـَجَو ِحاَب ۡص
ِلۡي
[f
ə̄́liq ̣
uli-ṣbǟ́ḥi ṿacǟ́ʻilul-léyli].
َتۡيَھ
[h
ə́
ytə]/
َتيِھ 
[hītə].
12:23-də AH-də 
َت ۡيَھ
[h
ə́
ytə] əmr feili NV-də 
َتيِھ
[hītə] kimi qiraət edilir. Müshəf fərqi yoxdur (
ٮـٮـھ
). Firuzabadi Xəlil ibn Əhmədə 
istinadən yazır ki, AH-də 
َت ۡيَھ
[h
ə́
ytə] və NV-də 
ِھ
َتي
[hī́tə] IV bab 
ىَتآ
[’
ə̄
t
ə̄

(«vermək», «götürmək», «gəlmək»; kök samitləri: 
َيَتَأ
) feilinin əmr şəklində (tək, kişi 
cinsi) 
يِتآ
[’
ə̄
tī] («Ver!», «Götür!», «Gəl!») formasından əmələ gəlmiş fərqli 
təzahürləridir. Burada bir tərəfdən 
həmzə samitinin

ilə əvəzlənməsi [56, 5, 362-
363], 

-nin yerdəyişməsi müşahidə edilir: [hə’tiy] ([’ə’tiy]) 

[h
ə̄
tiy] ([’
ə̄
tiy]
=
[’
ə̄
tī]) 

[həytə]/[həyti]. Bəziləri qeyd edir ki, «Gəl!» anlamında sözügedən feil 
Məkkə əhli tərəindən Hövrani (Nəbəti) dilindən 
َت ۡيَھ
[h
ə́
ytə], Mədinə əhli tərəfindən 
isə 
ِھ
َتي
[hī́tə] şəklində əxz olunnmuş ləhcə fərqidir [15, 2, 102]. 
َت ۡيَھ
[h
ə́
ytə]/
َتيِھ 
[hītə] rəvayətlərarası fərq həm qiraət, həm də ləhcə fərqi kimi səciyyələndirilə bilər. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 76 –
ِر ۡسَي
[y
ə́
sri]/
يِر ۡسَي 
[y
ə́
srī]. 
AH-də Qurani-Kərim boyu 1 yerdə kök samitləri 
يرس
I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində indiki-gələcək zamanda, III şəxsdə, təkdə, xəbər 
şəklində 
ُيِر ۡسَي
[y
ə́
sriyu] 

يِر ۡسَي
[y
ə́
srī] feili 89:4-də AH-də surənin müshəf yazısına 
və ətrafındakı ayələrin son hecasına, üsluba uyğun olaraq 
ِر ۡسَي
[y
ə́
sri] kimi qiraət 
edilir: 
ِر ۡجَفۡلٱَو
١
ٖر ۡشَع ٍلاَيَلَو 
٢
ِرۡتَوۡلٱَو ِعۡفﱠشلٱَو 
٣
ِر ۡسَي اَذِإ ِلۡيﱠلٱَو 
٤
ٖر ۡجِح يِذﱢل ٞمَسَق َكِل َٰذ يِف ۡلَھ 
٥
– ayələrin 
sonunda vəqf icra etdikdə: [ṿal-fəčṛ║ ṿaləy
ə̄́
liñ ʻaşṛ║ ṿaş-
şə́
fʻi ṿal-ṿatṛ║ ṿal-léyli 
’í
ẕə̄ 
yəsṛ║ həl fī 
ẕə̄́
likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥičr║]; vəqf icra etmədikdə: [ṿal-f
ə́
čri ṿaləy
ə̄́
liñ 
ʻáşriṿ̃-ṿ̃aş-
şə́
fʻi ṿal-ṿátri ṿal-léyli ’í
ẕə̄ 
y
ə́
sri həl fī 
ẕə̄́
likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥíčriñ]. NV-də 
isə nə müshəf yazısına, nə də üsluba uyğun qiraət edilir, yalnız ərəb dilinin qaydaları 
nəzərə alınaraq 
يِر ۡسَي
[y
ə́
srī] qiraət edilir: 
ِر ۡجَفۡلٱَو
١
ٖر ۡشَع ٍلاَيَلَو 
٢
ِرۡتَوۡلٱَو ِعۡفﱠشلٱَو 
٣
ۦِر ۡسَي اَذِإ ِلۡيﱠلٱَو 
٤
ٖر ۡجِح يِذﱢل ٞمَسَق َكِل َٰذ يِف ۡلَھ 
٥
– ayələrin sonunda vəqf icra etdikdə: [ṿal-fəčṛ║ ṿaləy
ə̄́
liñ 
ʻaşṛ║ ṿaş-
şə́
fʻi ṿal-ṿatṛ║ ṿal-léyli ’í
ẕə̄ 
yəsṛī║ həl fī 
ẕə̄́
likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥičr║]; vəqf 
icra etmədikdə: [ṿal-f
ə́
čri ṿaləy
ə̄́
liñ ʻáşriṿ̃-ṿ̃aş-
şə́
fʻi ṿal-ṿátri ṿal-léyli ’í
ẕə̄ 
y
ə́
srī həl fī 
ẕə̄́
likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥíčriñ]. Müshəf fərqi yoxdur (
رـسـٮ
) [7, 457; 10, 244; 32, 777]. 
ِر ۡسَي
[y
ə́
sri]/
يِر ۡسَي 
[y
ə́
srī] yalnız qiraət fərqi kimi səciyyələndirilə bilər, çünki burada nə 
fonetik, nə də də leksik-qrammatik cəhətdən izah mümkün deyil. 
Nəticə: 
1.
9:30, 12:12-də bir rəvayətdə [yuḍâ̄hi’ū́nə], [yä́ṛtäʻ], digərində [yuḍâ̄hū́nə], 
[yä́ṛtäʻi] kimi qiraət edilən feillər eyni feilin fərqli formaları deyil, fərqli kök 
samitli feillərdir. 
2.
43:57-də bir rəvayətdə [yäṣiddū́nə], digərində [yäṣuddū́nə] kimi qiraət edilən 
feillər fərqli tipik sait, yaxud fərqli ləhcələrdə deyil, leksik fərqdir, fərqli 
feillərin işlənməsidir.
3.
3:120-də bir rəvayətdə [yäḍúṛṛukum̃], digərində [yäḍírkum̃] kimi qiraət edilən 
feillər eyniköksamitli feillərin fərqli formaları deyil, leksik fərqdir, fərqli 
köksamitli feillərin işlənməsidir. 
4.
Rəvayətlərarası bab fərqi bəzi hallarda ləhcə fərqlərinin təzahürü, bəzi 
hallarda isə isnad fərqi kimi çıxış edir. Bab fərqi fərqli leksik vahidlərin 
işlənməsinə, bəzən sintaktik əlaqələrin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 
5.
Rəvayətlərarası kateqoriyalar üzrə qrammatik fərqlər bir çox halda sintaktik 
əlaqələrin dəyişməsinə gətirib çıxaran isnad fərqidir. 
6.
Rəvayətlərarası qiraət fərqi leksik, qrammatik səciyyə kəsb etmir, yalnız 
isnad fərqidir. 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 
1.
Badkubeyi, M. Ər-Rəhman surəsinin təfsiri / M.Badkubeyi. – Bakı: Əhli-beyt 
(ə.) məktəbi, – 1999. – 158 s. 
2.
Qaradağlı, V.A. Təcvid: Qurani-Kərimin tilavəti qaydaları: Asim qiraətinin 
Həfs rəvayəti əsasında / V.Qaradağlı. – Bakı: Elm, – 2011. – 360 s. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 77 –
3.
Məmmədəliyev, V.M. Ərəb ədəbi dilində felin zaman, şəxs və şəkil 
kateqoriyaları / V.Məmmədəliyev. – Bakı: Bakı 
U
niversiteti, – 1992. – 244 s. 
4.
İslam Ansiklopedisi: [44 cilddə] / Red. B.Topaloğlu, Y.Kandemir [və b.] – An-
kara: Türkiye Diyanet Vakfı, – c. 15: Hades – Nahefi Mehmed. – 1997. – 550 
s.; c. 41: Tevekkül – Tüsteri. – 2012. – 617 s.; – c. 43: Vekalet – Yusı. – 2013. 
– 617 s. 
5.
Гуськова, О.В. Императив и оптатив в арабском литературном языке // 
Волгоград: Вестник ВГПУ, серия «
Ф
илологические науки», – 2012. №8 
(72), – с. 71-76. 
6
.
يجارلا سيردإ نبا دمحم نب نمحرلا دبع ،متاح يبأ نبا
.
ﷲ لوسر نع ادنسم ميظعلا نآرقلا ريسفت
ص
.
بيطلا دمحم دعسأ قيقحت نيعباتلاو ةباحصلاو
:
]
٥
تادلجم 
[
\
متاح يبأ نبا 
.

ةمركملا ةكم 
:
،زابلا رازم ةبتكم

١٩٩٧
.

٣٤٨٠
ص 
.
7
.
،يزوجلا نبا
يلع نب نمحرلا دبع جرفلا وبأ
.
ةرصبتلا
\
يزوجلا نبا 
.

توريب 
:
ةيرصعلا ةبتكملا
،

٢٠٠٣
.

٧٥٢
ص 
.
8
.
يرزجلا نبا
،
نيدلا سمش 
أ
يقشمدلا فسوي نب يلع نب دمحم نب دمحم نب دمحمريخلا وب
.
ريسيتلا ريبحت
لأا تاءارق يف
ةرشعلا ةمئ
\
يرزجلا نبا
.

نامع
:
راد 
ناقرفلا
،

٢٠٠٠
.

٦٦٠
ص 
.
9
.
يلع نب نمحرلا دبع جرفلا وبأ ،يزوجلا نبا
.
ريسفتلا ملع يف ريسملا داز
\
يزوجلا نبا 
.

توريب 
:
راد
،مزح نبا

٢٠٠٢
.

١٦٤٨
ص 
.
10
.
دمحأ نب نيسحلا ﷲ ديبع وبأ ،هيولاخ نبا
.
يزاجح ديرف دمحأ قيقحت عبسلا تاءارقلا يف ةجحلا
\
نبا 
هيولاخ
.

توريب 
:
ةيملعلا بتكلا راد
،

١٩٩٩
.

٢٥٤
ص 
.
11
.
رھاطلا دمحم ،روشاع نبا
.
ريونتلاو ريرحتلا ريسفت
:
]
٣٠
ادلجم 
[
\
نبا 
ر
ش
اع
.
سنوت
:
ةيسنوتلا رادلا
،رشنلل

١٩٨٤
.
ج 
.
٢٥
.

٣٨٦
ص 
.
12
.
ﷲ دبع نب دمحم ركب وبأ ،يبرعلا نبا
.
اطع رداقلا دبع دمحم قيقحت نآرقلا ماكحأ
:
]
٤
تادلجم 
[
\
نبا 
يبرعلا
.

توريب 
:
ا راد
،ةيملعلا بتكل
٢٠٠٣
.
ج 
.
٢
.

٦٢٤
ص 
.
13
.
ايركز نب سراف نب دمحأ نيسحلا وبأ ،سراف نبا
.
ةغللا سيياقم مجعم
نوراھ دمحم ملاسلا دبع قيقحت
:
]
٦
تادلجم
[
\
نبا 
سراف
.

قشمد 
:
،ركفلا راد

١٩٧٩
.
ج 
.
٥
.

٤٨٦
ص 
.
14
.
،ةبيتق نبا
رقص دمحأ ديسلا قيقحت نآرقلا بيرغ ريسفت
\
ةبيتق نبا 
.

توريب
:
،ةيملعلا بتكلا راد

١٩٧٨
.

٥٨٨
ص 
.
15
.
يرصملا يقيرفلإا مركم نب دمحم نيدلا لامج لضفلا وبأ ،روظنم نبا
.
برعلا ناسل
:
]
١٥
ادلجم 
[
\
نبا
روظنم
.

توريب 
:
،رداص راد

٢٠١٠
.
ج 
.
٢
.

٦٤٦
ص 
.
16
.
نارھم نبا
لأا
يناھبص
،
ركب وبا 
أ
نارھم نب نيسحلا نب دمح
.
تاءارقلا ىف طوسبملا
رشعلا 
عيبس قيقحت
ةزمح
ةزمح
ىمكا
ح
\
نارھم نبا 
لأا
يناھبص
.

ةدج 
:
،ةلبقلا راد

١٩٨٨
.

٦١٦
ص 
.
17
.
ليعامسإ نب نمحرلا دبع ،يقشمدلا يسدقملا هماش وبأ
.
باتكلاب قلعتت مولع ىلا زيجولا دشرملا باتك 
زيزعلا
\
يسدقملا هماش وبأ 
.

هرقنأ
:
،يكرتلا ةنايدلا فقو راد

١٩٨٦
.

٢٨٨
ص 
.
و

٤٠
ص 
.
18
.
دمحأ نب دمحم روصنم وبأ ،يرھزلأا
.
ضوعو شيورد ىفطصم ديع ةساردو قيقحت تاءارقلا يناعم
يزوقلا دمح نب
:
]
٣
تادلجم 
[
\
يرھزلأا 
.

ةرھاقلا 
:
ةيملعلا بتكلا راد
،

١٩٩١
.
ج 
.
١
.

٤٧٠
ص
.
19
.
إ
ليعامس
،
رك
ب
دمحم
.
نآرقلا مولع يف تاسارد
\
إ دمحم 
ليعامس
.

ةرھاقلا
:
اد 
،رانملا ر

١٩٩٩
.

٣٧٦
ص 
.
20
.
لأا
يراصن
،
أ
رفع
ج
و
ب
أ
ن
ب
ي
لع ن
ب
دم
ح
أ
ف
ل
خ
ن
ب
دم
ح
.
لإا
قيلعتو قيقحت عبسلا تاءارقلا يف عانق
دبع
شماطق ديجملا
\
رفعج وبأ 
لأا
يراصن
.

قشمد 
:
راد
ركف
،

١٩٨٣
.

٩٥٩
ص 
.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 78 –
21
.
هلب ةمسب ،يساب
.
ةينآرقلا تاءارقلا يف ةيلعفلا غيصلا عونت
\
يساب هلب ةمسب 
.

يداولا 
:
ديھشلا ةعماج
ر
ضخ
ل
،

٢٠١٥
.

١٢٥
ص 
.
22
.
رمع ،راقبوب
.
سنجلا ةرھاظ
)
ثينأتلاو ريكذتلا
(
ةيناسل ةبراقم
\\

ةلقرو 
:
،حابرم يدصاق ةعماج
ددعلا
١٣
،

٢٠١٢
،

ص 
.
٣
-
١٣
.
23
.
دمحأ قاحسإ وبأ مامھلا ،يبلعثلا
.
روشاع نب دمحم وبأ قيقحت نايبلا فشك يبلعثلا ريسفت
:
]
١٠
دلجم
تا
[
\
يبلعثلا قاحسإ وبأ 
.

توريب 
:
،يبرعلا ثارتلا ءايحإ راد

٢٠٠٢
.
ج 
.
٩
.

٣٦٤
ص 
.
24
.
ىفطصم نيمأ يلع ،مزاجلا
.
ةيبرعلا ةفللا دعاوق يف حضاولا وحنلا
:
]
نادلجم
[
\
ىفطصم نيمأ يلع 
مزاجلا
.

ةرھاقلا
:
ـلا دلجملا ،فراعملا راد
٢
.

١٩٩٩
.

١٧٣
ص 
.
25
.
نسح نسح دمحم ،لبج
.
جعملا
ميركلا نآرقلا ظافللأ لصؤملا يقاقتشلاا م
\
لب
ج
نس
ح
نس
ح
دمحم 
.

ةرھاقلا
:
،بادلآا ةبتكم

٢٠١٠
.
٢٤١٥
ص 
.
26
.
يزارلا يلع نب دمحأ ركب وبأ ،صاصجلا
.
يواحمق قداصلا دمحم قيقحت نآرقلا ماكحأ
:
]
٥
تادلجم 
[
\
صاصجلا ركب وبأ
.

توريب 
:
،يبرعلا ثارتلا ءايحإ راد

١٩٩٢
.
ج 
.
٢
.

٣٧٦
ص 
.
27
.
دامح نب ليعامسإ ،يرھوجلا
.
راطعروفغلا دبع دمحأ قيقحت ةيبرعلا حاحصو ةغللا جات حاحصلا
\
يرھوجلا دامح نب ليعامسإ
.

توريب 
:
،نييلاملل ملعلا راد

١٩٧٩
.

٢٥٦٣
ص 
.
28
.
يجونقلا يراخبلا ينيسحلا ﷲ فطل نبا يلع نب نسح نب ناخ قيدص بيطلا وبأ ،ناخ نسح
.
حتف
يف نايبلا
يراصنلأا ميھاربإ نب ﷲ دبع قيقحت نآرقلا دصاقم 
:
]
١٥
ادلجم 
[
\
ناخ نسح بيطلا وبأ
.

توريب
:
،ةيرصعلا ةبتكملا

١٩٩٢
.
ج
.
٤
.

٤٦٠
ص 
.
29
.
ا
نايفحل
،
يعفاشلا عيمسلا دبع دومحم دمحأ 
.
ةرتاوتملا رشعلا تاءارقلا تلااؤسل تاحضاولا تاباجلإا
اشرفو لاوصأ
\
يمسلا دبع دومحم دمحأ
ع
ا 
نايفحل
.

توريب 
:
،ةيملعلا بتكلا راد

٢٠٠٢
.

٤٨٤
ص
.
30
.
زيزعلا دبع نب دمحم ،يريضخلا
.
نآرقلا بيرغ نايب يف جارسلا
\
يريضخلا زيزعلا دبع نب دمحم 
.

ضايرلا
:
،نايبلا

٢٠٠٨
.

٤٣٦
ص 
.
31
.
فيطللا دبع ،بيطخلا
.
تاءارقلا مجعم
:
]
١١
ادلجم
[
\
بيطخلا فيطللا دبع
.

ةرھاقلا 
:
اد
دعس ر
نيدلا
،

١٩٩٩
.
ج 
.
٣
.

٦٣٥
ص 
.
32
.
ينادلا
،
أ
ديعس نب نامثع ورمع وب
.
قورص دمحم قيقحت ةروھشملا عبسلا تاءارقلا يف نايبلا عماج
يرئازجلا
\
ورمع وبأ
ا
ينادل
.

توريب 
:
راد
ةيملعلا بتكلا
،

٢٠٠٥
.

٨٠٨
ص 
.
33
.
رداقلا دبع نب دمحم ،غابدلا
.
نآرقلا تاملكل ةدرجملا روذجلا مجعم
ميركلا 
\
غابدلا دمحم 
.

دادغب 
:
،غابدلا تياريبوك

٢٠١٥
.

٦٧٩
ص 
.
34
.
ديبع دمحأ ،ساعدلا
.
ميركلا نآرقلا بارعإ
:
]
٣
تادلجم 
[
\
ليعامسإ ،ناديمح دمحأ ،ساعدلا دمحأ
مساقلا
.

قشمد 
:
،ريمنلا راد

٢٠٠٤
.
ج 
.
٢
.

٤٦٠
ص 
.
35
.
دمحأريشب ،سِبْعِد
.
ا
ملا نايب عم رشنلا قرط هوجو فلاتخ
ًءادأ مدق
\
سِبْعِد دمحأريشب
.

اطنط
:
راد 
،ثارتلل ةباحصلا

٢٠٠٩
.

٧١٢
ص 
.
36
.
ةيقشمد
،
فيفع 
.
أ
يوحنلا سردلا روطت يف ةينآرقلا تاءارقلا رث
\
ةيقشمد فيفع
.

توريب 
:
م
ھع
د
لأا
ن
،يبرعلا ءام

١٩٧٨
.

٢١٠
ص 
.
37
.
دومحم ،حدود
.
ميركلا نآرقلا تادرفمل ينورتكللإا مجعملا
\
د دومحم 
حدو
.

ةمركملا ةكم 
:
ةطبار
،يملاسلإا ملاعلا

٢٠١٧
.

٢٥٨٩
ص 
.
38
.
هدبع ،يحجارلا
.
ةينآرقلا تاءارقلا يف ةيبرعلا تاجھللا
\
يحجارلا هدبع 
.

ةيردنكسلإا 
:
ةفرعملا راد
ةيعماجلا
،

١٩٩٦
.

٢٧٦
ص 
.
39
.
يناھبصلأا ،بغارلا
.
نآرقلا ظافلأ تادرفم
يدوواد ناندع ناوفص قيقحت
\
ا بغارلا 
يناھبصلأ
.

قشمد
:
،ملقلا راد

٢٠٠٩
.

١٠٠٨
ص 
.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 79 –
40
.
يعفارلا
،
قداص ىفطصم 
.
إ
ةيوبنلا ةغلابلاو نآرقلا زاجع
\
يعفارلا قداص ىفطصم
.

توريب 
:
راد
يبرعلا باتكلا
،

١٩٧٣
.

٣٥٠
ص 
.
41
.
وبأ ،جاجزلا
قٰـحسإ
يرسلا نب ميھاربإ 
.
هبارعإو نآرقلا يناعم
:
]
٥
تادلجم 
[
\
وبأ
قٰـحسإ
جاجزلا 
.

توريب
:
،بتكلا ملاع

١٩٨٨
.
ج 
.
٣
.

٤
٥٥
ص 
.
42
.
ةميلح ،لاس
.
تاءارقلا
:
ةنراقم ةيليلحت ةسارد صفحو شرو اتياور
\
لاس ةميلح 
.

يبد 
:
راد
،حضاولا

٢٠٠٨
.

٣٨٥
ص 
.
43
.
يواخسلا
،
دمحم نب يلع نسحلا وبأ نيدلا ملع
.
لإا لامك و ءارقلا لامج
ءارق
\
نيدلا ملع
يواخسلا
.

ةمركملا ةكم
:
،ثارتلا ةبتكم 

١٩٨٧
.

٧٤٠
ص 
.
44
.
فسوي نب دمحأ ،يبلحلا نيمسلا
.
ظافللأا فرشأ ريسفت يف ظافحلا ةدمع

نآرقلا ظافللأ يوغل مجعم 
دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ميركلا
:
]
٤
تادلجم 
[
\
يبلحلا نيمسلا
.

توريب 
:
،ةيملعلا بتكلا راد
١٩٩٦
.
ج 
.
٢
.

٤٣٧
ص 
.
45
.
زيزعلا دبع ،ملاص ديسلا
ي
لع
.
ةيبرعلا يف اھماكحأو ةغللا يف ةفاضلإا ةرھاظ
\
ديسلا ملاص 
.

توريب
:
بتكلا راد
،

١٩٩٨
.

٢٤٧
ص 
.
46
.
دومحم ،يفاصلا
.
ةماھ ةيوحن دئاوف عم هنايبو هفرصو نآرقلا بارعإ يف لودجلا
:
]
١٦
ادلجم 
[
\
يفاصلا دومحم
.

قشمد 
-
توريب
:
ديشرلا راد
-
،ناميلإا ةسسؤم

١٩٩٥
.
ج 
.
٣
.

٤٣٠
ص 
.
47
.
دمحم يلع ،عابضلا
.
عبسلا تاءارقلا يف ديصقلا دوصقم ىلإ ديرملا داشرإ
\
عابضلا دمحم يلع 
.

اطنط
:
ةباحصلا راد
،

٢٠٠٦
.

٧٥٨
ص 
.
48
.
ريرج نب دمحم رفعج وبأ ،يربطلا
.
ﷲ دبع قيقحت نآرقلا يآ ليوأت نع نايبلا عماج يربطلا ريسفت
يكرتلا نسحملا دبع نب
:
]
٢
٦
ادلجم 
[
\
نبا 
يربطلا ريرج 
.

ةرھاقلا 
:
رشنلاو ةعابطلل رجھ
،نلاعلإاو

٢٠١٢
.
ج 
.
٢
.

٧٦٥
ص 
.
ج ،
.
٤
.

٧٢٢
ص 
.
،
ج
.
٢٠
.

٦٨٤
ص 
.
،
ج
.
٢٤
.

٧٦٤
ص 
.
49
.
ةسامح دمحم ،فيطللا دبع
.
يساسلأا وحنلا
\
نارھز ىفطصم ،رمعراتخم دمحأ ،فيطللا دبع دمحم 
.

ةرھاقلا 
:
يبرعلا ركفلا راد
،

٢٠١٤
.

٤٩٦
ص 
.
50
.
رصانلا دبع
،
دمحم 
.
ا
ةيقيبطت ةسارد ميركلا نآرقلا يف ثينأتلاو ريكذتل
\
رصانلا دبع دمحم
.

ة
كم
ةمركملا
:
،ىرقلا مأ ةعماج

٢٠٠٨
.

٩٧٦
ص 
.
51
.
زيزع
،
ميركلا دبع 
.
ليلحتو ةسارد يناھفصلاا بغارلا دنع قايسلا للاخ نم ةينآرقلا تادرفملأ
\
دبع
زيزع ميركلا
.

ا 
ةرونملا ةنيدمل
:
،ةيملاعلا ةنيدملا ةعماج

٢٠١٢
.

١٨٠
ص 
.
52
.
راتخم دمحأ ،رمع
.
ةينآرقلا تاءارقلا مجعم
:
]
٨
تادلجم 
[
\
مركم ملاس لاعلا دبع ،رمع راتخم دمحأ 
.

تيوكلا 
:
تيوكلا ةعماج ةبتكم
،

١٩٨٨
.
ج 
.
٢
.

٤٦٩
ص 
.
53
.
يزاغ
،
ةيانع 
.
اھدينفتو نآرقلا لوح تاھبش
\
يزاغ ةيانع
.

توريب 
:
كمو راد
للاھلا ةبت
،

١٩٩٦
.

٤٣٨
ص 
.
54
.
رافغلا دبع نب نسحلا يلع وبأ ،يسرافلا
.
دبع دمحأ لداع قيقحت عبسلا تاءارقلا للع يف ةجحلا
ضوعم دومحم يلعو دوجوملا
:
]
٤
تادلجم 
[
\
يسرافلا يلع وبأ 
.

توريب 
:
ةيملعلا بتكلا راد
،

١٩٧١
.
ج 
.
٤
.

٦٢٠
ص 
.
55
.
قعي نب دمحم نيدلا دجم ،يدابازوريفلا
بو
.
راجنلا يلع دمحم قيقحت زييمتلا يوذ رئاصب
:
]
٦
تادلجم
[
\
يدابازوريفلا نيدلا دجم 
.

ةرھاقلا 
:
،يملاسلإا ثارتلا ءايحإ ةنجل

١٩٩٦
.
ج
.
٤
.

٥٤٨
ص 
.
56
.
يراصنلأا دمحأ نب دمحم ﷲ دبع وبأ ،يبطرقلا
.
ماشھ خيشلا هححصو هب ىنتعا نآرقلا ماكحلأ عماجلا
يراخبلا ريمس
:
]
٢١
جم 
ادل
[
\
يبطرقلا ﷲ دبع وبأ 
.

توريب 
:
،بتكلا ملاع راد

٢٠١٠
.
ج 
.
٥
.

٤٤٤
ص 
.
،
ج
.
١٥
.

٣٨٤
ص 
.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 80 –
57
.
إ
يسارھلا ايكل
،
يربطلا دمحم نب نيدلا دامع 
.
نآرقلا ماكحأ
:
]
نادلجم
[
\
إ 
يسارھلا ايكل
يربطلا
.

توريب
:
،ةيملعلا ةبتكملا

١٩٨٣
.
ج 
.
٢
.

٥٠٢
ص 
.
58
.
ساحنلا
،
نب دمحأ رفعج وبأ 
ليعامسإ نب دمحم 
.
نآرقلا بارعإ
\
ساحنلا رفعج وبأ
.

توريب 
:
راد
،ةفرعملا

٢٠٠٨
.

١٣٩٠
ص 
.
59
.
يطساولا
،
هيجولا نبا نمؤملا دبع نب ﷲ دبع 
.
رشعلا تاءارقلا يف زنكلا
\
يطساولا نب ﷲ دبع
.

توريب
:
،ةيملعلا بتكلا راد

١٩٩٨
.

٢٨٦
ص 
.
60
.
بوقعي
،
عيدب ليمإ 
.
صفملا مجعملا
ثنؤملاو ركذملا يف ل
\
بوقعي ليمإ
.

توريب 
:
،ةيملعلا بتكلا راد

١٩٩٤
.

٥٦٠
ص 
.
В.КАРАДАГЛЫ 
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ЛЕКСИЧЕСКИЙ И ГРАММАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
ЧАСТЕЙ РЕЧИ В РАЗНОЧТЕНИЯХ ХАФСА И ВАРША (I ЧАСТЬ) 
Резюме 
В статье проводится сравнительный лексический и грамматический 
анализ разночтений, имеющих место в глаголах в различиях между широко 
распространенными чтениями Корана в мусульманском мире: чтением Асима в 
передаче 
Х
афса и чтением Нафи‘a в передаче Варша. Другими словами, цель, 
поставленная перед нами, преследует проведение сравнительного анализа всех 
случаев разночтений между чтением Асима в передаче 
Х
афса и чтением На-
фи‘a в передаче Варша в глаголах. Подразумевается анализ разночтений, 
имеющих, в той или иной степени, разную смысловую нагрузку, характер 
лексических, грамматических отличий. 
З
десь не исследуются разночтения 
фонетического характера. Лексический и грамматический анализ разночтений, 
имеющих место в глаголах, проводится по различиям самих глаголов, 
коренных согласных, пород, категорий. Отдельно представлен анализ раз-
личий, собранных в группу особых случаев разночтения. Под категорийными 
различиями рассматриваются случаи разночтений глаголов в разных залогах, в 
роде, лице, числе, наклонении, и по совмещенным категориям. Автор, приме-
няя сравнительно-сопоставительный метод анализирует все случаи разно-
чтений указанной части речи в двух передачах. Научная новизна заключается в 
попытке выйти за рамки застоявшихся обобщительных формулировок и 
представлений среднековых грамматистов, которым в отдельных случаях все 
еще придерживаются современные арабские исследователи. Передача Варша 
вызывает определенный научный интерес, так как, она получила распрост-
ранение на «мусульманском 
З
ападе» и исследуется, в основном, египетскими, 
марокканскими, алжирскими, тунисскими и др. «западными мусульманами». 
Передача Варша почти вовсе не знакома или знакома информативно научной 
аудитории Азербайджана – представительнице «мусульманского Востока».


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 81 –
V.GARADAGHLI 
COMPARATIVE LEXICAL AND GRAMMATIC ANALYSIS OF
GRAMMATICAL PARTS IN HAFS AND WARSH TRANSMISSIONS 
(PART I) 
Summary 
The article provides a comparative lexical and grammatical analysis of the 
differences that occur in the verbs in the differences between the widespread 
readings of the Qur'an in the Muslim world: the reading of Asim in the Hafs 
transmission and the reading of Nafi’ in the 
W
arsh transmission. The analysis of 
discrepancies, having, to one degree or another, different semantic load, the nature of 
lexical, grammatical differences, is meant. The phonetic variations are not explored 
here. The lexical and grammatical analysis of the discrepancies occurring in the 
verbs is carried out according to the differences of the verbs themselves, indigenous 
consonants, breeds, categories. Separately, an analysis of the differences collected in 
a group of special cases of misunderstanding is presented. 
U
nder categorical 
differences, cases of different interpretations of verbs in different voice, gender, 
person, number, mood, and combined categories are considered. 
An analysis of the different interpretations of the pronouns is carried out 
according to the signs of its presence in one and the absence of another transmission, 
as well as by the difference in the category of number. Analysis regarding the service 
parts of speech is carried out on the basis of the presence of the service part of speech 
in one and the absence of another transmission, the use in different transmissions of 
different categories of service parts of speech, as well as different unions, different 
particles. The author, using the comparative method, analyzes all cases of differents 
of the indicated grammatical parts of speech in two transmissions. Scientific novelty 
consists in an attempt to go beyond the framework of stagnant generalized 
formulations and representations of Medieval grammarians, which in some cases are 
still adhered to by modern Arab scholars. The processes taking place in the 
W
arsh 
transmission evoke a certain scientific interest, since this version has become popular 
in the "Muslim 
W
est" and is studied mainly by Egyptian, Moroccan, Algerian, 
Tunisian and other "
W
estern Muslim scientists". This transmission of 
W
arsh is 
almost completely unknown or only known to the informatively scientific audience 
of Azerbaijan – the representative of the “Muslim East”. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: 
professor Çimnaz Mirzəzadə
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 82 –
AFAQ RAMİZ qızı AĞAYEVA 
Filologiya elmləri doktoru, professor 
e-mail: afag.agayeva 58
@
gmail.com 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 
VERBAL NİTQ VƏ ONUN PRİNSİPLƏRİ 
(Texniki ali məktəblərdə “Azərbaycan dilində шşgüzar və akademik 
kommunikasiya” fənni üçün nəzəri material) 
XÜLASƏ 
Keçmişdə orfoepiya dərsləri yalnız cəmiyyətin kübar təbəqəsinə keçilirdi. 
Çünki dəblə geyninən varlı adamların səhv tələffüzü onu yüksək cəmiyyətin 
qarşısında gözdən sala bilərdi. Necə deyərlər: “İnsanı geyiminə görə qarşılayıb, 
ağlına və biliyinə görə yola salırlar”. Bu səbəbdən də, nitq mədəniyyəti 
müəllimlərinə böyük ehtiyac duyulurdu. Hətta məşhur ingilis yazıçısı, ədəbiyyat üzrə 
25-ci Nobel mükafatçısı Bernard Şou “ Piqmalion” əsərini orfoepiya üzrə professora 
həsr etmişdir. Azərbaycan Dillər 
U
niversitetinin I kurs tələbələri də əvvəlcə bu əsəri 
dərs kimi keçirlər. Sonra isə ondan imtahan verirlər ki, orfoepiyanın insanın karyera 
üçün nə qədər vacib və əhəmiyyətli olması beyinlərinə həkk edilsin. Çünki 
Azərbaycanda da düzgün tələffüz 

cəmiyyətdə insanın nitq mədəniyyətinin, təhsil 
səviyyəsinin başlıca göstəricisi və meyarı kimi qəbul olunur. Buna görə də, istər 
televiziya ekranlarından dinlədiyimiz, istərsə də, söhbət etdiyimiz adamdan [də:rin] 
əvəzinə [dərin], [sə:rin] əvəzinə [sərin] eşidiriksə, onun savadsızlığı haqqında dərhal 
“hökm” verilik. 
Akademik N.Cəfərov Azərbaycan dilinin saitlər sistemini həndəsi cisim olan 
“kub” əsasında formalaşdırmışdır. O bu sistemin riyazi və linqvistik mükəmməlliyi 
haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. 
“Sait” ərəb sözüdür, səsli, hay-küylü deməkdir. “Samit” isə ərəb sözüdür, 
səssiz, sakit, susmuş deməkdir. Müasir dövrdə xarici əlaqələrin sürətlə inkişaf etdiyi 
bir şəraitdə mühəndislər və inzibati işçilər bilməlidirlər ki, sözlərin, xüsusilə, 
müsahibinin adının səhv tələffüzü bəzən təhqir kimi qiymətləndirilir. İngilislər üçün 
isə bu - həmişə təhqirdir. 
Daha sonra məqalədə leksik norma və göstəricilər haqda müəyyən məqamlar 
açıqlanır. Maraqlı faktlar və nümunələr əsasında şərh edilir. Qeyd edilir ki, “leksik 
lüğət fondu” Amerika psixoloqlarının fikrincə, təxminən insanın 12 aylığından 
qurulmağa başlayır. Söz ehtiyatı zəngin olan, yaxşı oxuyan I kurs tələbəsinin lüğət 
fondu isə təxminən 60000 sözdən ibarətdir. Bu, Şekspirin (məşhur ingilis yaziçısı) 
lüğət fondundan 4 dəfə çoxdur! 
Açar sözlər
: nitq, sait, samit, leksika, orfoepiya, orfoqrafiya 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 83 –
Əvvəllər orfoepiya dərsləri cəmiyyətin yalnız yüksək təbəqəsinin 
nümayəndələrinə keçilirdi. Bu da nitq mədəniyyəti müəllimlərinə ciddi tələbat 
doğururdu. Çünki dəblə geyinən varlı adamın bir səhv tələffüzü onu yüksək 
cəmiyyətin qarşısında gözdən sala bilərdi. Hətta məşhur ingilis yazıçısı Bernard Şou 
“Piqmalion” əsərini orfoepiya üzrə professora həsr etmişdir (8). Belə bir maraqlı 
faktı diqqətinizə çatdırım ki, Azərbaycan Dillər 
U
niversitetinin ingilis dili 
fakültəsində I kurs tələbələri “Piqmalion” əsərini əvvəlcə dərs kimi keçir, sonra da 
ondan imtahan verirlər ki, orfoepiyanın dil üçün nə qədər vacib olması beyinlərinə 
həkk edilsin. Məşhur orfoepiya professoru adi gül satıcısına orfoepik normaları 
mənimsətmək yolu ilə onu yüksək cəmiyyətə qəbul etdirmiş və onunla evlənmişdi. 
Bu da tələffüzün cəmiyyətdə hörmət qazandığını, həmçinin karyera qurmaq üçün nə 
qədər əhəmiyyətli və mühüm rol oynadığını göstərir. 
Orfoqrafiyaya nisbətən orfoepiya fonetika ilə daha çox bağlıdır. Professor 
Ə.Dəmirçizadə orfoepiyaya belə tərif verib: “Orfoepiya ədədi dilin şifahi qolunu 
ümumi normalar əsasında formalaşdıran, yəni fonetik cəhətdən ümumiləşdirici 
normaları təzahür etdirən tələffüz qayda-qanunlarının “sistemli məcmusudur” (5, 
s.117). Azərbaycan ədəbi tələffüzü üçün də əsas mənbə mədəni mərkəz olan paytaxt 
tələffüzüdür. Bu tələffüz isə əlbəttə, yerli bakılı tələffüzü (ləhcəsi) deyil, 
qurultaylarda, konfranslarda, ali məktəblərdə, idarələrdə və s. yerlərdə ədəbi dili 
mükəmməl bilənlər tərəfindən işlədilən ümumiləşdirilmiş paytaxt tələffüzüdür. 
“Tələffüz” kəlməsi əslində ərəbcə söz mənasında olan “ləfz” (əl-ləfzun) 
kökündən düzəldilərək, əsasən, “söyləmək” mənasında işlənən bir sözdür. Şifahi 
nitqin səslərlə ifadəsi heç də onun məzmunundan az əhəmiyyət kəsb etmir. Sözlərin 
düzgün tələffüzü, vurğunun yerli-yerində olması cəmiyyətdə insanın nitq 
mədəniyyətinin, təhsil səviyyəsinin əsas göstəricisi və meyarı kimi qəbul edilir. Buna 
görə də, televiziya ekranlarından çıxış edəndə, ya söhbət edərkən, kiminsə 
tələffüzündə [äğır] əvəzinə [ağır], [d rin] əvəzinə [dərin], [s rin] əvəzinə [sərin] 
eşidiriksə, o adamın savadsızlığı haqqında dərhal “hökm” veririk. 
Orfoepiyaya nə daxildir? 
Saitlər. “Dilçilikdən həndəsəyə”.
Akademik 
N.Cəfərov göstərir ki, Azərbaycan dilinin saitlər sistemi üç ölçülü mükəmməl bir 
model təşkil edir. (bax: 4)Bu sistem həndəsi fiqur olan kub formasındadır:


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 84 –
“Sait” ərəb sözüdür, səsli, hay-küylü deməkdir. Sözün düzgün tələffüzündə ən 
başlıca rol saitlərin üzərinə düşür. Nitqin anlaşıqlı olması üçün ilk növbədə, saitləri 
düzgün və aydın tələffüz etmək lazımdır! İtaliyada musiqi təhsili aldğı üçün italyan 
dilinin imkanlarına yaxşı bələd olan böyük müğənnimiz Bülbül Azərbaycan dilini 
dünyanın bu ən musiqili dili ilə müqayisə edir. İtalyancada 6, Azərbaycan dilində 9 
saitin olmasını nəzərə alaraq o, Azərbaycan dilinin daha musiqili olduğunu söyləyir. 
Dilin musiqililiyində saitlərin böyük rol oynadığı məlumdur. Musiqinin mədəniyyət 
tarixi üçün nə demək olduğunu bilən hər kəs Azərbaycan dilinin Azərbaycan 
mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu aydın təsəvvür edə bilər.
“Səs əvəzlənmələri” “neyrofizioloji”, yəni beyinlə əlaqəli proses adlanır. 
İnsan beyni tələffüzü asanlaşdırmaq üçün səsləri bir-biri ilə əvəz edir. Məsələn, 
tələbəyə-tələbiyə

Samitlər
.
“Samit”ərəb sözüdür, səssiz, sakit, susmuş deməkdir. (“Sait” və 
“samit” sözləri insan adları kimi “Azərbaycan dilinin adlar lüğəti”nə daxil 
edilmişdir.Hətta “Samitə” sözü qadın adını bildirir
\
yəqin qizlar-qadınlar səsli-küylü 
olduqları üçün onlara Saitə adi verilmir
\
).
Vurğu və intonasiya. 
Tələffüz prosesində düzgün tənəffüs etməyin vacib 
olması və qaydaları səsin idarə edilməsinin zəruriliyi, danışıq səslərinin aydın 
tələffüzünün - diksiyanın mühüm şərt olması məlumdur. Bu proses “nitqin 
texnikası” adlanır. Nitqin texnikasını mənimsəmək oxu və natiqlik prosesində 
mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Ədəbi dilin də əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, 
kobud səslənən, dilin ahəngini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz 
edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarət olmalıdır” (3, 
s.108). 
Orfoepiyanı bilməyən mühəndis işguzar, inzibati nitqlərində səhvlərə yol 
verəcək. Sözlərin, xüsusilə, müsahibinin adının səhv tələffüzü bəzən təhqir kimi 
qiymətləndirilir. İngilislər üçün isə bu - həmişə təhqirdir. Orfoqrafiya və orfoepiya 
GÜZGÜ VƏ REALLIQDIR
. Müəyyən bir əşya güzgüdə necə əks olunursa, 
“orfoqrafiya reallığı” da “orfoepiya güzgüsü”ndə müəyyən dəyişikliklərlə, amma 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 85 –
daha aydın əks olunur. Hətta baxdığım bir filmdə müdriklərin sözlərini nümunə 
gətirmək istəyirəm ki, “güzgüdəki əks daha realdır”.Özü də, möhtərəm 
Prezidentimizin nitq mədəniyyətinə xüsusi önəm verdiyi bir dövrdə gələcək 
mühəndislər orfoqrafik və orfoepik normalara yiyələnməlidirlər! Mən deyərdim, 
ziyalılığın birinci göstəricisi düzgün oxuyub-yazmaq, yəni “orfoqrafiya və orfoepiya 
normaları”na əməl etməkdir. Şahidi olmuşam ki, çox savadlı mühəndislər 
dissertasiya müdafiələrində nitq söyləmək yaxud öz tələbələrinin işlərinə yazdıqları 
rəydə səhv buraxmamaq üçün bu qaydaları haradan tapmağı soruşublar. Mən də 
“Təcili yardım” kimi – “Orfoqrafiya və orfoepiya lüğətlərini” məsləhət bilmişəm. 
Leksik norma. 
Antik dövrün böyük mütəfəkkiri, qüdrətli loğmanı Hippokrat 
demişdir ki, təbabət üç nəhəngin çiynində dayanır: bitki, bıçaq və söz.Hər bir dilin 
inkişaf səviyyəsi o dildəki sözlərin sayının, lüğət tərkibinin nə dərəcədə zəngin olub-
olmaması ilə təyin edilir. 
Nitq mədəniyyəti üzrə görkəmli mütəxəssis hesab edilən B.N.Qolovinə görə, 
norma “bir çox variantlardan birinin seçilməsinin möhkəm təlimatıdır,dilin özünün 
ictimai tətbiqinin ədəbi ənənələri ilə verilən təlimatıdır”(7, 157). Odur ki, Leksik 
normaya görə 
əbəs, üzlü, yalan, qorxutmaq, həyat yoldaşı 
kimi söz və ifadələrin 
əvəzinə 
boş, sırtıq, gop, ürkütmək, zövcə
kimi sözlərdən xüsusi ehtiyac olmadan 
istifadə etmək doğru deyil. 
Dilçilərin apardıqları tədqiqatlara görə, xalq hər minillikdə öz dilindəki söz 
köklərinin 19,5
%
-ni yeniləndirir. Bu proses qaçılmazdır! 
Məsələn, məlumdur ki, elmin söz ehtiyatı getdikcə artmaqdadır.Hazırda 
kimya elminin lüğəti, iki milyon sözdən ibarətdir; elektronikada əlli min xüsusi 
termin vardır. Bəzi dilçilər isə bu yeniliyi qəbul etmək istəmir, bütün alınma sözlərə 
qarşı çıxır,"təmizlik" adı ilə dilə daxil olan yeni sözləri sıxışdırıb çıxarmaq istəyirlər. 
Həmin “canfəşanlığa” “purizm” cərəyanı deyilir. Bunun ən bariz nümunəsini türk 
dilində görürük. Belə ki, 
«özləşmə siyasəti»
adı altında bu dili elə bir vəziyyətə 
saldılar ki, hal-hazırda həmin ölkədə yaşayan yaşlı nəsillə gənc nəslin dilində 
olduqca mühüm fərqlər var. Azərbaycanda da həmin cərəyan bu və ya digər dərəcədə 
mövcuddur.Purizm nə qədər alicənab məqsəd daşısa da, özünü heç vaxt 
doğrultmamışdır. Mərhum akademik Xudu Məmmədovun rəhbərliyi ilə ümumtürk 
lüğətinin hazırlanması,təmiz və ancaq öz sözlərimizdən ibarət Azərbaycan dili 
yaratmaq ideyası ictimaiyyətə məlum idi. Bu proses reallaşmadı. Çünki texniki, 
psixi, siyasi, filoloji və sosial cəhətdən özünü doğrulda bilmədi. Məsələn, “adapter”
sözünün “uygunlaşdırıcı”, “kuryer” sözünün “ayaqçı” sözü ilə əvəz edilməsi uğur 
qazana bilmədi.Dildə belə sözlərə qarşı yox, dili zibilləyən tüfeyli sözlərə qarşı 
çıxmaq lazımdır.Təəssüf ki, televiziya verilişləri aparıcılarının dilində 
deməli, məhz, 
bu baxımdan, necə deyərlər, hansı ki 
və b.ifadələrin işlənməsi hallarına tez-tez rast 
gəlmək olur. 
Professor B Xəlilov dili – “öz-özünü müalicə edən canlı orqanizm” adlandırır 
(bax: 6). Göstərir ki, dilimizin lüğət tərkibi təbii seçim yolu ilə zərərli ünsürlərdən 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 86 –
(lazımsız sözlərdən) azad olaraq öz-özünü cilalayir. Boduen de Kurtene, məqaləsində 
bu məsələyə toxunaraq qeyd edirdi ki,“Dillərin bir-birilə qaynayıb-qarışması 
məsələsinə baxsaq, razılaşmalı olacağıq ki, saf və digər dillərə qarışmayan dil yoxdur 
və ola da bilməz”(1, s.72). Amma bir məsələni də yaddan çıxarmaq olmaz: bəzən 
əcnəbi sözlərlə alınma sözləri qarışdırırlar.Dilimizdə yerli-yersiz işlənən 
"уже”,”каneşna”, “по моyему” və s. -əcnəbi sözlər, varvarizmlərdir.Purizm və digər 
cərəyanlar varvarizmlərə qarşı çevrilmişdir.Alınma sözlər isəB. de Kurtenenin dediyi 
kimi, dillərarasındakı labüd və səmərəli əlaqə, “Leksik mübadilədir” (“kompüter” və 
s. terminlərin dilimizə daxil olması kimi). Dilçilər, xalq, xüsusuilə də, siz tələbələr-
gələcəyin ziyalıları həmrəy olmalıdırlar ki, bu “mübadilə”“xarici söz alış-verişi”nə
çevrilməsin! Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, texnikanın bir çox tarixən 
formalaşmış sahələrində (məs., fizika, riyaziyyat, mexanika, energetika və s.) 
Azərbaycan dilində terminologiya kifayət qədər formalaşıb. Lakin nisbətən gec 
yaranan sahələr haqqında bunu demək olmaz. Həmin sahələrə avtomatlaşdırma, 
informatika, mikroelektronika və s .aiddir. 
Bu gün Azərbaycan dili lüğət tərkibinin 15 faizə qədərini alınmalar təşkil 
edir.Şübhəsiz ki, bu alınmalar dildə öz-özünə birdən peyda olmur.Bunlar da 
Azərbaycan xalqının tarixən başqa xalqlar və millətlərlə çoxsahəli əlaqələri 
nəticəsində şifahi və yazılı nitq vasitəsilə dilə gətirilmişdir. 
Bütün bunları nəzərə alaraq bir daha qeyd edirik ki,dil öz təzahürünü nitqdə 
tapır, nitq dili inkişaf etdirib yaşadır.Amerikalı psixoloqların fikrinə 
görə,körpələrin“leksik lüğət fondu” onların təxminən 12 aylığından qurulmağa 
başlayır. Söz ehtiyatı zəngin olan, yaxşı oxuyan1 kurs tələbələri dünyaya gəldikləri 
gündən başlayaraq, gündə 10 yeni söz, ya da hər 90 dəqiqədə 1 söz mənimsəməli 
idilər. Belə olduğu halda,onların lüğət ehtiyatı 60000 sözdən ibarət ola bilər.Bu, 
Şekspirin (məşhur ingilis yaziçısı) lüğət fondundan 4 dəfə çoxdur! Son tədqiqatlara 
görə, hər hansı bir dildə ünsiyyətə qatılmaq üçün 300-400 söz kifayətdir.Bunu çox-
çox əvvəllər ingilis filoloq-şərqşünası 
Maks Müller
xüsusi vurğulayaraq yazırdı ki, 
savadsız ingilisin ingiliscə danışması üçün 300 söz tələb olunur. (bax: 2) İndinin 
özündə isə ali savadlı adamın 
6000-9000
sözdən istifadə etdiyi qeydə alınmişdır.Adi 
insanlar üçün indi 
2000
söz də yetərlidir.Lakin insan bu söz ehtiyatından da yerli-
yerində istifadə etməyi bacarmalıdır. 
Ədəbiyyat: 
1.
Ağakişiyeva Ş.Ədəbi dil normaları və üslubları. Filologiya üzrə fəl.dok. 
dissertasiyası. Bakı: 2008, 136 s.
2.
Ağayeva A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili üslublarının qarşılıqlı 
əlaqəsi//filol.elmləri üzrə dok. diss. Bakı: 2011, 387 s. 
3.
Axundov A. Dil və mədəniyyət. Bakı: Yazıçı, 1992, 192 s. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 87 –
4.
Cəfərov N., Mərdanova S., Qəribli A. Azərbaycan nitq mədəniyyəti. Bakı: 
“Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2018, 304 s.
5.
Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962, 
271 s. 
6.
Xəlilov B. Azərbaycan dili: milli varlığımız, mənəvi sərvətimiz. Bakı: Çap 
evi, 2013, 268 s. 
7.
Головин 
Б
. Н. Основы культуры речи. Учебник для студ. высших 
учебных зав., обуч. по спец. "Русский язык и литература". Москва: 
Высшая школа, 1988. 319 c.
8.
Шоу 
Б
. Полное собрание пьес. В 6-ти томах. Том 4.Ленинград: 
Искусство, 1980,654 с.
А. Агаева 
ВЕРБАЛЬНАЯ РЕЧЬ И ЕЕ ПРИНЦИПЫ 
(Теоретический материал по предмету «Деловая и академическая 
коммуникация на азербайджанском языке» в технических вузах) 
Резюме 
Раньше уроки орфоэпии преподавались только аристократии. Потому что 
неправильное произношение модных богатых людей могло дискредитировать 
его в глазах высшего общества. Как говорится: «Встречают человека по 
одежде, а провожают по уму и знаниям». По этой причине возникла большая 
потребность в учителях культуры речи. Даже известный английский писатель, 
25-й лауреат Нобелевской премии по литературе 
Б
ернард Шоу посвятил свое 
известное произведение «Пигмалион» профессору ортоэпии. Студентов 
первого курса Азербайджанского университета языков знакомят с этим 
произведением в качестве урока. 
З
атем его проверяют, чтобы увидеть, 
насколько важна орфоэпия для карьеры человека. Потому что в Азербайджане 
правильное произношение принято в обществе как главный показатель и 
критерий речевой культуры и уровня образования человека. Поэтому, если мы 
слышим [глубоко] или [прохладно] вместо [глубокого] и [холодного] от 
человека, которого слушаем или говорим по телевидению, немедленно 
«судим» о его неграмотности. 
Академик Н.Джафаров сформировал систему гласных азербайджанского 
языка на основе геометрического объекта «куб». Он сделал интересные 
замечания о математическом и лингвистическом совершенстве этой системы. 
«Саит» - арабское слово, означающее громкий, шумный. «Самит» - 
арабское слово, означающее тихий. В сегодняшнем быстро меняющемся мире 
международных отношений инженеры и администраторы должны знать, что 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 88 –
неправильное произношение слов, особенно имени интервьюера, иногда 
считается оскорблением. Для англичан это всегда оскорбление. 
З
атем в статье раскрываются некоторые моменты, касающиеся 
лексических норм и показателей. Приводится ряд интересных фактов и 
примеров. Отмечается, что «фонд лексического словаря», по мнению 
американских психологов, начинает формироваться примерно в 12-месячном 
возрасте. Словарный запас начитанного первокурсника с богатым словарным 
запасом составляет около 60 000 слов. Это в 4 раза больше словаря Шекспира 
(известного английского писателя)! 
Ключевые слова:
речь, гласная, согласная, лексика, орфоэпия, 
орфография 
A. AGAYEVA 
VERBAL SPEECH AND ITS PRINCIPLES 
(Theoretical material for the subject "Business and academic 
communication in the Azerbaijani language" in technical universities) 
Summary 
In the past, orthoepy classes were taught only to the aristocracy. Because the 
mispronunciation of wealthy people dressed in fashion could discredit him in the 
eyes of high society. As they say: "They greet a person according to his clothes and 
send him away according to his intellect and knowledge." For this reason, there was 
a great need for speech culture teachers. Even the famous English writer, the 25th 
Nobel Laureate in Literature, Bernard Shaw, dedicated Pygmalion to a professor of 
orthoepy. First-year students of the Azerbaijan 
U
niversity of Languages also teach 
this work as a lesson. Then he is tested to see how important orthoepy is to a person's 
career. Because in Azerbaijan, the correct pronunciation is accepted in the society as 
the main indicator and criterion of a person's speech culture and level of education. 
Therefore, if we hear [deep] or [cool] instead of [deep] or [cool] from the person we 
are listening to or talking to on television, let us immediately "judge" his illiteracy. 
Academician N.Jafarov formed the system of vowels of the Azerbaijani 
language on the basis of a geometric object "cube". He made interesting remarks 
about the mathematical and linguistic perfection of this system. 
"Sait" is an Arabic word, which means loud, noisy. "Samit" is an Arabic word 
meaning silent, quiet, silent. In today's fast-paced world of foreign relations, 
engineers and administrators need to know that the mispronunciation of words, 
especially the name of the interviewer, is sometimes considered an insult. For the 
British, it is always an insult. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 89 –
Then the article reveals certain points about lexical norms and indicators. 
Interpreted on the basis of interesting facts and examples. According to American 
psychologists, the "lexical dictionary fund" begins to be formed at about 12 months 
of age. The vocabulary of a well-read first-year student with a rich vocabulary is 
about 60,000 words. This is 4 times more than Shakespeare's (famous English writer) 
dictionary! 
Key words:
speech, vowel, consonant, lexicon, orthoepy

orthography 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Kamil Bəşirov tərəfindən 
çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 90 –
GÜLŞƏN MEHDİYEVA 
fil.f.d., dosent
Heydər Əliyev adına Hərbi Akademiya 
e.mail: gulshen_isazade
@
hotmail.com
HƏRBİ MƏZMUNLU MƏTNLƏR MƏTNİN 
NÖVLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ 
XÜLASƏ
Müasir dövrdə hərbi mətnlərdən və onları yaradan vasitələrdən çox danışılır. 
Gündəlik həyatımızda müxtəlif hərbi məfhumlu cümlələrdən istifadə edirik. Hər bir 
dilin sintaktik və semantik təsvirində hərbi terminli sözlərin olması nəzərə 
alınmalıdır. Dildə mövcud olan hərbi cümlələr sistemini aşkar etmək bir növ dil 
sistemini açmaq deməkdir. Hərbi terminli cümlənin diçilikdə nə vaxtdan termin kimi 
işləndiyini demək çətindir. Maraqlıdır ki, hərbi cümləyə aid yüzlərlə tərifə rast 
gəlmək mümükündür [1, 233]. Ümumilikdə cümləyə verilən təriflər də dilçilikdə 
çoxluq təşkil edir. Məsələn, alman alimləri Y.Ris və E. Zaydel hələ ötən əsrin 30-cu 
illərində elmə cümlənin 80-ə qədər tərifinin məlum olduğunu qeyd edirdilər [1, 233]. 
O.İ.Musayevin cümləyə tərifi isə bu şəkildədir: “Müəyyən qrammatik quruluşa və 
intonasiyaya malik olan, modallıq bildirən, nisbətən bitmiş fikir ifadə edən nitq 
vahidinə cümlə deyilir” [6, 345]. J. Risin cümləyə verdiyi tərifdə biz onun qrammatik 
cəhətdən formalaşmış olmaqla öz məzmununu gerçəkliyə münasibətdə ifadə edən ən 
kiçik danışıq vahidi olduğunu görürük [1, 233]. Hərbi mətnlərdə isə əsasən hərbi 
çağırış xarakterli, hərbi terminlərlə zəngin olan ifadələr çoxluq təşkil edir. Məsələn, 
¿
Müharibə nə zaman sonlanır? 
¿
Sən bu müharibə barədə nə fikirləşirsən? və s. bu 
kimi hərbi münaqişə zamanı işlətdiyimiz terminləri müharibə zamanı işlətdiyimiz 
yüzlərlə, minlərlə söyləmələri əhatəsi olmadan, mətn olmadan və praqmatik aspekti 
nəzərə almadan başa düşmək olmaz [1, 234]. 
Buradan məlum olur ki, hərbi mətnlər müharibə, münaqişə zamanı ünsiyyətin 
əsas vahidlərindən biri kimi çıxış edir [3].
Açar sözlər:
mətn, hərbi, diskurs, müharibə, məzmun, tərz, üslub
Mətn tədqiqatçısı J.Kelemin fikrincə, cümlələrin birliyi öz-özlüyündə mətn 
yaratmır, daha dəqiq desək, vahid bütöv mətn yaratmır. Burada hökmən hansısa 
təşkiledici prinsip olmalıdır ki, onun da əsasında mətn son dərəcə özünəməxsus, daha 
təşkiledici vahidlərə bölünməyən, ancaq öz-özünə bərabər olan bir vahid kimi ortaya 
çıxsın [7, 184] . 
F.Veysəlli mətni cümlənin hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. O, göstərir ki, 
mətndə kommunikativ bitkinlik olmalıdır. Onun qurulması qrammatik qaydalara 
əsaslanır. Bu, məntiqi şərtlər daxilində morfoloji- sintaktik və fonoloji əlamətlərlə 
formalaşmış semantik məna ifadə edən strukdurdur. F.Veysəlli yazır ki, mətnin 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 91 –
düzəlməsi əhəmiyyətli dərəcədə cümlədən fərqlənir. Elə hadisələr var ki, onlar ancaq 
mətndə reallaşa bilər. Dilin cəmiyyətdə yeri baxımından, əlbəttə ki, mətn ilkin və 
əsas götürülməlidir. Elə danışıq aktı nəzəriyyəsi də bu ideyaya söykənir. Dildə 
ünsiyyət mətndə və mətn vasitəsilə həyata keçirilir [1, 239].
Mətnin tərifini verməyə çalışanlar arasında L.M.Qranovskayanın adını da 
qeyd etmək lazımdır. L.M.Qranovskaya mətnin əsas əlamətlərini sadalayır, bu 
əlamətlərə praqmatikliyi, səmərəliliyi, oxunaqlığı, informatifliyi, yeniliyi və 
qiymətləndirməni aid edir [1, 240]. Bununla belə bu qün mətnin tipologiyasını aktual 
hesab etmək olar. Monoloq və dioloqla yanaşı mətni həm də cümlələr toplusu və ya 
ardıcıllıq kimi dəyərləndirənlər də var. 
L.M.Qranovskaya onu ya 
fiktiv
, ya da 
faktiv 
olmaqla iki yerə bölür [9]. Digər 
tərəfdən də mətnin üç əsas funksiyasını qəbul edib: 
a)
məlumatın ötürülməsi; 
b)
yeni fikrin yaranması; 
c)
yaddaşın mədəniyyəti. 
Dildə mətn ictimai hərəkət üçün legitim forma sayılır. Yəni mətn ictimai və 
fərdi özünüifadənin yeganə göstəricisidir. Mətn bir tərəfdən davranış və hərəkətlərin 
inkişafıdır, digər tərəfdən isə o məlumatvermə və təsirgöstərmə niyyətlərinin 
ünsiyyətdə reallaşdığı şəkildir [1, 240]. Müasir mətn dilçiliyinin yaranmasını dörd 
mərhələdən keçmişdir: 
1)
transformasional-törəmə qrammatikası; 
2)
nəql nəzəriyyəsi; 
3)
üslubiyyat; 
4)
psixodilçilik [1, 240]. 
Əlbəıttə ki, danışıq məqamınaqədərki şəraiti nəzərə almadan mətni tam aydın 
müəyyən etmək olmaz. Mətnin quruluşunu təyin edən vasitələr bunlardır:
a)
dayaq sözlər (onlar hərəkətin ton və vəziyyətini bildirir, birincisi, 
ikincisi və.s.);
b)
şərh olunanı aydınlaşdırır (məsələn, məhz və s.); 
c)
ümumuləşdirir (beləliklə, nəticə olaraq və.s.). 
Mətndən danışarkən diskursdan yan keçmək olmur. Odur ki, dikursun 
tarixinə nəzər salmaq yaxşı olardı. 
Diskurs hakimiyyətin və dövlətin müxtəlif nəzəriyyələri ilə sıx bağlıdır. 
Başqa sözlə desək, diskursu müəyyən etmək həqiqətin özünü müəyyən etmək 
anlamına gətirib çıxarar. Bu eyni zamanda dünyanın böyük mütəfəkirlərinə öz 
fikirlərini və ideyalarını bizim indi adlandırdığımız kimi ictimai orallığa gətirməyə 
kömək edir. Diskursun bu cür qəbul olunmasına fransız filosofu M.Fukonun 
əsərlərində rast gəlmək olar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “
diskurs”
termini çoxmənalı xarakter daşıyır. 
F.Y.Veysəlli 
diskur
s anlayışını belə müəyyənləşdirir: “diskurs–alman dilində 
Discurs
(m), ingilis dilində–
Discourse
, fransız dilində– 
Discourtion
, Azərbaycan dilində isə– 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 92 –
Diskurs
kimi müəyyənləşir. (1) mətnin müxtılif aspektlərini bildirən əsas anlayış 
kimi başa düşülür; (2) danışılmış (söylənilmiş) mətn kimi izah olunur. Bu mənada 
diskurs formal-qrammatik struktur kimi götürülən mətndən fərqlənir. Diskurs elə bir 
mətndir ki, danışan onu öz həmsöhbətinə münasibət əsasında qurur. O, sosiomədəni 
kontekstdə interaktiv proses məhsuludur. (3) fəlsəfi mənada həqiqətin aşkara 
çıxarılması məqsədilə aparılmış təhlil kimi nəzərdə tutulur. Ötən əsrin 70-ci 
illərindən başlayaraq sosio-, psixo-, və etnolinqivistikada, koqnitiv elmdə, süni 
intellektin dil fəlsəfəsində, linqvistik sosiologiyada, ritorika və üslubiyyatda geniş 
tətbiq olunmuşdur.”[2, 234]
V.T.Borbotko diskursun aşağıdakı aspektlərini müəyyənləşdirir: 
1. Əlaqəli mətn; 
2. Mətnin şifahi-danışıq forması; 
3. Dialoq; 
4. Öz aralarında mənaca bağlı olan deyimlər qrupu; 
5. Yazılı yaxud şifahi formada mövcud olan nitq məhsulu.
Mətn barədə fikirləşərkən ilk əvvəl ağlımıza tam əhatəli, mənası, məzmunu 
olan bir forma gəlir. Biz hər hansı bir 
iş məktubunu, broşürü,qəzet məlumatını

hər 
hansı bir yemək reseptini
və s. mətn kimi nəzərdə tuta bilərik. Bundan başqa, tək bir 
cümləni, hətta tək bir sözü də mətn kimi qəbul etmək olar. Məna ifadə edən, 
düşündürücü xarakter daşıyan hər bir söz mətn hesab edilə bilər, onlar da öz 
növbələrində tam məna ifadə edir, bizi düşünməyə vadar edir. Bu cür kiçik ölçülü
mətnlərdən, əsasən ictimai işarələrin nəzərə çatdırılması zamanı istifadə olunur.
Müşahidələrimizi bir qədər də genişləndirib və bu nəticəyə gələ bilərik ki, 
mətnin mənası o, aktiv manada kontekstin təkibində istifadə olunanda aydınlaşır. 
Mətnin kontekstlə bu cür aktiv birliyini biz 
diskurs
adlandırırıq.Başqa sözlə desək, 
mətnin bu cür məna ifadə etməsi 
oxucunun
(danışıq zamanı 
dinləyicinin
), eyni 
zamanda 
yazıçının 
(və yaxud 
danışanın
) məqsədyönlü məlumatı hesab olunur. Buna 
görə də onlar 
ünsiyyət hərəkəti
(communicative act) və yaxud 
diskurs 
adlandırılır. 
Buradan da məlum olur ki, mətn 
yazıçının 
və yaxud 
danışanın 
diskursunun 
nəzərəçarpan məhsuludur. Mətnin nəzərəçarpması isə müxtəlif amillərdən asılı ola 
bilər. Məsələn, o 
yazılı formada

səsləndirmə formasında
və yaxud
qeyrisəsləndirmə
formasında (
unrecorded speech
) ola bilər. Hansı formada olmasına baxmayaraq,
oxucu
və yaxud 
dinləyici
, yazıçı yaxud danışan
diskursunu başa düşmək üçün mətn 
daxilində lazım olan məna açarını axtarır. Məsələn, bir hərbi əhəmiyyətli mətni 
nəzərdən keçirək: 
MƏTN 1. 
Bu gün müzəffər Azərbaycan Ordusu bir neçə yaşayış məntəqəsini 
işğaldan azad edib. Bu münasibətlə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik 
edirəm. 
İşğaldan azad edilmiş yaşayış məntəqələrinin adlarını sizin diqqətinizə 
çatdırmaq istərdim: Hadrut qəsəbəsi, Çaylı kəndi, Yuxarı Güzlək kəndi, 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 93 –
Gorazıllı kəndi, Qışlaq kəndi, Qaracallı kəndi, Əfəndilər kəndi, Süleymanlı 
kəndi, Sur kəndi. Bu kəndlərin və Hadrut qəsəbəsinin işğaldan azad edilməsi 
tarixi qələbəmizdir. Azərbaycan işğal altında olan torpaqları işğaldan azad 
edir. Demək olar ki, hər gün cəbhədən xoş xəbərlər gəlir. Hər gün bizim əsgər 
və zabitlərimiz döyüş tapşırıqlarını şərəflə yerinə yetirirlər. Eyni zamanda, 
strateji yüksəklikləri götürərək daha əlverişli mövqelərə sahib olurlar. 
Beləliklə, əməliyyat planı tam icra edilir, əməliyyat planı müasir döyüş 
prinsiplərinə əsaslanır. Azərbaycan Ordusu həm maddi-texniki təchizat 
baxımından, eyni zamanda, döyüş hazırlığı baxımından bu gün döyüş 
meydanında tam üstünlüyə sahib olubdur. 
MƏTN 2. 
BBC
: Prezident Əliyev, BBC News-da bizimlə söhbət etmək üçün vaxt 
ayırdığınıza görə sizə təşəkkür edirəm. Dağlıq Qarabağın və ətraf yeddi rayonun hər 
bir qarışı uğrunda savaşmaq niyyətindəsiniz? 
İlham Əliyev
: Bizim mövqeyimiz lap əvvəldən çox aydın idi. Biz hazırıq və 
hələ də Ermənistan tərəfi işğal olunmuş ərazilərin boşaldılmasına dair üzərinə 
öhdəlik götürəcəyi təqdirdə istənilən vaxt dayanmağa hazırıq. Mən bunu 
müharibənin əvvəlindən deyirəm, əgər Ermənistanın baş naziri işğal olunmuş 
əraziləri boşaldacağına dair ictimaiyyət qarşısında üzərinə öhdəlik götürərsə, biz 
dayanarıq. Lakin bu vaxtadək artıq 40 gün keçib, onun bunu deməsinə dair heç bir 
əlamət yoxdur. 
İlham Əliyev
: Ermənistan işğal olunmuş ərazilərdən qoşunların çıxarılması 
ilə bağlı üzərinə öhdəlik götürməsə biz sona qədər vuruşacağıq. Əgər onlar 
müqavimət göstərməyə və artıq azad etdiyimiz əraziləri geri almağa davam 
edəcəklərsə. Hesab edirəm ki, Ermənistan böyük bir səhv edir, çünki lap əvvəldən 
bizə qulaq assaydılar, müharibə uzun müddət bundan öncə dayanardı və biz artıq 
danışıqlar masası arxasında olardıq. 
BBC
: Lakin cənab Prezident, siz bir ultimatum verirsiniz. Siz deyirsiniz ki, 
onlar bütün bu əraziləri qaytarmağa razılaşmalıdırlar və bu halda danışıqlar baş tuta 
bilər. Danışıqlar üçün bu, qabaqcadan sürülən böyük bir şərtdir. 
MƏTN 3. 
Oktyabrın 4-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 
xalqa müraciət edib.
Prezident İlham Əliyevin xalqa müraciəti 
-Əziz həmvətənlər. 
Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun doqquz kəndi işğaldan azad 
edildi. Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik 
edirəm. 
Cəbrayıl rayonunun və işğal olunmuş digər ərazilərin azad edilməsində fəal 
iştirak etmiş bütün əsgər və zabitlərimizi ürəkdən təbrik edirəm. Onların 
qəhrəmanlığı, şücaəti nəticəsində bu gün bizim doğma torpaqlarımız bizə qayıdıb. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 94 –
Bu qanlı döyüşlərdə həlak olmuş bütün şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm, 
yaralı hərbçilərimizə Allahdan şəfa diləyirəm. 
U
zun illərdən sonra Cəbrayıl şəhəri 
azad edildi. Cəbrayıl bizimdir! Dörd il bundan əvvəl Cəbrayıl rayonunun Cocuq 
Mərcanlı kəndi yenidən qurulmağa başlamışdır. 
U
ğurlu əməliyyat nəticəsində azad 
edilmiş yüksəkliklər imkan verdi ki, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinə 
sakinlər qayıtsınlar. Gözəl qəsəbə saldıq. Qəsəbənin açılışında demişdim ki, Cocuq 
Mərcanlı bizim yenilməz iradəmizin rəmzidir. Cocuq Mərcanlı onu göstərir ki, heç 
vaxt Azərbaycan xalqı işğalla barışmayacaq və bizim işğal edilmiş digər torpaqlara 
qayıdışımız məhz Cocuq Mərcanlıdan başlamışdır. Hesab edirəm ki, bu gün Cəbrayıl 
rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət 
daşıyır. 
MƏTN 4. 
“Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun doqquz kəndi işğaldan azad 
edildi. Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik 
edirəm. Cəbrayıl rayonunun və işğal olunmuş digər ərazilərin azad edilməsində fəal 
iştirak etmiş bütün əsgər və zabitlərimizi ürəkdən təbrik edirəm. Onların 
qəhrəmanlığı, şücaəti nəticəsində bu gün bizim doğma torpaqlarımız bizə qayıdıb. 
Bu qanlı döyüşlərdə həlak olmuş bütün şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm, 
yaralı hərbçilərimizə Allahdan şəfa diləyirəm. 
U
zun illərdən sonra Cəbrayıl şəhəri 
azad edildi. Cəbrayıl bizimdir!” 
“Dörd il bundan əvvəl Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndi yenidən 
qurulmağa başlamışdır. Uğurlu əməliyyat nəticəsində azad edilmiş yüksəkliklər 
imkan verdi ki, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinə sakinlər qayıtsınlar. 
Gözəl qəsəbə saldıq. Qəsəbənin açılışında demişdim ki, Cocuq Mərcanlı bizim 
yenilməz iradəmizin rəmzidir. Cocuq Mərcanlı onu göstərir ki, heç vaxt Azərbaycan 
xalqı işğalla barışmayacaq və bizim işğal edilmiş digər torpaqlara qayıdışımız məhz 
Cocuq Mərcanlıdan başlamışdır. Hesab edirəm ki, bu gün Cəbrayıl rayonunun 
böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır”.
MƏTN 5. 
İndiki vəziyyətdə birinci günahkar Ermənistan rəhbərliyidir. Eyni 
zamanda, bu məsələyə biganə yanaşan və daim Ermənistanın tərəfini saxlayan 
və bu işğalı əbədi etmək istəyən bəzi ölkələrin dairələridir.
Metbuat.az xəbər verir ki, bu fikirləri Azərbaycan Prezidenti, Silahlı 
Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev xalqa müraciətində səsləndirib. 
İndi Azərbaycanın özünün bu məsələni həll etdiyini bildirən dövlətimizin 
başçısı deyib: “Mən 27 sentyabr hadisələrindən əvvəl Ermənistana demişdim, gəl, 
təkbətək vuruşaq. Baxaq kim-kimdir! İndi nə oldu? Paşinyan hər gün bir dünya 
liderinə zəng edir. Hər gün! Mən heç kimə zəng etməmişəm, heç bir liderə zəng 
etməmişəm. Təmaslarım olub, mənə zəng ediblər. Amma o, adam qalmayıb ki, zəng 
etməsin, yalvarmasın, emissar göndərməsin, ağlamasın, onların ayağına yıxılmasın. 
Bax budur bunun sonu”. Azərbaycan Prezidenti qeyd edib ki, əgər Paşinyan bizimlə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 95 –
normal dildə danışsaydı, bizim müqəddəs şəhərimizi mundarlamasaydı, əlbəttə, biz 
ümidlərlə yaşayıb çalışardıq ki, bu məsələ danışıqlar yolu ilə həll olunsun. “Amma 
hər addım təxribat, hər addım təhqir və hesab edir ki, biz bununla barışacağıq?! İndi 
biz göstərdik kim-kimdir. İti qovan kimi qovuruq onları! Azərbaycan əsgəri onları iti 
qovan kimi qovur! İşğal edilmiş torpaqlarda Azərbaycan bayrağı qaldırılır! Onların 
səngərlərində Azərbaycan əsgəri dayanır! Onların postları bizim əlimizdədir! Onların 
tanklarını biz sürürük! Onların digər silahlı texnikaları bizim əlimizdədir, yük 
maşınları bizim əlimizdədir! Biz xilaskar missiyamızı icra edirik və edəcəyik!”, - 
deyə dövlətimizin başçısı bildirib. 
İndi isə bədii ədəbiyyatdan götürülmüş nümunəyə baxaq: 
All the loose ends had to be tidied
[20, 249]. 
Bu cümlənin bədii tərcüməsi belədir:
Bütün artıq hissələr səliqəyə salınmalıdır (kəsilib atılmalıdır).
Bu cümləni müxtəlib məqamlarda istifadə edə bilərik. Təsəvvür edək ki, 
dərzidə paltar tikdiririk və ondan paltarda artıq olan hissələri atmağı xahiş edirik. 
Amma bu cümləni götürdüyümüz ədəbiyyat nümunəsində isə o tamam fərqli 
bir mənada işlədilib. Əgər kitabı diqqətlə oxusaq, əvvəlki hadisələrdən xəbərdar 
olsaq, başa düşərik ki, burada yazıçı 
“All the loose ends had to be tidied
.”–cümləsini 
işlətməklə başqa bir məqama toxunur. Belə ki, söhbət hadisə ilə əlaqədar olan 
insanların aradan qaldırılmasından gedir. Bu yazıçının istifadə etdiyi mətndaxili 
texnikalardan biridir.
Mehdiyeva G. 
MILITARY TEXTS AS ONE OF THE TYPES OF TEXT 
SUMMARY 
The article deals with military texts as one of the types of text. Having 
researched the article, it becomes clear that the author tried to investigate the 
differences and similarities between the military text and military discourse. Finally, 
the article presents that a military text can be considered as the material 
manifestation of a military discourse. Besides, the paper aims to highlight some 
aspects of military texts, to discuss some misconceptions associated with translation 
of military and military-related texts, to analyze specific competences a translator of 
these texts should possess as well as to illustrate potential translation challenges 
faced by student translators. Translating military and military-related texts, 
translators should develop not only advanced linguistic, but also comprehensive 
thematic competence to be able to deal with translation problems. Competence in 
translation of military-related texts may become a competitive advantage for student 
translators specializing in various fields of language for special purposes. Military 
texts have been traditionally seen as a very special type of texts composed, translated 
and disseminated by professionals among professionals. Nowadays, in view of the 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 96 –
current geopolitical situation, there is a growing public concern about the issues of 
national and transnational security. Publicity ensured to military events, military 
education and training and to military missions by mass media, as well as awareness 
and interest policymakers take in the matters of funding, support, authority sharing 
and consequences of military operations have conditioned the growth of the volume 
of military-related discourse. One of the challenges associated with the influx of 
military terms into the public information space is potential misinterpretation and 
misuse of these lexical items by non-professionals, which may lead to ambiguity and 
communication failure. 
Key words:
text, military, discourse, war, content, aspect, style 
Мехтиева Г. 
ВОЕННЫЕ ТЕКСТЫ КАК ОДИН ИЗ ВИДОВ ТЕКСТА 
РЕЗЮЬМЕ 
В статье рассматриваются военные тексты как один из типов текста. 
Изучив статью, становится ясно, что автор попытался исследовать различия и 
сходства между военным текстом и военным дискурсом. Наконец, в статье 
показано, что военный текст можно рассматривать как материальное проявление 
военного дискурса. Кроме того, цель статьи - осветить некоторые аспекты 
военных текстов, обсудить некоторые заблуждения, связанные с переводом 
военных текстов и текстов военной тематики, проанализировать конкретные 
компетенции, которыми должен обладать переводчик этих текстов, а также 
проиллюстрировать потенциальные проблемы перевода, с которыми сталкивается 
студент. переводчики. При переводе текстов военной и военной тематики 
переводчики должны развивать не только высокие лингвистические, но и 
всесторонние тематические навыки, чтобы иметь возможность решать проблемы 
перевода. Компетентность в переводе текстов военной тематики может стать кон-
курентным преимуществом для студентов-переводчиков, специализирующихся в 
различных областях языка для специальных целей. Военные тексты традиционно 
рассматривались как особый тип текстов, составленных, переведенных и 
распространенных профессионалами среди профессионалов. В настоящее время, 
учитывая сложившуюся геополитическую ситуацию, растет обеспокоенность 
общественности вопросами национальной и транснациональной безопасности. 
Публичность, обеспечиваемая средствами массовой информации военным 
мероприятиям, военному обучению и обучению и военным миссиям, а также 
осведомленность и заинтересованность политиков в вопросах финансирования, 
поддержки, разделения полномочий и последствий военных операций обусловили 
рост объема военных операций. -связанный дискурс. Одной из проблем, связан-
ных с притоком военных терминов в пространство общественной информации, 
является возможное неправильное толкование и неправильное использование этих 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 97 –
лексических единиц непрофессионалами, что может привести к двусмысленности 
и сбоям в коммуникации. 
Ключевые слова:
текст, военный, дискурс, война, содержание, аспект, 
стиль. 
ƏDƏBİYYAT 
1.
Veysəlli F.Y. Struktur Dilçiliyin Əsasları. Bakı, Mütərcim, 2009. 
2.
Veysəlli F.Y. Dilçilik Ensiklopediyası. Bakı, 2006. 
3.
Qurbanov A. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Bakı, 1986. 
4.
Məmmədov A. Mətn yaranmasında formal əlaqə vasitələrinin sistemi. Bakı, Elm, 
2001. 
5.
Novruzova N. Mətn sintaksisi. Bakı, 2001. 
6.
Musayev O.İ. İngilis dilinin qrammatikası.Bakı, Qismət, 2007. 
7.
Abdullayev K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, Maarif, 1998. 
8.
Вейсалли 
Ф
.Я. Структура и семантика текста. 
Б
аку, Мютарсим, 2008. 
9.
Вейсалли 
Ф
.Я.Тарасова Д.В. Проблема дискурса в современным лингвистике. 
Azərbaycanda xarici dillər, Bakı, NO.2/2007. 
10.
Б
орботъко В.Г. Элементы теории дискурса. Грозный, 1981. 
11.
Кох В.А. Предварительный набросок дискурсивного анализа
семантического типа // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. VIII. Лингвистика 
текста. М., Прогресс, 1978.
12.
Дюбуа Д. Транскрипция дискурса. М.,, Прогресс, 1993. 
13.
Выготский В. Классификасия дискурса. М., 1978. 
14.
Карасик В.И. О типах дискурса // Языковая личность: институциональный и 
персональный дискурс: Сб. нау. Трудов. Волгоград, 2000.
15.
Dale R. Generating Recipes: An Overview of Opicure. R.Dale, C.Mellish and 
M.Zock. Current Research in Natural Language Generation. 
16.
D.Scott. C.S.de Souza. Getting the Message Across in RST-based Text Generation. 
Current Research in Natural Language Generation Academic Press, 1990. 
17. И.П. Севбо. Структура связного текста и автоматизация реферирования. М., 1969. 
18. Kukharaenko V.A. A Book of Practice in Stylistics. Moscow, 1986. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filol.e.d., prof. F.Y.Veysəlli tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 98 –
ŞAHNABAD CƏLİLOVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Sh.ismayil77
@
gmail.com
Odlar Yurdu 
U
niversiteti 
DİLÇİLİKDƏ SİNTAQM ANLAYIŞI 
XÜLASƏ 
Məqalə dilçilkdə sintaqm anlayışı məsələsinə həsr edilmişdir. İstər ümumi 
dilçilik sahəsində, istərsə də ayrı-ayrı dillərin materialı əsasında öz həllini hələ də 
tapmayan və mübahisəli olan problemlərdən biri də sintaqmdır. Çox da uzun tədqiqat 
və inkişaf tarixinə malik olmayan sintaqm problemi dilçi alimlərin diqqətini cəlb 
etmiş və nəticədə problemi müxtəlif aspektlərdən işıqlandıran elmi tədqiqat işləri 
meydana çıxmışdır. Məqalədə sintaqm probleminin həllində dilçilər arasında fikir 
müxtəlifliyinin olması qeyd olunmuşdur. Belə ki, tədqiqatçılar problemin həllinə 
müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq, onu gah sintaksisin, gah da fonetikanın obyekti 
kimi araşdırmağa çalışmışlar. 
İnsanlar arasında canlı ünsiyyətin aydın və anlaşıqlı olmasında cümlələrin 
sintaqmatik üzvlənməsinin rolu böyükdür. Danışıq aktında semantik cəhətdən əlaqəli 
olan cümlələr sistemli şəkildə düzülərək nitq axını yaradır. Bu mürəkkəb prosesdə 
sözlər müəyyən semantik, sintaktik və fonetik qanunauyğunluqlara tabe olmaqla bir-
birinin ardınca tələffüz olunur. Danışan ifadə olunan fikirdən və situasiyadan asılı 
olaraq nitq axınını sintaktik cəhətdən parçalara ayıraraq tələffüz edir və beləliklə də, 
dinləyicinin ifadə olunanı düzgün başa düşməsinə şərait yaradır. Dinləyici eşitdiyi 
cümlələri düzgün dərk etmək üçün sintaqmlara bölünmə qaydalarına əsaslanır. 
Danışıq prosesinin müvəffəqiyyətlə baş tutmasında leksik və qrammatik vasitələrlə 
yanaşı intonasiya da mühüm rol oynayır. Sintaqm intonasiya və fasilənin iştirakı ilə 
formalaşır. Cümlələrin sintaqmatik üzvlənməsi ünsiyyətin forma və məzmununa təsir 
göstərir. Danışıq prosesində yaranan sintaqmlar semantik və sintaktik strukturlarına 
görə müxtəlif olduğu kimi, fonetik xüsusiyyətlərinə görə də fərqli olurlar. 
Açar sözlər
: sintaqm, sintaktik, söz birləşməsi, predikativ,nitq , cümlə 
Sintaqm məsələsi müasir dilçiliyin aktual problemlərindən biridir. Sintaqm 
nitq hadisəsidir və nitq prosesində əmələ gəlir. Başqa sözlə desək, sintaqm ünsiyyət 
prosesində yaranır və danışıq zamanı fikrin daha aydın, anlaşıqlı çatdırılmasında ən 
mühüm vasitələrdən biri kimi çıxış edir. 
Sintaqm ünsiyyət prosessində dil sisteminin fəaliyyəti ilə gerçəkləşən lakin dil 
sistemində mövcud olmayan vahiddir. Sintaqm fəal ünsiyyət prosessinin 
məhsuludur.Fəal ünsiyyət isə bilavasitə danışıq situtasiyasında yaranır. Danışıq 
zamanı nitq axınının sintaqmlara ayrılması subyektiv şərtlərlə deyil, obyektiv dil 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 99 –
normaları ilə müəyyənləşir. Danışıq aktının parçalanması semantik, sintaktik və 
fonetik faktorlarla əlaqəlidir. Danışıq aktının parçalanmasından əmələ gələn 
sintaqmalar arasında əsasən fasilə işlənir, lakin bəzən fasilə sintaqm sərhədlərində 
kəskin ton dəyişikliyi ilə də ifadə oluna bilər. Sintaqm məsələsi müstəqil mövzu kimi 
çox da qədim tarixə malik deyildir. XIX əsrdən etibarən dilçilikdə sintaqm problemi 
Rus və Avropa dilçilərinin diqqətini çəkmiş və bir növ onların tədqiqat obyektinə 
çevrilmişdir. Dilçilik tarixində sintaqm anlayışının dilə, yaxud nitq aktına aid 
olmasına, cümlələrin sintaqmatik parçalara ayrılmasına, bu vahidin fonetik və ya 
sintaktik aspektdən öyrənilməsinə aid elmi araşdırmalar aparılsa da, vahid bir fikir 
formalaşmamışdır. V.V. Vinoqradov yazır: “Sintaqm” anlayışı çoxmənalıdır. 
Hələlik iki dilçi tapmaq çətindir ki, bu terminə eyni məna versinlər” [6, 56]. Dilçilik 
elmində bu məsələyə müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup dilçi sintaqmı fonetik 
vahid kimi, digər qrup dilçilər isə sintaktik vahid kimi öyrənməyə səy göstərmişlər. 
Dilçilikdə sintaqm terminin ilk dəfə kim tərəfindən işlədilməsi üzrə iki müxtəlif 
fikir mövcuddur. Birinci fikrin müəllifi V. V. Vinoqradov yazır ki, sintaqm anlayışı 
ilk olaraq İ. A. Boduen de Kurtene rabitəli nitqdə söz əvəzində işlətmişdir [6, 89]. 
Bununla yanaşı o həmçinin əlavə edir ki, “Sintaqm termini rus və Qərbi Avropa
dilçiliyində, demək olar, eyni vaxtda, lakin tamamilə müxtəlif mənalarda meydana 
gəlmişdir” Sintaqmın dilçilikdə ilk dəfə işlənməsi haqqında ikinci mövcud fikirə 
görə bu nitq vahidinin yaranma tarixi F. de Sössürlə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır 
ki, hər iki dahi dilçi eyni dövrdə yaşayıb yaratmışdır. Sintaqm probleminə 
münasibətdə F. de Sössürün və İ. A. Boduen de Kurtenenin baxışları bir- birindən 
fərqlənir. F. de Sössür və İ. A. Boduen de Kurtene tərəfindən dilçiliyə gətirilən 
sintaqm anlayışı sonradan onların şağırdləri tərəfindən təkmilləşdirilərək inkişaf 
etdirilmişdi.
Görkəmli dilçi alim Boduen de Kurtene rabitəli nitqdə sintaqmı “söz” 
mənasında işlədir ( [10,198]. Dilçi yazır: “Sintaqmlar cümlənin, morfemlər 
sintaqmın, fonemlər isə morfemin ayrılmaz tərkib hissələridir” [10,198]
Dilçilikdə sintaqm teminini ilk olaraq işlədən F.de Sössür nitq axının 
bölünməsindən əmələ gələn bu vahidin mahiyyətini belə izah edir: “danışıq 
prosesində sözlər bir-biri ilə birləşərək, iki dil elementinin eyni vaxtda tələffüzünün
mümkün olmadığına və dilin üfüqi xarakterə malik olmasına əsaslanaraq, müəyyən 
münasibətdə olurlar. Belə vahidlər nitq axınında bir-birinin ardınca düzülürlər. 
Müəyyən zaman kəsiyində tələffüz edilən birləşmələri sintaqm adlandırmaq olar. 
Beləliklə, sintaqm bir-birinin ardınca işlənən minimum iki vahidin 
birləşməsidir [9,155]. F. de Sössür sözdə, tərkibdə, cümlə üzvündə yaxud bütövlükdə 
cümlədə hər hansı kompleks yaradan iki və ya bir neçə işarənin birləşməsinə yaxud 
qovuşmasına sintaqm adlandırır. Dilçi sintaqmı nitq vahidi olan cümlə ilə də 
müqayisə edir. Onların dilin hansı yarusuna (dil, yaxud danışıq aktı) aid olduğunu 
müəyyənləşdirməyə çalışır. O yazır: “Sintaqmın tipik işlənməsinə nümunə olaraq 
cümləni göstərmək olar; cümlə isə dilə aid deyil, danışığa xasdır. Buradan belə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 100 –
çıxmırmı ki, sintaqm nitq sahəsinə aiddir? Biz belə düşünürük ki, bu belə deyil. 
Nitqin xarakter xüsusiyyəti odur ki, onad elementlərin birləşməsi sərbəstdir; belə isə 
sual olunur, sintaqmların hamısı eyni dərəcədə sərbəstdir?” [9,157] Nümunələr 
əsasında alim belə qənaətə gəlir ki, sintaqm dilə bağlı problemdir və o, dilə aiddir.
F.de Sössürün sintaqma dair fikirləri nəinki öz şagirdlərinin, hətta digər rus 
dilçilərinin əsərlərində inkişaf etdirilir. Bununla bağlı A.A. Reformatskinin 
fikirlərinin təhlili daha maraqlıdır. A.A.Reformatski sintaqm anlayışını bütünlüklə 
dildə ünsiyyətlə eyniləşdirir. Dildə ünsiyyəti o belə hesab edir ki, bu prosesin 
reallaşmasında müəyyən bir hadisə başqası ilə müəyyənləşir, bunu da təyinedicinin 
təyin olunana münasibəti kimi göstərmək olar. Dilçi sintaqma belə bir mücərrəd tərif 
verir: “Sintaqm tabelilik münasibətində olan bu və ya digər iki üzvün birləşməsidir” 
[5, 253]. Onun şərhindən aydın olur ki, ən sadə kommunikativ (sintaktik) vahid 
sintaqmdır ki, o da iki üzvdən:təyin olunandan və təyin edəndən ibarətdir. Deməli, 
sintaqm təbiətən tabelilik münasibətinə əsaslanır. F. de Sössürün şagirdlərindən və 
davamçılarındam biri olan Ş. Ballinin sintaqm problem ilə əlaqədar söylədiyi fikirlər 
də diqqəti cəlb edir. Onun fikrincə, sintaqm həm cümlə, həm də cümlə formasına 
uyğun olan, hər hansı böyük və ya kiçik işarələr qrupudur. Ş. Balli sintaqmın əsas 
xüsusiyyəti kimi onun sərbəst olmasını göstərir. Bu da o deməkdir ki, sintaqmı təmsil 
edən leksik vahidlər həmin kateqoriyadan olan hər hansı bir digər işarə ilə əvəz oluna 
bilər. Bu sintaqmın qrammatik quruluşunu dəyişmir. O hesab edir ki, sintaqm bütöv 
cümlə təmsil edə bildiyi kimi onun bir hissəsini də təşkil edə bilər. 
Sintaqm nəzəriyyəsi özünün hətərfli elmi həllini akad. L.V.Şerbanın 
yaradıcılığında tapa bilmişdir. L.V.Şerbanı sintaqm problem ilə məşğul olmağa sövq 
edən əsas amil onun dilin eksperimental-fonetik cəhətdən tədqiq edilməsinə üstünlük 
verməsi ilə bağlıdır. Nitq axının parçalanması məhz tələffüzlə bağlı prosesdir. 
L.V.Şerbanın sintaqm problem ilə bağlı həyata keçirdiyi işləri yüksək dəyərləndirən 
V.V.Vinoqradov yazır ki, müasir dilçiliyin razılaşdığı yeganə sintaqm nəzəriyyəsi 
əsası L.V.Şerba tərəfindən qoyulmuş sintaqm nəzriyyəsidir. O, özündən əvvəlki 
dilçilərdən fərqli olaraq “sintaqm”a yeni məna vermişdir.
L.V. Şerba cümlədə sözlərin məna bitkinliyi kəsb edən ritmik qruplarını 
sintaqma hesab edir. O yazır: “Nitq-fikir prosesində vahid məna bütövlüyü ifadə 
edən, bir ritmik qrupdan, eləcə də onların bir neçəsindən ibarət ola bilər fonetik 
vahidi mən sintaqm adlandırıram” [8, 87]. Dilçi fonetikadan çıxış etsə də, sintaqmın 
sintaksislə əlaqədar olduğunu nəzərə alır, lakin bu sintaktik hadisə danışıq prosesində 
əmələ gəlib müəyyən fonetik vasitələrlə (fasilə, vurğu) ilə şərtlənir ki, bu da onu 
fonetika ilə bağlayır. Beləliklə, burada sintaqm fonetik-sintaktik hadisə kimi qeyd 
edilir. L.V. Şerba sintaqm üçün fikir bütövlüyünü də qeyd edir. Bu isə sintaqmı 
semantik-sintaktik vahid kmi qeyd etməyə imkan verir. 
V. V. Vinoqradov sintaqmanın tam sintaktik planda götürür və ona ancaq bu 
cəhətdən yanaşmağı əhəmiyyətli hesab edir. O yazır: “Sintaqm üslubi sintaksisin əsas 
kateqoriyasıdır” [6, 59]. Dilçi qeyd edir ki, “əgər bu anlayış bütün kənar fonetik və 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 101 –
mexaniki qarşılıqdan təmizlənərsə və ümumi cümlə nəzəriyyəsinə uyğunlaşdırılarsa, 
o sintaktik problemlərinin dialektik-materalist tədqiqi sahəsində gələcək elmi işin 
qiymətli vasitəsi ola bilər” [6, 228].
Sintaqm haqqında təlim Cenevrə və Praqa dilçilik məktəblərində də inkişaf 
etdirilmişdir. Cenevrə dilçilərinə görə sintaqm kateqoriyası dəqiq qrammatik anlayış 
deyil , morfem də , söz də, söz birləşməsi də sintaqm təşkil edə bilər.
Sintaqm problemi Azərbaycan dilçiliyində də alimlərin tədqiqat obyektinə 
çevilmiş və bu məsələ ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Sintaqm haqqında 
akad. A.Axundov yazır: ”İnsanlar arasında ən kiçik ünsiyyət vahidi olan cümlələr də 
müəyyən ritmik qruplara parçalanır və buna fonetikada sintaqm deyilir” [1, 296]. 
Həmçinin o, adi danışıqda cümlənin sintaqmatik parçalanmasında sintaktik amillərin 
vacibliyindən danışır. Danışıqda sintaqmların yaranmasını o belə izah edir: “Adi 
danışıqda cümlənin sintaqmatik parçalanmasında sintaktik amillər əsas rol oynayır. 
Hər bir mürəkkəb cümlə komponent( tabesiz mürəkkəb cümlədə cümlə, 
tərkiblər,əlavə və xüsusiləşmələr, qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqədar 
olmayan sözlər, həmcins üzvlər, zaman və yer zərflikləri adətən müəyyən sintaqmlar 
təşkil edir. Lakin xüsusi nitq şəraitində cümlənin belə sintaqmatik üzvlənməsi 
olmaya da bilər.Əksinə sintaktik amillərə əsaslanmayan semantik üzvlənmə də gedə 
bilər [1, 297]. Eyni zamanda o, Azərbaycan dilində sintaqmların iki cür olduğunu 
qeyd edir.
1. Bitmiş (tam) sintaqm;
2. Bitməmiş (yarımçıq, natamam) sintaqm
Sintaqmı əmələ gətirən vahidlərin sintaqm daxilində sintaktik amillərlə bağlı 
olduğunu işarə edərək A.Axundov yazır: “Sintaqmlar daha çox sintaktik amillərlə 
bağlı olduğundan onların tərkibi müxtəlif olur” [1, 297].
Sintaksisin vahidi olmaq etibarilə həmin sintaqmlar 1) predikativ, 2) qeyri-
predikativ sintaqmlar qrupuna bölünür. 
Predikativ sintaqmlar cümlələrə uyğun gəlir. Tərkibində xəbər olan sintaqmlar 
eyni zamanda predikativ sintaqm adlanır. Onlar, bir qayda olaraq, kommunikativ 
səciyyə daşıyır. 
Qeyri-predikativ sintaqmlar isə söz birləşmələrini əhatə edir. Onlar adətən 
nominativ səciyyədə olur. Məsələn, 
/ Hava qaralmışdı // [1, 96]. Bir sintaqmlı cümlədir və bitmiş sintaqmlı olmaqla 
bərabər predikativ sintaqmdır.
/Asfalt səkinin çuxurlarında / gölməçələr qalmışdı // [1, 37]. Bu cümlədə Asfalt 
səkinin çuxurlarında bitməmiş ( natamam ) sintaqmdır və cümlədə ifadə olunan 
fikrin müəyyən hissəsini təmsil edir. 
Sintaqmın sintaktik strukturundan bəhs edən F.Ağayeva da sintaqmları sintaktik 
strukturlarına görə iki qrupa ayırır:1) minimal sintaqmlar 2) əsas sintaqmlar [2,17]. 
Danışıq aktında hər bir vahidin öz funksional yükü olduğu kimi, sintaqmın da bu 
prosesdə digər vahidlərdən fərqlənən öz funksional yeri var. Sintaqmlar həm 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 102 –
funksiyalarına, həm də semantik və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə digər 
vahidlərdən: sözlərdən, söz birləşmələrindən cümlələrdən fərqlənir. Dildə işlənmə 
ontekstindən və situasiyadan asılı olaraq, bu vahidlər bir-birilərinə bəzən uyğun gəlsə 
də, onları sinonim vahidlər kimi qəbul etmək düzgün olmazdı. Sözlər dil vahididir və 
onlar dildə hazır şəklidə mövcud olduqlarından, danışıq prosesində sözlərdən məqsəd 
və situasiyaya uyğun istifadə olunur. Sözdən fərqli olaraq, sintaqm isə dildə 
əvvəlcədən hazır şəkildə mövcud deyil. Sintaqm danışıq prosesinin gedişatında 
yaranır. Hər bir söz dildə əvvəlcədən mənaya malik olduğu halda, sintaqm belə 
xüsusiyyətdən məhrumdur. Sintaqmın mənası danışıq aktında formalaşır və nitqin 
ümumi məzmunu ilə bağlı olur. Dilin digər vahidləri kimi söz də ikitərfli işarədir: 
forma (maddi tərəf/ ifadə edən) və ideya( məzmun/ ifadə olunan). Sintaqm da binar 
xüsusiyyətə malikdir. Deməli, hər bir sintaqmın məna tərəfi ilə yanaşı, onun ifadə 
tərəfi də var. Lakin burada bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, dil vahidi olan 
sözlərin hər birinin özünə xas semantik yükü var, sintaqmlarda isə belə deyil. 
Sintaqmlarda sintaqmı əmələ gətirən elementlər sintaktik cəhətdən əlaqələnərək 
fonetik cəhədən bölünməz bir bütövə çevrilir. Bütöv ümumilikdə nisbi bitmiş mənanı 
ifadə edir. Məsələn, “Leyla, rəsm, çəkmək” sözlərinin hər biri müstəqil söz olub, 
həm ifadə tərəfinə, həm də məna tərəfinə malikdir. Danışıq aktında həmin sözlər 
müəyyən bir sintaqm daxilində birləşərək, ümumi mənanın ifadəsinə xidmət edir. Bu 
da / Leyla rəsm çəkirdi// söyləmi- sintaqm vasitəsilə ötürülən informasiyadan 
ibarətdir. Müəyyən bir situasiyada müstəqil sintaqm kimi işlənən söz digər 
kontekstdə başqa bir sintaqmın tərkib elementinə çevrilə bilər. Söz sintaqm yarada 
bilər, lakin ümumilkdə sintaqmı söz kimi qəbul etməyi düzgün hesab etmək olmaz, 
çünki sintaqm həmişə bir sözdən ibarət olmur. Sintaqm bir neçə sözün 
birləşməsindən də əmələ gəlir. Formal cəhətdən bəzi hallarda sintaqmın sərhədi, söz 
sərhədi ilə üst-üstə düşsə də, bu vahidlər bir-birlərindən semantik, sintaktik və 
fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Söz birləşməsi və sintaqm mübahisəli 
olub, dilçi alimləri düşündürən problemlərdən biridir. Dilçi alim prof. Y.Seyidov söz 
birləşməsi ilə sintaqma arasında müqayisə aparmışdır. Söz birləşməsi ilə sintaqmın 
fərqli vahidlər olduğunu izah edən Y.Seyidov yazır: “Söz birləşməsi ilə sintaqm 
tamamilə başqa – başqa əsaslara malikdir, bir qədər kəskin şəkildə desək, əslində 
onlar arasında heç bir ümumi cəhət yoxdur” [3, 70]. Dilçinin sintaqma verdiyi tərif 
aşağıdakı kimidir: “Sintaqm cümlə daxilində (nitqdə) bir – birinin ardınca gələn və 
bir nəfəsvermə ilə ifadə edilən sözlər qrupudur” [3, 81-82]. Tərifdən məlum olur ki,
nitq axınında fasilələr arasında meydana gələn nitq taktlarını nəfəs qrupu kimi şərh 
edir. Y. Seyidov Azərbaycan dilində söz birləşməsilə sintaqmı müqayisə edərək 
ümumi mülahizələr irəli sürür ki, bunlar da aşağıdakılardır: 
“1. Sintaqm şifahi nitqlə bağlıdır. O müəyyən ritmik vurğu və pauza ilə reallaşır. Söz 
birləşməsi üçün onun harada işlənməsi əsas deyildir. Söz birləşməsinin 
müəyyənləşməsində vurğu və pauzanın, demək olar ki, heç bir əsaslı rolu yoxdur. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 103 –
Şifahi nitqin müxtəlif formaları (adi danışıq, mühazirə, deklamasiya, monoloq və s) 
sintaqmın müəyyənləsinə təsir göstərir. 
2. Sintaqmı əmələ gətirən sözlər bir- birinin yanında olub, ardıcıl şəkildə sıralanır. 
Bu xüsusiyyət sintaqma üçün zəruridir. Söz birləşməsinin komponentləri bir-birinin 
yanında gəldiyi kimi, bir-birindən aralı da gələ bilər. 
3. Söz birləşməsinin əsas forması iki müstəqil sözdür. Döğrudur, söz birləşməsi bir 
neçə sözdən də ibarət ola bilər, lakin iki müstəqil sözün birləşməsi söz birləşməsinin
ilk və əsas variantıdır. Söz birləçmələri məhz bu əsasda formalaşır. Sintaqm üçün 
belə bir hökm vermək olmur. Cümlə üçün olduğu kimi, sintaqm üçün də vahid söz 
miqdarı müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Sintaqm gah bir, hah iki, gah üç 
miqdarda sölərədən ibarət ola bilər. Hətta sintaqm üçün neçə sözün əsas olduğunu 
demək çətindir. 
4. Söz birləşmələrinin özlərinə məxsus daimi qrammatik modelləri vardır. Söz 
birləşmələri bu modellər çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Dilin qrammatik quruluşu 
ilə əlaqədar olaraq yaranmış bir modellər dilin tarixi inkişafı prosesində çox az 
dəyişikliyə uğrasa da, ümumiyyətlə, sabit qalır və müxtəlif məanalı birləşmələrin 
əmlə gəlməsində qəlib rolu oynayır. Sintaqmın belə daimi modelləri olmur. Onun 
əhatə dairəsi bir halda sözə sözə, bir halda söz birləşməsinə və cümləyə, bir halda isə 
heç bir birləşmə və cümlə əmələ gətirməyən, lakin intonasiya vahidliyində birləşən 
sözlər qrupuna uyğun gəlir. Həm də hər dəfə sözlərin miqdarı, forması, əlaqə üsulları 
bir-birindən fərqli şəklidə meydana çıxır. Bu halda sintaqm üçün daimi modellər 
müəyyənləşdirmək imkanı aradan çıxır. 
5. Söz birləşməsinin əmələ gətirən sözlər arasında məna əlaqələri ilə birlikdə 
qrammatik əlaqələrin olması da vacibdir. Qrammatik əlaqə olmayan sözlər söz 
birləşməsi əmələ gətirə bilməz. Buna görə də dildə sözlərin əlaqələnməsini təmin 
edən qrammatik əlaqə formaları söz birləşməsi əsasında öyrənilir. Sintaqm bir- biri 
ilə qrammatik əlaqə olmayan sözlərdən də təşkil oluna bilər. Ümumiyyətlə, sintaqm 
məsələsində sintaqmdakı sözlərin əlaqə formalrından danışmaq artıqdır. 
6. Nəhayət, bu deyilənlərdən başqa bir nəticə alınır. Söz birləşməsi sözlərin 
semantik-sintaktik vəhdətindən əmələ gəlir və bu iki cəhət söz birləşməsinin 
mahiyyətini təşkil edir. Sintaqmda bu cəhətlər qalsa da, bir qədər arxa plana çəkilir, 
başqa cəhətlər isə-fonetik və üslubi cəhətlər irəli keçir. Beləliklə, sintaqmın 
yaranmasında sintaktik və semantik əlamətlərlə yanaşı, fonetik və stilistik əlamətlər 
də mühüm rol oynayır. Söz birləşməsinin formalaşmasında isə bu son iki cəhətin 
(fonetik və üslubi əlamətlərin) rolu yoxdur” [4, 81].
Prof. Qəzənfər Kazımov sintaqma sintaktik yönümdən yanaşaraq ona belə tərif 
verir: “Sintaqm cümlədə sintaktik əlaqələrlə birləşən və vahid tam kimi fəaliyyət 
göstərərn söz birləşməsi və söz qruplarından ibarətdir” [3, 44].
Dilçi göstərir ki, “sintaqmlar əlaqə tipindən asılı olaraq fərqlənir və predikativ 
sintaqmlar, atributiv sintaqmlar kimi növlərə ayrılır. Adətən, binar xarakterdə, yəni 
ikiüzvlü olur. Sintaqmlar söz birləşmələri ilə oxşar cəhətlərə malik olsa da, əhatə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 104 –
dairəsinə və bəzi xüsusiyyətlərinə görə onlardan fərqləndirilir. Söz birləşmələri 
sintaktik əlaqə tipinə və əsas komponentin kateqorial səciyyəsinə görə, sintaqmalar 
isə komponentlər arasındakı sintaktik münasibətlərə, əlaqə tiplərinə görə təhlil edilir. 
Söz birləşmələrindən fərqli olaraq, sintamların komponentlərini başqa sözlərlə əvəz 
etmək olur və məna dəyişmir. Bəzi dilçilər söz birləşmələrinin statik keyfiyyətə 
malik dil faktı olduğunu, sintaqmların isə nitq faktı olmaqla dinamikliyə malik 
olduğunu qeyd edirlər: söz birləşməsi -özünü mənalı iki vahidin statik-qrammatik 
birləşməsi kimi göstərən birləşmədir, sintaqm isə sözlərin nitqdə və ya cümlədə aktiv 
funksiya yerinə yetirən birləşməsidir” [2,44]. 
Sonra isə sintaqmın aşağıdakı xarakter əlamətlər olduğunu qeyd edir: 
-Sintaqm binar xarakterdə (iki üzvlü) olub, mütləq özündə iki üzvü birləşdirir. 
-sintaqmın bu və ya digrə üzvü başqa sintaqma da aid ola bilər. 
-sintaqmlar komponentləri arasında tabelilik əlaqəsinin olamsı ilə xarakterizə edilir. 
Əsas yaradıcılığını alman dilinin fonetika və fonologiyanın tədqiqinə həsr edən 
F. Veysəlinin Azərbaycan dilçiliyində sintaqm probleminin tədqiqi sahəsində xidməti 
böyükdür. Onun alman və Azərbaycan dillərinin intonasiyasının müqayisəli 
tədqiqinə həsr edilmiş əsərlərində sintaqm problemi öz geniş izahını tapmışdır. Onun 
fikrincə, “Cümlənin sintaqmlara bölünməsi subyektiv şərtlərlə deyil,obyektiv dil 
normaları ilə əlaqədardır. Onunla əlaqədar danışıq prosesini, konteksti və şəraiti də 
nəzərə almaq lazımdır” [4,74]. Onun yazdıqlarından aydın olur ki, sintaqm dilin 
mövcud normaları əsasında qurulmuş sintaktik –semantik və fonetik vahiddir; yəni 
sintaqm müəyyən məna ifadə etməsidir. F. Veysəlli sintaqmın danışıq vahidi olduğu 
fikrini təsdiqləyərək, problemə Şerba nəzəriyyəsinin prinsiplərindən yanaşır. Dilçi 
sintaqm haqqında aşağıdakı fikirləri irəli sürür: 
-Sintaqm linqvistik anlayış kimi həm dilə,həm də nitqə daxildir. Dildə olmayan 
hadisə nitqdə, nitqdə olmayan hadisə isə dildə mövcud deyil. Ona görə də sintaqm 
bir tərəfdən, danışıq səviyyəsində fraza və frazadan yüksək vahidlərin 
bölünməsindən alınan vahiddirsə, digər tətəfdən,dil səviyyəsində cümlə və ya mətnin 
üzvlənməsindən alınan vahiddir. 
-Sintaqmatik üzvlənmədə əsas amil kimi leksik tərkib, intonasiya və fasilə nəzərdə 
tutulur.Sintaqm səviyyəsində bölünməzdir. 
-İfadə olunan mənadan, konkret və situasiyadan, mövzudan və danışıq tempindən 
asılı olaraq, sintaqmın miqdarı və həcmi dəyişə bilir. 
-Sinaqmatik üzvlənmədə ayrıca söz, subyekt, predikat, cümlənin əsas üzvlərindən 
biri, frazeoloji vahidlər, atalar sözləri və s. sintaqm kimi edə bilirlər. 
Yuxarıda irəli sürülən fikirləri yekunlaşdırsaq, sintaqmı nə fonetikadan, nə də 
sintaksisdən təcrid etmək mümkün deyil. Əksinə, sintaqm sintaktik, semantik və 
fonetik hadisələrin məcmusu kimi şərh olunmalıdır. Başqa sözlə desək, onu nitq 
axının yalnız sintaktik üzvlənməsindən meydana çıxan danışıq vahidi kimi qeyd 
olunmamalıdır. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 105 –
Ədəbiyyat

1.
Axundov A. Müasir Azərbaycan dili fonetikası. Bakı: Maarif, 1984. 
2.
Ağayeva F.M. Azərbaycan dilinin intonasiyası.Bakı:APİ-nin nəşriyyatı,1978 
3.
Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis, Bakı, 2004. 
4.
Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı: BD
U
-nun nəşriyyatı, 
1992. 
5.
Yadigar F.Fonetika və fonologiya məsələləri.Bakı: Maarif,1993. 
6.
Виноградов В.В. Синтаксические взгляды и наблюдения академика Л.В. 
Щ
ербы. «Ученые записки Московск. Ун-та», вып.150, русский язык, 
1952.
7.
Реформатский А.А. Введение в языкознание. М.,1955. 
8.
Щ
ерба Л.В. 
Ф
онетика французского языка. М.,1955. 
9.
Cоссюр 
Ф
. де. Труды по языкознанию.М. : Прогресс,1977. 
10.
Б
одуен де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему язкознанию. М.: 
АН СССР,1963. 
ШАХНАБАД ДЖАЛИЛОВА 
ПОНЯТИЕ СИНТАГМЫ В ЛИНГВИСТИКЕ 
РЕЗЮМЕ 
Статья посвящена понятию синтагмы в лингвистике. Синтагма – один из 
самых спорных и нерешенных вопросов, как в области общей лингвистики, так 
и на материале отдельных языков. Проблема синтагмы, которая не имеет очень 
долгой истории исследований и разработок, привлекла внимание лингвистов, и 
в результате появились научные исследования, проливающие свет на проблему 
с разных сторон. В статье отмечаются расхождения во мнениях лингвистов в 
решении проблемы синтагмы. Таким образом, исследователи подошли к 
решению проблемы с разных сторон и пытались изучить его либо как объект 
синтаксиса, либо как фонетики. Синтагматическое членение предложений 
играет важную роль в создании четкого и понятного общения между людьми. 
В речевом акте семантически связанные предложения систематически 
выстраиваются для создания потока речи. В этом сложном процессе слова 
произносятся одно за другим в соответствии с определенными 
семантическими, синтаксическими и фонетическими закономерностями. В 
зависимости от поставленной мысли и выражаемой ситуации говорящий 
синтаксически разбивает речевой поток, и таким образом позволяет слушателю 
понять, о чем говорится. Он основывается на правилах синтагматического 
деления, чтобы слушатель правильно понимал предложения. Наряду с 
лексическими и грамматическими приемами интонация также играет важную 
роль в успешности речевого процесса. Синтагма формируется наличием 
интонации и паузы. Синтагматическая структура предложений влияет на 
форму и содержание общения. Синтагмы, образующиеся в процессе речи, 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 106 –
различаются семантическим и синтаксическим строением, а также 
фонетическими особенностями. 
Ключевые слова: 
синтагма, синтаксис, словосочетание, сказуемое, 
речь, предложение. 
SHAHNABAD CALİLOVA
THE CONCEPT OF SYNTAGMA IN LINGUISTICS 
SUMMARY 
The article examines the concept of syntagma in linguistics. Syntagma is one 
of the most controversial and unresolved issues, both in the field of general 
linguistics and on the material of individual languages. The syntagmatic problem, 
which does not have a very long history of research and development, has attracted 
the attention of linguists, and as a result, scientific research has emerged that sheds 
light on the problem from different angles. The article notes the differences in the 
opinions of linguists in solving the syntagmatic problem. Thus, researchers 
approached the solution of the problem from different angles and tried to study it 
either as an object of syntax or as phonetics. Syntagmatic segmentation of sentences 
plays an important role in creating clear and understandable communication between 
people. In a speech act, semantically related sentences are systematically lined up to 
create a flow of speech. In this complex process, words are pronounced one after 
another in accordance with certain semantic, syntactic and phonetic patterns. 
Depending on the thought and the expressed situation, the speaker syntactically 
breaks down the speech stream, and thus allows the listener to understand what is 
being said. It is based on the rules of syntagmatic division so that the listener 
understands sentences correctly. Along with lexical and grammatical techniques, 
intonation also plays an important role in the success of the speech process. The 
syntagma is formed by the presence of intonation and pause. The syntagmatic 
structure of sentences affects the form and content of communication. Syntagmas 
formed in the process of speech differ in semantic and syntactic structure, as well as 
phonetic features. 
Key words:
syntagma, syntax, word combination, predicate, speech, 
sentence. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vəfa Abbasova tərəfindən 
çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 107 –
АИДА МИРЗАЕВА 
Западно-Каспийский Университет
Английского языка и литературы 
a_mirzoyeva
@
yahoo.com 
СЕМАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ АНГЛИЙСКИХ 
ЭТНОНИМОВ 
Резюме 
Этноним- это лингвистическая единица, появляющаяся в языке не 
хаотично или внезапно. Они являются результатом человеческих отношений, 
которые нашли свое отражение в языке. Группировать этнонимы по их 
семантическому значению является нелегкой задачей. Многие попытки 
лингвистов являются спорными и утратили свою актуальность по прошествии 
времени. При рассмотрении семантического значения этнонимов, лингвисты 
учитывали различные критерии при их классифицировании. Каждая 
классификация позволяет рассмотреть исследуемые единицы с разного 
ракурса, что свидетельствует о многогранном характере каждого этнонима. 
Одним из самых первых типов семантической этнонимии является 
самоназвание- восприятие себя, как главного, своего, а других- чужими. 
первые этнонимы обозначают такие понятия, как «человек», «народ», «люди». 
Людей из своей общины называли «говорящими», «своими», так как 
понимали их язык. Других они воспринимали как «чужих», «неговорящих». 
При родовом строе этнонимы происходили в основном от имени 
родоначальников. Однако, из-за отсутствия письменности являлись ли эти 
родоначальники реальными или вымышленными героями легенд и мифов 
трудно установить. 
Ц
елью данной статьи является анализ классификаций этнонимов, 
предложенных лингвистами и предложить новую, учитывая факторы 
образования этнонимов на основе семантического значения. Методы, исполь-
зованные при исследовании: сравнительный, описательный, диахронический. 
Ключевые слова: 
этноним, классификация, семантический, 
происхождение, значение. 
При исследовании английских этнонимов существует множество 
различных критериев, по которым можно провести классификацию. 
Лингвисты и исследователи данной области применяли различные методы, 
группируя этнонимы. В данной статье основным критерием классификации 
английских этнонимов является семантический аспект.
Долгое время этнонимы являлись предметом исследования этнографов, 
историков, географов, так как рассматривался в основном их 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 108 –
этимологический аспект. Чтобы найти объяснение этнониму, исследователи 
рассматривали его в первую очередь в диахронии, пытаясь найти историю 
происхождения. Таким образом, в основе первичной классификации лежали 
семантические критерии. 
Семантическое значение является важным критерием при изучении 
этнонима. Даже при неизменном внешнем виде его семантическое значение 
может меняться со временем. Существуют разные предпосылки данному 
явлению: 
1 Изменение самого объекта, вызванное историческими событиями, 
географическим переселением, распадом или смещением племен, народов и 
других человеческих общностей. 
2 Изменение представления, восприятия данного этноса. 
В.А.Никонов упоминает три значения этнонимов: доэтнонимическое, 
имея в виду этимологическое значение, которое было частично или 
полностью утрачено, этнонимическое- значение этнонима, соответствующее 
реальности, и отэктонимическое, которое, возможно, и не возникнет. [1, 
стр.12] 
Одним из самых первых типов семантической этнонимии является 
самоназвание- восприятие себя, как главного, своего, а других- чужими. Как 
писал 
Ф
.Энгельс, « Все, что было вне племени, было вне закона.» Поэтому 
первые этнонимы обозначают такие понятия, как «человек», «народ», «люди». 
Людей из своей общины называли «говорящими», «своими», так как 
понимали их язык. Других они воспринимали как «чужих», «неговорящих». 
При родовом строе этнонимы происходили в основном от имени 
родоначальников. Однако, из-за отсутствия письменности являлись ли эти 
родоначальники реальными или вымышленными героями легенд и мифов 
трудно установить.
Согласно одной из ранних классификаций древнегерманских 
этнонимов, которая была проведена А.Эрдманном, с учетом номинативно-
семантического значения, этнонимы делятся на четыре группы: 
1) Этнонимы в основу которых положен географический признак 
(Marcomanni, Fabahi, Aviones), 2) названия по характерному вооружению или 
особенностям внешнего вида ( Vandali, Cheruski, Saxones), 3) названия по 
духовным качествам ипо первичным почетным прозвищам (Aesti, Frislii), 4) 
названия, обозначающие единство в противоположность чужим 
племенам(Syebi, Lugii) [6, С.118]. 
Г.Лангельфельт, также изучающий древнегерманские этнонимы, 
расширил объем исследуемых единиц и разделил их на шесть групп: 
1 этнонимы со значением «народ», 2 этнонимы со значением «мы, свои, 
союзники», 3 этнонимы, происходящие от топонимов, 4 этнонимы, 
происходящие от антропонимов, 5 этнонимы, происходящие от 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 109 –
топонимических названий, 6 этнонимы, происходящие от прозвищ [7, 
стр.302-303] 
В дальнейших исследованиях лингвисты учитывали внешние и 
внутренние признаки этнонимов. Под внутренними этнонимами 
подразумеваются самоназвания, т.е. названия, которые та или иная этническая 
группа дает себе сама. Внешние этнонимы- это названия, которые этнические 
группы получают от других групп. [3,стр.26-36] 
В свою очередь, внешние и внутренние этнонимы подразделяются на 
подгруппы. Внутренние этнонимы В.И.Супрун подразделяет на: 
1) этнонимы со значением «человек, народ, свой, настоящий человек», 
2) этнонимы со значением «говорящие понятно, понимающие», 3) этнонимы, 
происходящие от тотемных названий, 4) патронимические этнонимы, 5) 
ланшафтные этнонимы, 6) топонимические этнонимы, 7) заимствованные 
этнонимы. Внешние этнонимы делятся на: 1) этнонимы со значением «чужие, 
враги, немые», 2) этнонимы, называющие этнос по какому-либо внешнему 
признаку его средств, 3) ландшафтные этнонимы, 4) топонимические 
этнонимы, 5) заимствованные этнонимы [4,стр.19] 
В.Н.Шапошников делит внутренние этнонимы на две группы: а) 
самоназвания, используемые и самым народом, и другими этносами ( 
например, французы); б) самоназвания, которые живут в среде данного 
народа, тогда как другие знают его под другим именем (жителей Германии 
русские называют немцами, французы- алеманнами, англичане- германами, 
самоназвание же их- Deutsche). 
Внешние этнонимы он также делит на две группы: а) иноназвания, 
используемые не только соседями, но закрепившиеся в обиходе самого 
названного этноса (мордва, татары), б) этнонимы, которыми именуют данный 
народ соседи, в его собственной среде не употребляемые («немцы» в 
славянской среде). [5, стр. 21-22] 
Б
ольшая часть этнонимов связана с названием территорий, которые 
населяют люди данного народа. Такие этнонимы называются 
топографическими (японцы, азербайджанцы). Никонов делит 
топографические этнонимы на две группы: 
1 Этнонимы с цветовым значением (белорусы). 
Б
аскаков приводит 
примеры с тюркских языков- сары-угур, ак-ногай, кара-ногай [ 1, стр.62-63] 
2 Этнонимы, произошедшие от других этнонимов: англы- Англия- 
англичане, франки- 
Ф
ранция- французы 
Что касается классификации Д.А.Шен, были учитаны тематические 
критерии этнонимов. Согласно этой классификации этнонимы делятся на 
следующие группы: 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 110 –
I. Названия жителей частей света, материков, сторон света. 
African - 
африканец; африканка; Asian = Asiatic - житель гит уроженец Азии; 
European - европеец; Latin — Lai то - латиноамериканец;
II. Названия представителей рас: 
Negroid, Negro, Black, Coloured, Mongoloid
III. Этнонимы, называющие представителей народов / племён. 
Basque - баск (представитель народа, живущего в стране Басков и 
Франции); 
Lapp - саам, саамка (представитель народа, живущего на севере 
Скандинавии и на Кольском полуострове); Magyar - мадьяр, мадьярка; венгр, 
венгерка (представитель народа, населяющего Венгрию);
IV. Наименования жителей государств. 
Algerian = Algerine — алжирец; алжирка; Dutchman — голландец; 
Englanders, the English, Englishry - англичане; 
V. Этнонимы, называющие жителей провинции / региона / штата. 
Lowlander - житель или уроженец Шотландской низменности; Nilot - нилот 
(житель долины Верхнего Нила); Siberian - сибиряк, сибирячка, житель 
Сибири.. 
VI Названия жителей островов: 
Aleut = Aleutian - алеут; алеутка; Australasian — житель Австралазии, 
житель Океании; Balinese - уроженец или житель острова Бали; Cyprian = 
Cypriot = Cypriote - уроженец или уроженка Кипра; киприот; киприотка;. 
VII Жители горных районов: 
A l t a i a n - а л т а е ц ; а л т а й к а ;
Caucasian - кавказец; уроженец или житель Кавказа 
В данной научной работе мы предлагаем предлагаем классификацию 
этнонимов по следующим категориям: 
1. Исторические этнонимы- связаны с историчесими событиями, 
благодаря которым они возникли в языке 
(Red Coat
,
Limey, Pohm);
2. Географические этнонимы- связаны непосредственно с 
географическим положением, средой обитания, страной или любым другим 
видом проживания (the Europeans, the British, the Bushmen); 
3. Стереотипные этнонимы- связаны с бытующими стереотипными 
представлениями о данном народе (Spaghetti-eater, Carrot top ); 
4. Метафорические этнонимы- имеющие коннотативное значение, 
представленное различними признаками выражения (Banjo lips, Machaque); 
5. 
Ф
разеологические этнонимы- связаны с устойчивыми выражениями, с 
этнонимичным компонентом (It’s all Greek to me). 
Таким образом, многогранная сущность этнонимов дает исследователям 
возможность изучать и классифицировать их по разным параметрам, выявляя
все больше скрытых и незамеченных ранее черт.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 111 –
Литература: 

Б
аскаков Н.А.. К вопросу о происхождении этнонима кыргыз, 
Советская этнография, 1964, №2, стр.62-63
2 Никонов В.А, Этнонимы, Москва, 1970, стр.12
3 Мучкина Е.С. Когнитивно-дискурсивные особенности английских 
этнонимов и их роль в репрезентации этнических стереотипов, дис., 2012, 
стр.26-36 
4 Супрун В.И. Семантическая и словообразовательная структура 
славянских этнонимов, автореф. дис., 1976, стр.19 
5 Шапошников В.Н. Историческая этнонимика, 1992, стр.21-22 
6 Erdmann A. 
U
her die Heimat und den Namen der Angeln, 1890, 118 s.
7 Langelfelt.G On the origin of tribal names, 1919, p.295-313
Mirzəyeva A.A. 
İNGİLİS ETNONİMLƏRİNİN SEMANTİK TƏSNİFATI
Xülasə 
Etnonim dildə xaotik şəkildə və ya qəflətən peyda olmayan dil vahididir. 
Etnoninlərin yaranması dildə əks olunan insan münasibətlərinin nəticəsidir. 
Etnonimləri semantik mənalarına görə qruplaşdırmaq asan məsələ deyil. Dilçi 
alimlərin bir çox cəhdləri mübahisəlidir və zamanla aktuallığını itirib. Dilçilər 
etnonimləri semantik mənasını nəzərə alaraq, müxtəlif təsnifatlar irəli sürmüşdülər. 
Hər bir təsnifat, tədqiq olunan vahidləri fərqli bir bucaqdan nəzərdən keçirməyə 
imkan verir ki, bu da hər etnonimin çoxşaxəli olmasını göstərir. 
lk etnonimlər "insan", "insanlar", "insanlar" kimi anlayışları ifadə edir. 
Onların icmalarından olan insanlar, dillərini başa düşdükləri üçün "danışanlar", 
"özləri" adlandırıldı. Digərlərini "qərib", "danışmayan" kimi qəbul etdilər. Qəbilə 
quruluşu altında etnonimlər əsasən əcdadların adından gəlmişdir. Lakin yazı 
azlığından bu əcdadların əfsanə və miflərin həqiqi və ya qondarma qəhrəmanları 
olduqlarını müəyyənləşdirmək çətindir. 
Bu məqalənin məqsədi dilçilər tərəfindən təklif olunan etnonimlərin 
təsnifatlarını təhlil etmək və etnonimlərin semantik məna əsasında yaranma 
amillərini nəzərə alaraq, yeni yanaşmanı təklif etməkdir. Tədqiqat metodları: 
müqayisəli, təsviri, diaxronik. 
Açar sözlər
: etnonim, təsnifat, semantika, mənşə, məna 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 112 –
A.A.Mirzayeva 
SEMANTİC CLASSİFİCATİON OF ENGLİSH ETHNONYMS 
Summary 
An ethnonym is a linguistic unit that appears in a language not chaotically or 
suddenly. They are the result of human relationships that are reflected in language. 
Grouping ethnonyms according to their semantic meaning is not an easy task. Many 
attempts by linguists are controversial and have lost their relevance over time. 
W
hen considering the semantic meaning of ethnonyms, linguists took into account 
various criteria when classifying them. Each classification allows considering the 
units under study from a different angle, which indicates the multifaceted nature of 
each ethnonym. 
The first ethnonyms denote such concepts as "man", "people", "people". 
People from their community were called "speakers", "own", as they understood 
their language. Others they perceived as "strangers", "non-speaking". 
U
nder the 
clan system, ethnonyms came mainly from the name of the ancestors. However, due 
to the lack of writing, it is difficult to establish whether these ancestors were real or 
fictional heroes of legends and myths. 
The purpose of this article is to analyze the classifications of ethnonyms 
proposed by linguists and propose a new one, taking into account the factors of 
formation of ethnonyms on the basis of semantic meaning. Research methods: 
comparative, descriptive, diachronic. 
Key words
: ethnonym, classification, semantic, origin, meaning 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Rəyçi: prof., f.ü.e.d. Çingiz Qaraşarlı
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 113 –
МАХМУДОВА НИЛУФАР КАРАБЕКОВНА 
Бакинский Государственный
Университет 
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА АББРЕВИАТУР 
Резюме 
По мнению ряда исследователей, основной причиной появления 
аббревиатуры является действие закона экономии речевых ресурсов, вызванное 
желанием людей передать максимальное количество информации в единицу 
времени. Действительно, сокращение помогает экономить речевые единицы, 
но это не единственная причина.
Между тем, сокращение - важный фактор в 
экономии речевых ресурсов, потому что наша память ограничена при хранении 
и воспроизведении информации. С другой стороны, сокращения, которые 
являются продуктом процесса сокращения, используются для упрощения и 
ускорения коммуникации, но, напротив, они усложняют ее.
Дело в том, что 
если конкретная аббревиатура неизвестна всем коммуникаторам, это может 
создать проблемы в общении. Кроме того, в каждом языке есть синонимы по 
структуре сокращений, которые можно расшифровать по-разному. 
Следовательно, чтобы сокращения не создавали проблем и не приводили к 
дополнительной трате времени на расшифровку, они должны стать 
общепринятыми и использоваться без корреляции.
Некоторые аббревиатуры 
используют, но другие не используют свои первоначальные значения. 
Мотивация слова - это сохранение в его смысловой структуре неразрывной 
связи звука и значения. 
Б
лагодаря мотивации, содержание слова может быть 
открыто выражено во внутренней форме. Внутренняя форма слова - это 
смысловая и структурная мотивация слова другим словом, на основе которой 
оно возникло. Также следует отметить, что данное разделение сокращений на 
аббревиатуры-неологизмы можно принять условно, так как все сокращения, 
независимо от наличия / отсутствия их первоначального сочетания ранее на 
момент создания, являются неологизмами, и со временем перестают 
существовать 
Ключевые слова
: семантика, расшифровка, исходное значение, сокращения 
Аббревиация это стремление людей к экономии, которая способствует 
экономии речевых единиц. Аббревиация создана для упрощения и ускорения 
коммуникации. Необходимо также ответить, что аббревиация может 
усложнить процесс общения. Одна и та же аббревиатура имеем несколько 
расшифровок или же аббревиация может быть не знакома для одного из 
коммуникантов. Следовательно, это создает проблему для коммуникации. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 114 –
Аббревиации должны быть общепринятыми. Если сокращенное слово 
сокращается, то обязательно дается его расшифровка. Можно выделить три 
типа аббревиатур:
В первую группу можно отнести аббревиатуры, которые могут 
использоваться с исходным вариантом. Например: 
IDEA < "Ətraf mühitin mühafizəsi naminə beynəlxalq dialoq"
IDEA < International Dialets of English Archieve.
STAR < Specialized training and reassignment,
VÖEN < vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi,
Covid < corona virus disease
и другие. 
Такие слова могут употребляться самостоятельно и становятся 
общеизвестными для большой массы коммуникантов. 
Во вторую группу относят аббревиатуры, которые не могут 
использоваться с исходным вариантом, например: 
USA < the United States of America
UNESCO < United Nations Educational, Scientific and Cultural 
Organization 
БГУ < Бакинский Государственный Университет 
MDU < Moskva Dövlət Universiteti 
Такого типа аббревиации встречаются в большом количестве. 
Третий тип аббревиаций уже утратили свою первичную значимость, 
например: 
КАМАЗ ( марка машины, наряду с названием завода, который 
производит эти машины – Камский автомобильный завод) 
Колхоз < коллективное хозяйство 
Гулаг < Главное управление лагерей 
Лазер < усиление света посредством вынужденного излучения 
Laser < light amplification by stimulated emission
Аббревиации не стоят на месте и развиваются постоянно, таким образом 
появляются аббревиатуры неологизмы. Несмотря на то, что все аббревиатуры в 
момент создания являются неологизмами, со временем они перестают быть 
неологизмами. На данный момент вследствие распространения во всем мире 
нового вируса Covid ( corona virus disease), данная аббревиатура на устах всего 
мира и является актуальной на сегодняшний день.
Романова выделяет новые аббревиатуры по семантике. По мнению 
Романовой, если форма аббревиации уже имеется в языке, а содержание новое, 
то это омоакронимы. Такие слова имеются в языке с другим содержанием 
слова. «В данном случае,- пишет Л. Г. Романова,- создатели аббревиатур 
сознательно дублируют уже существующие слова с целью придания каких-то 
присущих им характеристик новым наименованиям, выбирая слова, которые 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 115 –
содержат в своей семе положительную коннотацию, с целью воздействия на 
эмоциональное восприятие на адресата» [3 с.353].
В книге Романовой приводятся несколько примеров, такие как:
русс. 
МИФ < Московский инвестиционный фонд,
партия Яблоко < Явлинский, Болдырев, Лукин,
франц. MoDem < Mouvement Démocrate ‘Демократическое движение
’,
AMI < Accord multilatéral sur l’investissement ‘Многостороннее 
соглашение по инвестициям’
[3, с.353]. 
Лексические аббревиатуры содержатся в лексико-семантической 
системе языка и подчиняются законам функционирования и развития этой 
системы языка. Под влиянием различных факторов в языке могут происходить 
различные изменения.
Семантические изменения, которым подвергаются исходные понятия 
аббревиатуры могут проявляться в двух случаях 
1. сужение значения 
2. расширение значения 
Говоря о таких значениях, Романова связывала их с 
мотивированностъю. По мнению Романовой чем слабее мотивированность 
аббревиатуры исходной единицы, тем разительнее изменяется ее значение при 
использование данной аббревиатуры носителем языка.
Приведем несколько примеров: 
Гулаг < Главное управление (исправительно- трудовых) лагерей. 
Из этого можно сделать вывод, что исходное сочетание редко остается в 
памяти, наоборот мы запоминаем саму аббревиатуру.
В некоторых языках, например, во французском языке при сужении 
значения некоторые слова как, предлоги, союзы, артикли отпускаются.
Например,:
C.E.E. < Commission internationale de reglementation en vue de 
I'approbation de l'equipement electrique ‘Международная комиссия по 
разработке технических норм и стандартов на электрооборудование’
[4, 
c.28]. 
Расширение значения аббревиатур происходит под воздействием 
различных процессов.
Например,: 
франц. UMP < Union pour un Mouvement Populaire означает и «Союз за 
народное движение», и член этой партии
[3, с.354], 
BH.V. < Bazar de l’Hôtel de ville – и ‘базар при отеле’, и ‘универсальный 
магазин в Париже
’ [5, с.16],
русские аббревиатуры 
ЗИЛ < Московский автомобильный завод имени 
И.А.Лихачева,


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 116 –
ПАЗ < Павловский автобусный завод означают и заводы, производящие 
автомобилы, и марки этих автомобилей. 
Ср. 
также франц. MPR < Mouvement républicain populaire ‘Народно-
республиканское дивжение’ // ‘член Народно-республиканского дивжения’ 
(метонимический перенос значения),
B.M. < Bulletin de marriage ‘бюллетень объявлений о бракосочетаниях’ 
(метафорический перенос значения; использование аббревиатуры с иронией)
[5, с.16],
русс. колхоз < коллективное хозяйство ‘объединение трудящихся 
крестьян для коллективного ведения сельского хозяйства’ (нейтральное 
значение) // ‘деревенщина’ (метафорический перенос с пейоративным 
значением).
Аббревиатура колхоз уже утратила свое первичное значение и уже не 
является новым словом в языке, как в русском, так и в азербайджанском.
Расширение значения аббревиатуры может происходить также тогда, 
когда она употребляется в стилистических целях, шутливо, саркастически, 
отрицательно:
англ. 
CIA
< Central Intelligence Agency 

Ц
ентральное разведывательное 
управление’ – 
Cuban Invasion Authority
‘Управление по руководству 
вторжением на Кубу’, 
Physical training
‘физическая подготовка’ – 
Physical torture
‘физические 
мучения’ [1, с.260-261],
франц. 
RATP
< Régie autonome du transport parisien
‘Автономное 
управление Парижским транспортом’ 
– Rentre Avec Tes Pieds
‘Возвращайся 
пешком’,
PTT < Poste
,
Télégraphe
,
Téléphone
‘Почта, Телефон, Телеграф’ – 
Petit 
Travail Tranquille
‘Скромная спокойная работа’,
русс. 
вуз
<
высшее учебное заведение – Вечный Узник Зоны
[Романова 2012, 
с.354].
В таких эмоционально окрашенных коррелятах аббревиатур связь с 
обозначаемым утрачивается, а референт часто сохраняется. 
С течением времени такие аббревиатуры, подвергаясь семантическому 
сдвигу, обособляются, теряют связь с исходным сочетанием и употребляются 
как самостоятельные. Следует, однако, отметить, что такой семантический 
сдвиг характерен для разговорной речи. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 117 –
Литература 
1.
Б
орисов В.В. Аббревиация и акронимия // Военные и научно-
технические сокращения в иностранных языках. М.: Воениздат, 1972, 
319 с.
2.
Костомаров В. Г. Наш язык в действии. Очерки современной русской 
стилистики. М.: Гардарики, 2005. С. 23. 
3.
Романова Л.Г, семантический потенциал аббревиатур в политическом 
дискусе// Вестник Иркутского Государственного Техничкеского 
университета. № 5 (64). Иркутск, 2012 с 1-4. 
4.
Шаповалова А.П. Опыт построения общей теории аббревиации (на 
материале французских сокращенных лексических единиц). Автореф. 
дис. 

докт. филол. наук. Нальчик, 2004, 46 с. 
5.
Шаповалова А. П. Опыт построения общей теории аббревиации: на 
материале французских сокращенных лексических единиц. Дис. ... 
докт. филол. наук. Ростов-на-Дону, 2004, 421 с. 
Mahmudova Nilufar Garabayovna 
LEXICAL AND SEMANTIC PROPERTIES OF ABBREVIATIONS 
Summary 
According to a number of researchers, the main reason for the abbreviation is 
the effect of the law of saving speech resources, caused by the desire of people to 
transmit the maximum amount of information per unit of time. Indeed, abbreviation 
helps to save speech units, but this is not the only reason. There are a number of 
other factors that contribute to the formation of abbreviated lexical units. Meanwhile, 
abbreviation is an important factor in saving speech resources, because our memory 
is limited in storing and reproducing information. On the other hand, abbreviations 
which are the product of the process of abbreviation are used to simplify and speed 
up communication, but on the contrary, they complicate it. The fact is that if a 
particular abbreviation is unknown to all communicants, then it can create a problem 
in communication. In addition, each language has abbreviations that are synonymous 
in their structure, which can be deciphered in different ways. Therefore, in order that 
abbreviations do not create problems and do not lead to an additional waste of time 
for deciphering, they should become generally accepted and used without a correlate. 
Some abbreviations use, but others do not use their original meanings. The 
motivation of a word is the preservation in its semantic structure of an indissoluble 
connection of sound and meaning. Because of motivation, the content of a word can 
be openly expressed in its internal form. The internal form of a word is the semantic 
and structural motivation of a word by another word, on the basis of which it 
originated. It should also be noted that this division of abbreviations into 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 118 –
abbreviations-neologisms can be accepted conditionally, since all abbreviations, 
regardless of the existence / non-existence of their original combination earlier at the 
time of creation, are neologisms, and over time cease to be such. 
Key words: semantics, transcript, original meaning, shortenings 
Mahmudova Nilufər Qarabəyovna 
KISALTMALARIN LEKSIK-SEMANTIK XÜSUSIYYƏTLƏRI 
Xülasə 
Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, abbreviaturanın əsas səbəbi insanların 
maksimum sayda informasiyanın vahid vaxtda ötürülməsi istəyi ilə yaranan nitq 
resurslarına qənaət qanununun tətbiqidir. Həqiqətən, kısaltma danışma vahidlərini 
saxlamağa kömək edir, lakin bu, yeganə səbəb deyil. Qısaldılmış leksik vahidlərin 
yaranmasına səbəb olan bir sıra digər amillər də mövcuddur. Bu arada, kısaltma, 
yaddaşımız məlumatların saxlanması və reproduksiyası ilə məhdudlaşdığı üçün 
danışma resurslarına qənaət etmək üçün əhəmiyyətli bir amildir. Digər tərəfdən, 
kısaltma prosesinin məhsulu olan qısaltmalar kommunikasiyanı asanlaşdırmaq və 
sürətləndirmək üçün istifadə olunur, lakin əksinə, onu çətinləşdirir. Məsələ ondadır 
ki, əgər konkret ixtisarlar bütün kommunikantlara məlum deyilsə, o ünsiyyətdə 
problem yarada bilər. Bundan əlavə, hər bir dildə strukturu ilə sinonim olan 
qısaltmalar var ki, bu da müxtəlif yollarla şifrələnə bilər. Buna görə də, qısaltmalar 
problem yaratmır və şifrələməyə vaxt sərf etməsinə gətirib çıxarmır, onlar ümumi 
qəbul olunmalı və korneletsiz istifadə edilməlidir. Bəzi qısaltmaların orijinal 
mənaları istifadə olunur, lakin başqaları istifadə olunmur. Sözün motivasiyası onun 
semantik strukturunda səsin və mənanın ayrılmaz bir əlaqəsinin qorunmasıdır. 
Motivasiya sayəsində sözün məzmunu açıq şəkildə ifadə edilə bilər. Sözün daxili 
forması sözün semantik və struktur motivasiyasıdır, bunun əsasında yaranan başqa 
bir söz

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, Kısaltmaların kısaltmalara bölünməsi-
neologizmlər şərti olaraq qəbul edilə bilər, çünki bütün Qısaltmalar yaradılması 
zamanı əvvəllər onların ilkin birləşməsinin mövcudluğundan asılı olmayaraq / 
mövcud deyildir, lakin vaxt keçdikcə bu kimi olmaqdan çıxır. 
Açar sözlər
: semantika, deşifre, ilkin məna, ixtisarlar
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: доцент А.Г. Аббасов
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 119 –
АЛИЕВА ИРАДА 
АМУ 
mail2nara
@
mail.ru
ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ ЧТЕНИЮ 
СТУДЕНТОВ-ИНОСТРАНЦЕВ НА НАЧАЛЬНОМ ЭТАПЕ 
РЕЗЮМЕ 
Важнейшей составной частью обучения студентов-иностранцев 
русскому языку – является чтение. Одной из особенностей процесса чтения 
является прогнозирование, при котором читающий узнает слово по первым 
буквам. Невозможно научиться читать и понимать содержание прочитанного, 
не овладев техникой чтения. Техника чтения – это правильное произнесение 
текста при чтении вслух или при внутреннем проговаривании. Чтение 
начинается со зрительного воспрития графических знаков. Для студентов, 
использующих латинскую графику, трудности могут представлять буквы 
русского алфавита, которые имеют общее начертание, но различное 
алфавитное наименование. 
Важным моментом при обучении чтению студентов-иностранцев 
является исправление ошибок. Исправлять ошибки можно по ходу чтения или 
по окончании предложения или абзаца. Еще одним этапом работы над текстом 
является проверка понимания его содержания. Это можно сделать с помощью 
вопросов.
В методике обучения чтению имеются несколько видов обучающего 
чтения. 
Ключевые слова:
речевая деятельность, формирование навыков, 
прогнозирование, техника речи, виды чтения. 
Одной из важнейших составных частей обучения студентов-иностранцев 
русскому языку – является развитие умения читать. Это позволит студентам 
овладеть и другими видами речевой деятельности, т.к. говорение и письмо 
зависят от сформированности навыков чтения. 
С чтением тесно связано и аудирование, т.к. при чтении про себя, также, 
как и при аудировании, работает артикуляционный аппарат и осуществляется 
проговаривание в форме внутренней речи. Студент во время чтения не только 
проговаривает текст, но и как бы слышит себя со стороны. Поэтому на 
начальном этапе обучения русскому языку рекомендуется читать все тексты 
вслух.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 120 –
При обучении студентов-иностранцев чтению нельзя забывать о 
необходимости так называемого устного опережения, когда новые слова и 
грамматические конструкции, встречающиеся в тексте, должны быть 
объяснены до начала чтения нового материала. В таком случае студент не 
только видит их написанными на доске и слышит в речи преподавателя, но и 
сам произносит их при выполнении предтекстовых упражнений. 
Одной из особенностей процесса чтения является прогнозирование, при 
котором читающий узнает слово по первым буквам, по первым словам 
предложения предвидит его окончание, на основе части текста угадывает 
дальнейшее развитие сюжета. Для развития навыков прогнозирования 
студентам можно предложить ряд следующих подготовительных упражнений:
а) прочитайте слова с пропущенными буквами: 
сту...ент, у...ок, тет...адь; 
б) прочитайте предложение с пропущенными словами: 
Мы занимаемся в ... . 
Ребята играли в футбол на ... . 
в) составьте предложение из данных слов: 
Родину, на, поеду, летом, я. 
г) найдите в правом столбике окончания предложений, начинающихся в 
левом столбике: 
Я изучаю в кино. 
Он пишет упражнение. 
Мы идем русский язык. 
д) на основне заголовка или первых предложений текста предположите, о 
чем пойдет речь. 
Невозможно научиться читать и понимать содержание прочитанного, 
не овладев техникой чтения. Техника чтения – это правильное произнесение 
текста при чтени вслух или при внутреннем проговаривании. 
Чтение начинается со зрительного восприятия графических знаков. У 
студентов, говорящих на арабском, фарсидском и т.п. языках, написание букв 
русского алфавита вызывает трудности. А для судентов, использующих 
латинскую графику, трудности могут представлять буквы русского алфавита, 
которые, с одной стороны, имеют общее начертание, но различное алфавитное 
наименование, с другой – произношение соответствующих им звуков. 
Например, для турецких студентов трудность представляют буквы в, р, п, д. 
Для развития техники чтения необходимо проводить упражнения, которые 
направлены на различение и узнавание букв русского алфавита. Например:
а) прочитайте попарно буквы русского алфавита: 
и – у п – н т – м р – ч с – к в – б с – ц 
б – в н – п м – т ч – р к – с у – и ц – с 
б) прочитайте слоги: 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 121 –
ва – ба, ча – ра, ди – ду, па – на, то – мо, ри – ру 
в) прочитайте слова: 
вот, рот, тот, рис, три, суп, сон, вас, папа, пара, рад, дать, тут, там, том, дом, 
сад. 
Студентам можно предложить записать в тетрадь слоги и слова из 
предыдущих упражнений. Это поможет отработке восприятия и различения 
строчных букв в письменном тексте.
После закрепления алфавита можно переходить к чтению слов, 
словосочетаний и коротких предложений, состоящих из двух – трех слов, а 
затем и к чтению несложных связанных текстов.
Для выработки и совершенствования техники чтения рекомендуется 
провести следующие упражнения: 
а) прочитайте предложения, в которых постепенно увеличивается число 
компонентов: 
Я читал. Я читал книги. Я читал ваши книги. Я читал ваши книги по 
истории. Я читал ваши книги по истории Азербайджана.
б) прочитайте предложения с различной интонацией: 
Дождь идет. Дождь идет? Дождь идет! 
Каждый новый текст вначале должен быть прочитан преподавателем, 
так как для студентов это является образцом. Если содержание текста понятно 
студентам, можно переходить к повторному чтению, при котором они вместе с 
преподавателем проставляют ударения и разбивают на синтагмы каждую 
фразу. Например:
Днем 
\
Ахмед 
\
работал в библиотеке. 
По мере усвоения студентами техники чтения и выработки у них 
навыка правильного осмысленного восприятия и воспроизведения вслух 
читаемого текста, необходимость в таких тренировках отпадает.
Важным моментом при обучении чтению студентов-иностранцев 
является исправление ошибок. Исправлять ошибки можно по ходу чтения или 
по окончании предложения или абзаца. На начальном этапе целесообразнее 
поправлять студентов по ходу чтения. Ошибка считается исправленной, если 
студент после многократного повторения правильно произносит слово, 
предложение, текст.
На следующем этапе развития навыков чтения преследуются цели 
непосредственного понимания текста. Это значит, что текст в процессе чтения 
понимается учащимися сразу и преподавателю нет необходимости давать 
пояснения.
Непосредственное понимание текста возможно только при условии 
предварительной отработки языкового материала, содержащегося в тексте. 
Предтекстовая работа состоит в следующем: 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 122 –
а) объяснение значений новых слов и грамматических конструкций (т.е. 
снятие лексических и грамматических трудностей); 
б) выполнение упражнений, тренирующих употребление в речи новых слов 
и грамматических конструкций (в этих упражнениях новые слова должны 
встретиться в разных сочетаниях, а грамматические конструкции – с разным 
лексическим наполнением). 
Новые слова следует давать только в том значении, в котором они 
употреблены в тексте. Каждое новое слово студенты должны услышать, 
увидеть написанным на доске или в книге , повторить вслух, а затем записать. 
Необходимым этапом работы над текстом является проверка 
понимания его содержания. Это можно сделать с помощью вопросов, которые 
должны быть поставлены так, чтобы на них можно было дать короткие и 
простые ответы. 
Для контроля понимания прочитанного рекомендуется проводить 
следующие упражнения:
a)
найдите в тексте предложения, которые являются ответами на вопросы; 
б) подтвердите или опровергните утверждение; 
в) выберите из серии предложенных ответов или утверждений те, которые 
соответствуют содержанию текста 
г) составьте вопросы к тексту и т.п. 
В методике преподавания русского языка студентам-иностранцам 
используется следующая классификация видов обучающего чтения:
1.Изучающее чтение – «вид чтения про себя, при котором осуществляется 
полное и точное понимание текста с последующим вопроизведением 
полученной информации в той или иной форме (пересказ, интерпритация и 
др)». (128.5). 
Во время изучающего чтения студенты должны детально понять, 
запомнить содержание прочитанного и пересказать его. Такую работу можно 
проводить на начальном этапе, когда преподаватель добивается точного 
понимания текста, проверяет это понимание с помощью ответов на 
поставленные вопросы. К такому уроку рекомендуется выбрать из текста слова 
и грамматические конструкции, которые студенты еще не знают и составить с 
ними предтекстовые упражнения.
Языковые упражнения, которые проводятся до чтения текста, помогут 
снять трудности лингвистического и психологического характера. 
Языковые упражнения, снимающие трудности лингвистического 
характера, формируют следующие умения: 
а) определение в тексте незнакомых языковых явлений и разграничение их 
значений; 
б) словообразовательную догадку; 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 123 –
в) смысловую догадку; 
г) контекстуальную догадку; 
д) опредение и осмысление синонимических и антонимических явлений. 
Языковые упражнения, снимающие трудности психологического 
характера, формируют следующие умения: 
а) темп чтения; 
б) вероятное прогнозирование; 
в) умения анализировать текст, осмысливать его. 
2.Ознакомительное чтение – «вид чтения про себя, в котором ставится 
задача общего охвата содержания текста. Это чтение без специальной 
установки на последующее воспроизведение полученной информации». 
(128.5). 
Для успешного обучения этому виду чтения важно выработать у 
учащихся умение ограничивать главное от второстепенного, выделять 
основные мысли. Для этого рекомендуется выполнять на уроке следующие 
упражнения: 
а) подчеркните в предложении слова, не несущие основной информативной 
нагрузки, прочитайте предложение без этих слов; 
б) подчеркните в тексте предложения и абзацы, которые не несут основной
информативной нагрузки, прочитайте текст без них; 
в) найдите в тексте главные мысли, ориентируясь на план; 
г) составьте план текста (назывной или вопросный). 
Упражнения такого типа можно использовать и для проверки 
понимания прочитанного текста.
Для обучения ознакомительному чтению следует отбирать достаточно 
легкие тексты, содержащие небольшое количество новых слов. Важным 
требованием к заданиям на проверку понимания является то, что они должны 
проверять понимание основного содержания и не касаться деталей. При 
ознакомительном чтении должно быть понято не менее 75
%
информации, 
заключенной в тексте. 
3.Просмотровое чтение – «предполагает умение просмотреть книгу, журнал 
и другую литературу с целью получения самого общего представления о 
содержании». (87.7). Этот же вид чтения используется для поиска 
определенных данных (цифр, цитат и т.п.). 
К текстам, выбранным для любого вида чтения, предъявляются 
определенные требования. «Основными принципами отбора текстов для 
чтения являются их доступность, информативность, занимательность, 
системность изложения, связь с грамматическим материалом, изучаемым в 
курсе русского языка». (129.5) 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 124 –
В связи с тем, что со временем текстов для чтения в учебнике 
оказывается недостаточно, приходится выбирать материал для 
дополнительного чтения. Чтение этих текстов обычно проводится в аудитории, 
но может быть предложено и как домашнее задание. Проверить понимание 
содержания прочитанного можно с помощью заданий:
а) ответьте на вопросы одним словом - «да» или «нет»; 
б) найдите в тексте и прочитайте вслух; 
- предложение (абзац), где говорится о ...; 
- предложения, которые служат ответом на следующие вопросы...; 
-отрывок, где подтверждается (или опровергается) следующее 
утверждение...; 
в) найдите в тексте 3-5 предложений, в которых заключаетеся основное 
содержание текста; 
г) озаглавьте текст; 
д) разделите текст на части, каждую из них озаглавьте предложением из 
текста; 
е) составьте план текста; 
ж) составьте вопросы к тексту и др. 
К уровню сформированности навыков чтения любого вида предъявляются 
определнные требования:
1.Техника чтения: умение прочитать вслух текст объемом 900 знаков со 
скоростью 300 знаков в минуту с соблюдением правил артикуляции, 
синтагматического членения и интонирования русской речи. 
2.Изучающее чтение: умение прочитать про себя новый текст, понять и 
вопроизвести его, демонстрируя полноту и точность понимания. 
Предложенные тексты могут быть в диалогической, диалого-монологической и 
монологической форме. Объем текстов страноведческого характера, 
адаптированных произведений художественной литературы и учебных текстов 
разговорно-бытового стиля речи – 1800 знаков, газетной информации – до 800 
знаков. Скорость чтения про себя 400 знаков в минуту. 
3.Ознакомительное чтение: умение прочитать про себя новый текст, 
проанализировать, выделить главные мысли и передать основное содержание. 
Х
арактер материалов: сюжетные или описательные тексты страноведческого 
характера, неадаптированные произведения художественной литературы, 
газетная информация. Объем текстов страноведческого характера, 
произведения художественной литературы – 5400 знаков, газетной 
информации – до 800 знаков. Скорость чтения – 500 знаков в минуту. 
ЛИТЕРАТУРА

1.Мишонкова Н.А. Русский язык как иностранный, Минск «Издательство 
Гревцова», 2012 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 125 –
2.Антонова В.Е., Дорога в Россию, Санкт-Петербург, «
З
латоуст», 2009 
3.Аркадьева Э.В., Живая методика, Москва, «Русский язык. Курсы», 2005 
4.Синичкина Н.Е., Практическая методика русского языка, Санкт-
Петербург, «Наука», 2005 
5.Дергачева Г.И. и др, Методика преподавания русского языка как 
инстранного на начальном этапе, «Русский язык», Москва, 1989 
6.Девятайкина В.С. и др, Пособие преподавания русского языка как 
иностранного, «Русский язык», Москва, 1984 
7.Леонтьева А.А., Королева Т.А., Методика, «Русский язык», Москва, 1977 
İradə Əliyeva 
Xarici tələbələr üçün ilkin mərhələdə oxu tədrisinin xüsusiyyətləri 
XÜLASƏ 
Xarici tələbələrə rus dilini öyrətməyin ən vacib hissələrindən biri oxu 
vərdişləridir. Oxu prosesinin xüsusiyyətlərindən biri də oxucunun sözü ilk hərflərlə 
tanışlığından proqnozlaşdırılmasıdır. Oxu texnikasını mənimsəmədən oxumaq və 
oxuduğunun məzmunu anlamaq mümkün deyil. Oxu texnikası mətnin səsli və ya 
daxili tələffüzlə oxuduqda düzgün tələffüz edilməsidir. Oxu vərdişləri qrafik 
işarələrin vizual şəkildə qavranılması ilə başlayır. Latın qrafikindən istifadə edən 
tələbələr üçün çətinliklər ortaq cəhəti olan, lakin fərqli, məsələn türk əlifbası 
xüsusiyyətinə malik hərflərlə təqdim edilməsidir. 
Xarici şagirdlərə oxu vərdişlərinin öyrədilməsinin mühüm bir cəhəti də səhvlərin 
düzəldilməsidir. Səhvləri mətni oxuyarkən, bir cümlənin və ya abzasın sonunda 
düzəldə bilərsiniz. 
Mətn üzərində işin başqa bir mərhələsi onun məzmununun başa düşülməsini yox. 
Buna sualların köməkliyi ilə nail olmaq olar. 
Oxu tədrisi metodikasında oxu vərdişlərinin bir neçə növü vardır. 
Açar sözlər
: nitq fəaliyyəti, vərdişlərin formalaşması, proqnozlaşdırma, nitq 
texnikası, oxu növləri. 
İrada Aliyeva 
Specific features of the process of teaching the foreign students
how to read on initial stages. 
RESUME 
One of the key parts in teaching Russian to foreign students is reading. One of 
the features of the reading process is forecasting, which means the students need to 
recognize the complete word by few initial letters. It is impossible to learn how to 
read and to understand the context of the text, without acquiring the reading 
technique first. Reading technique is correct pronunciation while reading a text out 
loud or while reading to oneself. The process of reading starts with the visual 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 126 –
perception graphic symbols. For the students, who use Latin alphabet, usually face 
challenges with Russian alphabet, since the letters may look similar, however have 
different pronunciation, than Turkish letters, for instance. 
Important aspect of the process of teaching the foreign students how to read is 
correction of the mistakes. The mistakes can be corrected while reading or after 
finishing a sentence or a paragraph. 
Another stage in working on a text is checking the understanding of the content. 
The understanding can be checked using questions. 
Methods of teaching the reading consist of different types of reading. 
Key words:
speech activity, skills formation, forecasting, speech techniques, 
types of reading. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: f.e.d. Kadiyeva S. 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 127 –
HÜSEYNOVA NILUFƏR MAARIF QIZI 
Bakı Slavyan Universitetinin dissertanti
XARICI DILLƏRIN TƏDRISINDƏ TƏTBIQ OLUNAN DIDAKTIK 
OYUNLARIN MƏQSƏDI VƏ OYUN FƏALIYYƏTLƏRI 
XÜLASƏ 
Açar sözlər: 
oyunun elementləri, didaktik tapşırıq, oyun fəaliyyəti, oyun süjeti
Oyun və təlimin arasındakı qarşılıqlı əlaqənin aydınlaşdırılmasına məktəblilərin 
inkişafı və tərbiyəsində təlimin, onun məzmununun, xarakterinin və rolu haqqında 
problemin dərindən öyrənilməsi kömək etmişdir. Ümumi təhsil sistemində didaktik 
oyun sinifdə təlimlə birlikdə müstəqillik qazanır və mövcud olur. Onun yeri didaktik 
forma və təlim vasitələrinin müxtəlifliyindən istifadə edərək, müəllimin ona verdiyi 
rolla müəyyən edilir. 
Didaktik oyun mürəkkəb bir fenomendir, amma onda struktur, yəni oyunu 
təlimin forması və oyun fəaliyyəti kimi xarakterizə edən əsas elementlər açıq şəkildə 
görsənir. Oyunun əsas elementlərindən biri təlim-tərbiyə təsirinin məqsədi ilə təyin 
olunan didaktik tapşırıqdır. 
Didaktik vəzifə və ya bir neçə vəzifənin olması oyunun öyrənmə xarakterini, 
tədris məzmununun uşaqların bilik fəaliyyəti prosesinə yönəldilməsini vurğulayır. 
Didaktik tapşırıq müəllim tərəfindən müəyyən edilir və onun tədris fəaliyyətini əks 
etdirir. 
Oyun fəaliyyətləri didaktik oyunun əsasını təşkil edir – onsuz oyunun özü 
mümkün deyil. Onlar sanki oyun süjetinin rəsminə bənzəyir. Oyun fəaliyyətləri nə 
qədər rəngarəng və məzmunludursa, oyunun özü şagirdlər üçün daha maraqlıdır və 
idraki və oyun vəzifələri daha uğurla həll olunur. Oyun hərəkətləri bəzən reallıqla 
eyni deyildir: onlar real hadisələri və real fəaliyyətləri əks etdirdikdə belə, onların 
yalnız xarici tərəfini ortaya çıxarır. 
U
şaqlara oyun fəaliyyətlərini öyrətmək lazımdır. 
Yalnız bu şəraitdə oyun təlim xarakteri daşıyır və məzmunlu olur. 
Didaktik oyunları istifadə məqsədilə bir neçə növə bölmək olar: 
1. Nitqi və fonematik eşitmə qabiliyyətinin inkişafı üçün oyunlar; 
2. Leksikanın möhkəmləndirilməsi üçün oyunlar; 
3. Əlaqəli nitqin inkişafı üçün oyunlar. 
4. Qrammatik materialları möhkəmləndirilməsi üçün oyunlar. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 128 –
5. Tərcümə oyunları. 
6. Ədəbi və ölkəşünaslıq tədqiqat materiallarının möhkəmləndirilməsinə kömək 
edən oyunlar. 
Didaktik oyun alman dilinin xarici dil kimi təlim üsullarından biridir və dərsdə 
nitq vəziyyətini yaratmağa kömək edir; buna görə də oyun şagirdlərin dərsdə 
fəaliyyətini aktivləşdirmək üçün bir vasitədir. 
Didaktik oyunlarını dərsdə istifadə edərkən, oyunun yerini müəyyən etmək, 
oyunları düzgün seçmək, təşkil etmək və keçirmək lazımdır. 
Şagirdlər hər hansı bir materialı minimum mənimsədikdən sonra oyuna başlana 
bilər. Hər bir oyunda müəyyən məqsədlər var. Oyunu təsvir edərkən, müəllim dəqiq 
dərk etməlidir ki, bu oyunun köməyi ilə uşaqlarda hansı biliklər möhkəmlənəcək, 
hansı bacarıq və vərdişlər inkişaf edəcək. Oyun mahiyyəti və məqsədindən asılı 
olaraq, dərslərin müxtəlif mərhələlərində keçirilə bilər. Sakit oyunlar, məsələn, rollar 
üzrə oynanılan dialoqlar, söz düzəldici oyunlar, tərcüməçi oyunları dərslərin istənilən 
mərhələsində mümkündür. Hər hansı bir hərəkətlə əlaqəli canlandırıcı oyunlar, 
sinifdən aparıcının çıxışı və s. dərsin sonunda çox münasibdir. Belə ki, belə oyun 
zamanı şagirdlər çox həyəcanlanırlar.
Oyunun seçimi dərsin təlim-tərbiyə məqsədləri ilə müəyyən edilir. İkinci 
mühüm şərt bu yaşda olan şagirdlər üçün oyunların əlçatanlığı, onların ehtiyacları və 
maraqlarına uyğunluğudur. Oyun gücü çatan qədər olmalıdır, lakin eyni zamanda 
diqqətin, yaddaşın gərginliyi, dilin faktlarını təhlil etmək, onların təsnifatı və s. tələb 
edən bir sıra çətinliklər ehtiva etməlidir. 
Bütün didaktik oyunlar bəzən hərəkət, üz ifadələri ilə, əşyaların, şəkillərin, 
kartoçkaların və s. istifadəsi ilə nitq fəaliyyətini özündə birləşdirir [4, s.192]. Oyunun 
uğurlu keçirilməsi şagirdlərin hazırlıq səviyyəsindən və təlim mərhələsindən asılıdır. 
Oyuna başlamazdan əvvəl müəllim hansı materialdan istifadə ediləcəyi barədə 
məlumat verir, bəzən mümkün çətinliklər barədə xəbərdar edir, nəzarət sualları 
vasitəsilə oyunun qurulduğu materialların şagirdlərin necə anlayacaqlarını 
aydınlaşdırır. 
Müəllim tapşırığı elan edir və oyun qaydalarını izah edir, oyun fəaliyyətini necə 
həyata keçirmək üçün bir nümunə göstərir. Bütün şagirdlərin nə edəcəklərini, 
onlardan nə tələb olunduğunu başa düşdüklərinə əmin olmadan oyuna başlamaq 
olmaz. Oyun zamanı müəllim çətinlikdə kömək edir, bəzən suallara gətirib çıxaran 
tapşırıqların həllini verir, oyunçuların hərəkətlərini yönləndirir [ 1, s. 222] 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 129 –
Müəllim oyunun qaydalarına riayət etməyə nəzarət edir. Bəzən oyun zamanı, 
əgər nəzarətçi tələb olunarsa, o, nəzarətçi təyin edir. Bu və ya digər oyunun 
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, şagirdlərin arasından oyuna nəzarətçi qismində 
qatılmasını təmin etmək üçün səy göstərilməlidir. Müəllimin nəzarəti mümkün qədər 
xüsusilə oyunlarda vasitəli olmalıdır. Bu, aparıcılara müstəqilliyini, təşəbbüsünü, 
təşkilati bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan verəcək və oyunçular isə daha çox 
hərəkət azadlığı hiss edəcək, oyun daha effektiv və məqsədyönlü şəkildə gedəcək. 
Oyun zamanı müəllim yersiz iradla uşaqların fəaliyyəti və təşəbbüsünə təsir 
etməmək üçün, şagirdlərə maksimum diqqət, təmkin və xeyirxahlıq göstərməlidir. 
İnciyən və həssas uşaqlara xüsusi diqqət yetirilməlidir. Müəllim pozuntulara yol 
vermədən oyun qaydalarına riayət etməyə nəzarət edir. 
Bir çox oyunlar komandaların, qrupların və s. yarışı kimi keçirilir. Bu halda 
komanda kapitanları seçilir. Kapitanlar cavabların, qərarların düzgünlüyünü yoxlayır, 
qanun-qayda yaradır, cavabların ardıcıllığını təmin edirlər. Onlar düzgün cavablar 
üçün balları və ya xalları hesablayırlar. Əvvəlcə müəllim nəzarətçi rolunda özü çıxış 
edir və komandaların kapitanları ilə birlikdə oyunun nəticələrini yekunlaşdırır. 
Sonrakı oyunlarda müəllim yalnız kapitanların hərəkətlərinin düzgünlüyünə nəzarət 
edir. 
Şagirdlər növbə ilə komandaların kapitanları olurlar ki, mümkün qədər çox 
uşaq bu rolda özünü göstərsinlər. 
Hər komandaya müxtəlif hazırlıqlı məktəbliləri daxil etmək lazımdır. Çalışmaq 
lazımdır ki, komandalar bəqabər qüvvələrə sahib olsun. Yaxşı olardı ki, eyni 
komanda qalib gəlməsin. 
U
duzan komandaya bir dəfə qalib gəlmək imkanı vermək 
lazımdır ki, iştirakçılar özlərini qalib hiss etsinlər və oyuna maraq itirməsinlər. 
Dərsdə oyuna təxminən beş-səkkiz dəqiqə vaxt ayrılır. Oyunun sonunda onun 
nəticələri yekunlaşdırılır, qaliblər elan edilir. Müəllim növbəti dəfə qələbə qazanmaq 
üçün hansı materialın təkrarlamağını lazım olduğunu xatırladır. 
Qaliblərin müəyyənləşdirilməsi digər komandalara qarşı heç bir məzəmmət və 
töhmət olmadan baş verməlidir və bir qədər zarafat tonu ola bilər. Bununla belə, 
müəllimin komanda və ya bir neçə şagirdin nəyə görə qalib gəldiyini 
əsaslandırmalıdır. 
Bütün sinif oyunu yekunlaşdıranda müəllim ilə birlikdə iştirak edir. 
U
şaqlar 
oyunun nəticələrini müzakirə edirlər. Bu, özünü idarə etmək, özünə hörmət 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 130 –
bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün lazımdır. Bəzi oyunlarda nəticələr müəllimlər, 
kapitan və aparıcılar tərəfindən qiymətləndirilir. 
Oyunun istənilən halda istifadəsi yaradıcılıqla əlaqələndirilməlidir: bu oyunda 
uşaqlar üçün nəyin faydalı olması, onları son dərəcə maraqlandırması həll 
olunmalıdır. Müəllim həmin sinif şagirdlərinin hazırlığını nəzərə alaraq oyunun 
şərtlərini dəyişə bilər, tapşırığı asanlaşdıra və ya çətinləşdirə bilər. 
Oyunların müəyyən növlərini qarşılaşdırarkən onların müqayisəli təsvirini 
vermək lazımdır, çünki ümumi və fərqli, bəzən sərbəst oyunların bir-birindən 
fərqləndirmədən bir növ oyun digər növ oyunla eyniləşir; ümumi əlamətlər, fərqlər 
silinir, bu və ya növlərə xas olan xüsusiyyətlər fərqlənmir. Oyun tez-tez çalışmalarla, 
məşğələlərlə əvəz olunur ki, onların əsasında tapşırıqlar və onların yerinə yetirilməsi 
durur. 
Başqalarından daha çox süjet-rollu və didaktik oyunlar eyniləşdirilir. Süjet-
rollu oyunlarda, onların idarə olunmasında, bəzən həddindən artıq didaktizm, bəzən 
də birbaşa rəhbərlik vasitəsilə uşaqlara öyrətmək arzusu təqdim olunur. 
U
şaqların 
diqqəti yalnız onların mənimsənilməsi lazım olan şeylərə yönəldilir; oyun 
fəaliyyətlərinin “bərabərləşməsi” baş verir, oyinda nəzərdə tutulan qaydaların yerinə 
yetirilməsinə dair tələblər artır, oyunun nəticəsi təhlil edilir: nəyin yerinə yetirilib-
yetirilməməsi, uşaqların nəyi mənimsədikləri, öyrəndikləri şeylər
[5, s. 700] 
Didaktik oyunda, öz növbəsində, bəzən həddindən artıq süjetlilik və əyləncə 
tətbiq olunur, didaktik oyunun əsaslarını isə oyun fəaliyyətinin və məlumatların 
maraqlı mənimsənməsinin qarşılıqlı üzvi birləşməsi təşkil edir. Didaktik oyun 
uşaqların ətraf mühit haqqında fikirlərini genişləndirmək, dərinləşdirmək, 
sistemləşdirmək, idraki maraqların tərbiyə etmək, bilik qabiliyyətlərini inkişaf 
etdirməyi nəzərdə tutan idrak oyunudur. 
Süjet-rollu oyununun xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, burada aydın şəkildə
özfəaliyyət xarakter meydana çıxır: uşaqların öz təşəbbüsləri ilə oyun yaradır və 
orada yaşayırlar. 
U
şaqların oyun fəaliyyətinin yaradıcı xarakteri süjet oyununda onunla təzahür 
olunur ki, uşaq təsvir etdiyi bir kimsəyə çevrilir, öz həyatını yaradır və oyun zamanı 
həqiqətən sevinir və ya kədərlənir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 131 –
U
şaqlar oyundan əvvəl və ya oyun prosesində qaydaları müəyyənləşdirirlər. Bu 
qaydalar süjetin məzmunu, onun inkişafı ilə şərtlənir, onlar süjetə sabitlik verir, onun 
pozulmalarını və ya oyunçuların davranış pozuntularının qarşısını alır. 
Süjet-rollu oyununun idarə edilməsi müəllimin həyata keçirdiyi ümumi və ya 
xüsusi tapşırıqlar və oyunda uşaqların həyatı ilə şərtlənir. Lakin süjet-rollu oyun 
birbaşa rəhbərliyə imkan vermir. Pedaqoqun oyunda nə ilə və necə oynamağı 
göstərməyi onda olan qiymətli hər şeyi – oyun fəaliyyətinin həvəskar yaradıcılığı 
məhv edir. 
Oyun və təlimin arasındakı qarşılıqlı əlaqənin aydınlaşdırılmasına məktəblilərin 
inkişafı və tərbiyəsində təlimin, onun məzmununun, xarakterinin və rolu haqqında 
problemin dərindən öyrənilməsi kömək etmişdir. Ümumi təhsil sistemində didaktik 
oyun sinifdə təlimlə birlikdə müstəqillik qazanır və mövcud olur. Onun yeri didaktik 
forma və təlim vasitələrinin müxtəlifliyindən istifadə edərək, müəllimin ona verdiyi 
rolla müəyyən edilir [ 3, s. 340]. 
Didaktik oyun mürəkkəb bir fenomendir, amma onda struktur, yəni oyunu 
təlimin forması və oyun fəaliyyəti kimi xarakterizə edən əsas elementlər açıq şəkildə 
görsənir. Oyunun əsas elementlərindən biri təlim-tərbiyə təsirinin məqsədi ilə təyin 
olunan didaktik tapşırıqdır. 
Didaktik vəzifə və ya bir neçə vəzifənin olması oyunun öyrənmə xarakterini, 
tədris məzmununun uşaqların bilik fəaliyyəti prosesinə yönəldilməsini vurğulayır. 
Didaktik tapşırıq müəllim tərəfindən müəyyən edilir və onun tədris fəaliyyətini əks 
etdirir. 
Oyunun struktur elementi oyun fəaliyyətində uşaqlar tərəfindən həyata 
keçirilən oyun vəzifəsidir. İki vəzifə - didaktik və əyləncəli – təlim və oyun arasında 
əlaqəni əks etdirir. Didaktik oyunda dərslərdə didaktik vəzifənin birbaşa 
qurulmasından fərqli olaraq o, oyun vəzifəsi ilə həyata keçirilir, oyun fəaliyyətinin 
müəyyənləşdirir, uşağın vəzifəsinə çevrilir, istəkləri və onu həll etmək tələbatını
artırır, oyun fəaliyyətini aktivləşdirir. 
Didaktik tapşırıq oyun vəzifəsi, oyun fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi yolu 
ilə oyun boyunca həyata keçirilir, onun həlli nəticəsi isə finalda açıqlanır. Yalnız bu 
şəraitdə didaktik oyun təlim funksiyasını yerinə yetirə və eyni zamanda oyun 
fəaliyyəti kimi inkişaf edə bilər. 
Oyun fəaliyyətləri didaktik oyunun əsasını təşkil edir – onsuz oyunun özü 
mümkün deyil. Onlar sanki oyun süjetinin rəsminə bənzəyir. Oyun fəaliyyətləri nə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 132 –
qədər rəngarəng və məzmunludursa, oyunun özü şagirdlər üçün daha maraqlıdır və 
idraki və oyun vəzifələri daha uğurla həll olunur. Oyun hərəkətləri bəzən reallıqla 
eyni deyildir: onlar real hadisələri və real fəaliyyətləri əks etdirdikdə belə, onların 
yalnız xarici tərəfini ortaya çıxarır. 
U
şaqlara oyun fəaliyyətlərini öyrətmək lazımdır. 
Yalnız bu şəraitdə oyun təlim xarakteri daşıyır və məzmunlu olur. 
Oyun fəaliyyətləri heç də həmişə praktiki xarici fəaliyyət deyildir, nəyisə 
diqqətlə nəzərdən keçirmək, müqayisə etmək, araşdırmaq və s. zəruri olduqda, bu, 
məqsədyönlü qavrayış, müşahidə, müqayisə, əvvəlcədən mənimsənilmiş xatırlama 
proseslərində ifadə olunan mürəkkəb idraki fəaliyyətlər – təfəkkür proseslərində 
ifadə olunan idraki fəaliyyətlərdir. Fərqli oyunlarda oyun fəaliyyətləri onların 
istiqamətinə və oyunçulara olan münasibətə görə fərqlənir. 
Bütün uşaqların iştirak etdikləri və eyni rolları oynadıqları oyunlarda oyun 
fəaliyyətləri hər kəs üçün eynidır. Oyunda uşaqlar qruplara bölündükdə oyun 
fəaliyyətləri fərqlidir. Məsələn, mağaza oyununda alıcının oyun fəaliyyətləri 
satıcıdan fərqlənir; tapmacalar və onların tapılması ilə bağlı oyunlarda tapmacaları 
deyən və onları tapan uşaqlarda oyun fəaliyyətləri müxtəlifdir. 
Oyun fəaliyyətləri hər hansı sistemdə ardıcıllıqla bir-birini mütləq təqib etmir: 
onlar oyunun inkişafı və idraki məzmunun mənimsənilməsi prosesində fərqli şəkildə 
bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur, birləşir, bəziləri digərləri tərəfindən dəstəklənir. 
Didaktik oyunun tərkib elementlərindən biri oyunun qaydalarıdır. Onların 
məzmunu və istiqaməti uşağın şəxsiyyəti və uşaqların kollektivinin 
formalaşdırılması, bilik məzmunu, oyun vəzifələri və oyunun inkişafında və 
zənginləşməsində onun fəaliyyətləri ilə şərtlənir. Qaydalar uşaqların qarşılıqlı 
münasibətləri, onların davranış normalarına riayət edilməsi üçün mənəvi tələbləri 
nəzərdə tutulur. Didaktik oyunda qaydalar verilmiş hesab olunur. Qaydaları istifadə 
edərək, müəllim oyuna, idraki fəaliyyət prosesləri, uşaqların davranışına nəzarət edir. 
Oyunun qaydaları öyrədici, təşkilati, intizamlı xarakter daşıyır və çox halda 
onlar müxtəlif yollarla birləşdirilir. Oyun zamanı qaydalara riayət edilməsi səyləri 
göstərmək, oyunda və oyun xaricində ünsiyyət yollarını mənimsəmək və təkcə 
bilikləri deyil, həm də müxtəlif duyğuları yaratmaq, xoş emosiyaların toplamaq və 
ənənələri mənimsəməyə ehtiyac duyur. 
Oyun qaydalarının hər zaman birbaşa təlimat şəklində təqdim olunmadığını 
nəzərə almalıyıq: onların bir çoxu oyun fəaliyyətlərinə daxil olur və oyun 
fəaliyyətinə yönəldilərkən, onların inkişafını istiqamətləndirən tənzimləyici rolu 
oynaya bilər. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 133 –
Didaktik oyun uşaqların müxtəlif fəaliyyət kompleksindən ibarətdir: düşüncə, 
duyğu, həyəcan yaşama, başqasının dərdinə şərik olma, oyun probleminin həlli üçün 
aktiv yolların axtarışı, oyunun şərtlərinə və vəziyyətinə tabe olma, uşaqların oyuna 
olan münasibəti. Didaktik oyunun bütün struktur elementləri bir-birinə bağlıdır və 
onların əsaslarından birinin olmaması oyunu məhv edir. Oyun fəaliyyətlərinin oyun 
vəzifəsi, oyunu təşkil edən oyun qaydaları olmadan didaktik oyun mümkün deyil. O, 
öz xüsusiyyətlərini itirir, təhsil və tərbiyə məqsədlərinə çata bilmir. 
Kurikulum tələblərini, didaktik oyunun xüsusiyyətlərini bilərək, uşaqların 
marağını nəzərə alaraq, oyunun idarəetmə məharətinə malik olaraq, müəllim uşaqlara 
tanış olan oyunların variantlarını inkişaf etdirir və yaradıcı surətdə yeni faydalı və 
maraqlı oyunlar yaradır [ 2, s. 38]. 
Didaktik oyunu oyun fəaliyyətinin xüsusi bir növü və təlim vasitəsi kimi 
yüksək qiymətləndirilir.
Didaktik oyunların dərslərdə istifadəsi xarici dilinin ünsiyyət vasitəsi olaraq 
mənimsənilməsinə kömək edir. Didaktik oyun ilkin mərhələdə təlim, elementar bilik 
ünsiyyəti, müəyyən bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsinin zəruri üsul və 
formasıdır. Didaktik oyunların köməyi ilə yeni material tədqiq edilir, təkrarlanır və 
möhkəmlənir, təcrübədə istifadə olunur. Didaktik oyun məktəblilərin diqqəti, 
müşahidə, yaddaş, düşüncə inkişafı, müstəqilliyin təzahürü, təşəbbüsün 
formalaşmasına kömək edir.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
1.
Hüseynzadə G. Xarici dillərin tədrisində islahatlarm tətbiqi: 
Müəllimyönümlü tədrisdən tələbəyönümlü tədrisə keçid / Elm ilinə həsr olunmuş 
xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri II Respublika elmi konfransının 
materialları. Bakı: AD
U
nəşriyyatı, 2009, s. 220-226 
2.
İxtisas və tərcümə fakültələrində alman dilinin şifahi və yazılı nitq 
praktikası fənni üzrə tədris kurikulumı / B.S.Həsənovun redaktəsi ilə. Bakı, 2005, 38 s. 
3.
Kazımov N.H. Ali məktəb pedaqogikası. Bakı: Nicat, 1999, 340 s. 
4.
Qazıyeva M. Xarici dilin tədrisində nitq ünsiyyəti üçün vacib olan psixoloji 
xüsusiyyətlər / Xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri III Respublika elmi 
konfransının materialları. Bakı: AD
U
Nəşriyyatı, 2010, s. 191-195.


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 134 –
5.
Seyidov S.İ., Həmzəyev M.Ə. Psixologiya (yaş və pedaqoji 
psixologiya məsələləri). Bakı: Nurlan, 2007, 700 s. 
Huseynova Nilufar Maarif gizi 
SUMMARY 
The purpose of didactic games and game activities used in the teaching
of foreign languages. 
Keywords: elements of the game, didactic task, game activity, game plot 
An in-depth study of the problem of learning, its content, nature and role in the 
development and education of students helped to clarify the relationship between 
play and learning. In the general education system, didactic games acquire 
independence and exist along with classroom instruction. His place is determined by 
the role given to him by the teacher, who uses a variety of didactic forms and 
teaching aids. 
Didactic play is a complex phenomenon, but it clearly shows the structure, the 
main elements that characterize the game as a form of learning and game activity. 
One of the main elements of the game is a didactic task for the purpose of 
educational effect. 
The presence of a didactic task or several tasks emphasizes the learning nature 
of the game, the orientation of the educational content to the process of children's 
cognitive activity. The didactic task is determined by the teacher and reflects his 
teaching activities. 
Game activities form the basis of the didactic game - without it the game itself 
is impossible. They look like a drawing of a game plot. The more colorful and 
meaningful the game activities, the more interesting the game itself is for the 
students and the more successfully the cognitive and game tasks are solved. Game 
actions are sometimes not the same as reality: even when they reflect real events and 
real activities, they reveal only their outer side. Children must be taught play 
activities. Only in this case, the game is training and meaningful. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 135 –
Гусейнова Нилуфар Маариф гызы 
РЕЗЮМЕ 
ЦЕЛЬ ДИДАКТИЧЕСКИХ ИГР И ИГРОВЫХ ЗАНЯТИЙ 
ИСПОЛЬЗУЮТСЯ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ. 
Углубленное изучение проблемы обучения, ее содержания, характера и 
роли в развитии и обучении учащихся помогло прояснить взаимосвязь между 
игрой и обучением. В системе общего образования дидактические игры 
обретают самостоятельность и существуют наряду с обучением в классе. Его 
место определяется ролью, учителем, который использует различные 
дидактические формы и учебные пособия. 
Дидактическая игра - сложное явление, но в ней четко видна структура, 
основные элементы, характеризующие игру как форму обучения и игровой 
деятельности. Одним из основных элементов игры является дидактическое 
задание с целью воспитательного воздействия. 
Наличие дидактического задания или нескольких заданий подчеркивает 
обучающий характер игры, направленность учебного содержания на процесс 
познавательной деятельности детей. Дидактическая задача определяется 
учителем и отражает его педагогическую деятельность. 
Игровые действия составляют основу дидактической игры - без нее 
невозможна сама игра. Они похожи на рисунок игрового сюжета. Чем 
красочнее и содержательнее игровые задания, тем интереснее для учащихся 
сама игра и тем успешнее решаются познавательные и игровые задачи. 
Игровые действия иногда не совпадают с реальностью: даже когда они 
отражают реальные события и реальные действия, они раскрывают только их 
внешнюю сторону. Детей нужно учить игровой деятельности. Только в этом 
случае игра получается обучающей и содержательной. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: 
Pedaqogika elmləri doktoru, professor
Aida ŞAHBAZOVA 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 136 –
HƏSƏNOVA FİRUZƏ 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
salamlarazercelll@gmail.
com 
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN X-XI SİNİFLƏRİNİN AZƏRBAYCAN 
DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİNİN TƏDRİSİ 
Xülasə 
Tətbiqi dilçiliyin tədrisi orta məktəbdə ən vacib mövzulardan biridir. Çünki 
tələbələr şagirdlər dilimizin orfoqrafiyasını, orfoepiyasını, yazı mədəniyyətini, ədəbi 
dilini mükəmməl bilməlidirlər. Buradakı işlərin çoxu müəllimin üzərinə düşür. Bu 
imkanların yaradılması və inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan dilinin imkanları digər 
fənlərdən daha genişdir. Bunun üçün xüsusi çalışmalardan istifadə edilməlidir. 
Şagird ədəbi dili bilirsə, leksik, qrammatik, orfoqrafiya, orfoepik normalara əməl 
edir. Bu işlər tələbələrin tələffüz və yazı mədəniyyətini təsir edir. Eyni zamanda, bu 
tədqiqatlar yaradıcı düşüncənin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Tətbiqi 
dilçiliyin tədrisində səs və video istifadə olunmalıdır. Bu səs və video, tələbələrin 
nitq mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan dili 
dərslərinin əsas vəzifəsi savadlı yazı və düzgün nitqə sahib olmaqdır. Bu istiqamətdə 
işləyərkən müəllimlərimiz şagirdin yazdığı hər sözə və cümləyə diqqət yetirməlidir. 
Lazım gələrsə qiymətdən 1 bal çıxılmalıdır. Çünki şagirdlərin təlim və tərbiyəsi, 
düşüncəsinin inkişafı, şəxsiyyətin formalaşması ana dilini necə öyrənmələrindən 
asılıdır. Buna görə ana dilinin saflığını qorumaq, körpəlikdən uşaqlara öyrətmək 
lazımdır. Orta məktəblərdə ana dili təhsilinin məqsədi ümumi nitq və dil 
bacarıqlarını formalaşdırmaqdır. Bunun üçün əlimizdən gələni etməliyik.
Açar sözlər: 
yazı, orfoepiya, orfoepiya, ədəbi dil, üslubiyyat
Məlumdur ki, həyatımızda dil çox mühüm rola malikdir. İnsanlar arasında 
dilin əhəmiyyəti çox böyükdür. Milliyətindən asılı olmayaraq, dil hər bir kəsin 
mənimsədiyi varlıqdır. Bu baxımdan, son yüzilliklərdə dilçilikdə dilin elmi cəhətdən 
öyrənilməsinin üsul və metodları daha da genişlənmiş, yeni-yeni istiqamətlər 
formalaşmışdır. 
Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərinin Azərbaycan dili təlimində yazı, 
orfoqrafiya, orfoepiya, nitq mədəniyyəti kimi tətbiqi dilçilik şöbələrinin tədrisinə 
xüsusi yer verilir. 
Yazı görmə vasitəsilə dərk edilib, fikrin ifadə olunmasında əsas ünsiyyət 
vasitəsinə - dilə yardımçı olan işarələr sisteminə yazı deyilir. Yazı insanın 
cəmiyyətdə xüsusisilə bu günə qədər ucalmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yazı 
şagirdlərin duyğu və düşüncələrin dil normalarına uyğun olaraq nəqli, təsviri 
mühakimə xarakterli rabitəli mətnlər formasında ifadəsini tapır. Son tədqiqata 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 137 –
əsasən, yazının 4 növü müəyyənləşmişdir: a) şəkli (piktoqrafik) yazı; b) fikri 
(ideoqrafik) yazı; c) heca (silloqrafik) yazı; ç) səs (fonoqrafik) yazı. [5, 138] 
Piktoqrafik
yazı şəkillər vasitəsilə ifadə olunur. Piktoqrafik yazıların əhatə 
dairəsi o qədər də geniş olmamışdır. Əsasən, ov səhnələri, vuruş hadisələri və daha 
sonra mücərrəd anlayışları ifadə etməyə başlayıblar. Məsələn, müharibə sözü üçün 
ox şəklini çəkiblər. Nitqdəki sözlərin şəkillərlə deyil, ideoqramlarla əks olunmasına 
isə ideoqrafik və ya şəkilli yazı deyilir. İdeoqrafik yazı sistemində hər bir işarə bütöv 
bir sözü, yaxud sözün mənalı hissəsini bildirir. İdeoqrafik yazı şəkli yazı içərisində 
çox tədricən əmələ gəlmişdir. Bu yazı iki səbəbə görə yaranmışdır. Şəkli yazı inkişaf 
edərək, artıq əşyaların özünü əks etdirə bilməmişdir, onun ancaq şərti işarələrinə, 
yəni simvollarına çevrilmişdir. Məsələn, “günəş” anlayışını bildirmək üçün çinlilər 
piktoqrafik yazıda günəş şəkli çəkdilərsə, sonrakı yazılarında bunun əvəzinə “günəş 
oxşayan” yazılarında bunun əvəzinə “günəş oxşayan” heroqlif çəkmişlər. İkincisi 
təfəkkürün inkişaf ilə əlaqədar olaraq bu və ya başqa mücərrəd anlayışı 
piktoqramlarla vermək olmadığı üçün yazıya işarələr artırılmışdır. Bundan fərqli 
olaraq, heca (silloqrafik) yazıda şərti işarələr bütöv hecaları göstərirdi ki, bu da elmi 
ədəbiyyatda heca və yaxud da silloqrafik yazı adlanır. Bu yaz sistemi insanların 
sözləri hecaya bölməsi bacardıqları dövrdən formalaşmağa başlayıb. Silloqrafik yazı 
mənşəyinə görə fikri və ideoqrafik yazıdan meydana gəlmişdir. Hal-hazırda heca 
yazısından Yaponiyada istifadə edilir ki, bu yazı növünün də ən mənfi cəhəti kimi 
işarələrin çox olması göstərilir. [5, 139] Şərti işarələrlə dilin səslərini əks etdirən 
yazı növünə isə hərfli, yaxud fonoqrafik yazı deyilir. Yazının başqa tiplərindən fərqli 
olaraq, hərfli yazıda dilin bu və ya digər səsi, əsasən, qrafiklərlə, yəni hərflərlə əks 
olunur. Bu yazı sistemində hərflərlə yanaşı, digər işarələrdən, o cümlədən, orfqrafik 
işarələrdən də istifadə edirlər.
Dilçilikdə yazı tarixinin öyrənilməsi məsələsi də diqqətdən kənarda 
qalmamış, bu istiqamətdə mütəxəssislər tərəfindən müxtəlif axtarışlar aparılmışdır. 
Afad Qurbanovun qeyd etdiyi kimi, yazı tarixi məsələsi Azərbaycan dilçiliyinin 
zəruri problemlərindən biridir. Gözəl xəttə yiyələnmək, orfoqrafiya qaydalarını 
gözləmək şagirdlərin təlim və tərbiyəsinə təsir göstərir. Gözəl xətti olmayan şagirdin 
yazısında xeyli orfoqrafik səhvlər olur. Çünki belə şagirdlər təlim prosesində yazıya 
şüurlu münasibət bəsləyirlər. Yazı üzrə vərdişlərə məktəbdə yiyələnib, vərdişə 
çevrirlər. Yazı dedikdə, şagirdin üzdən köçürməyi, inşa üzərində köçürməsi, imla 
yazması nəzərdə tutur. Yazı çətin və mürəkkəb bir prosesdir. Ondan düzgün və dəqiq 
istifadə üçün şagird ilk növbədə hərflərin qrafik konfiqurasiyasını vermək, ikinci 
növbədə sözləri orfoqrafik cəhətdən düzgün yazmaq, üçüncü növbədə isə öz fikrini 
doğru ifadə etməkdir. Əyanilik üçün bir dərs nümunəsinə nəzər salaq: 
10-cu sinif 
Mövzu: “Arzum jurnalist olmaq idi.” Orfoqrafiyanı, yəni düzgün yazılışı 
müəyyən etmək. 
2.2.3. Sözün düzgün yazılışı öyrənilir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 138 –
2.1.2 .Kontekstdən çıxış edərək, sözün düzgün yazılışını müəyyənləşdirmək. 
1.1.2. Mətndəki əsas standartlara aid sualları cavablandırmaq. 
Təlimin məqsədi: Sözün düzgün yazılışını müəyyən etmək. 
Dərsin tipi: induktiv (yeni bilik verən dərs) 
İş forması: kollektiv və fərdi iş 
İş üsulu: beyin həmləsi, müzakirə 
İnteqrasiya: Ədəbiyyat 
Resurslar: İKT, şəkillər, iş vərəqləri 
Dərsin gedişi: 
Motivasiya: Motivasiya üçün aşağıdakı cümlədən istifadə edirəm: Tarix 
elmləri doktoru Fərid Əkbərli son dövrlərdə Vatikan (Məxfi, Məxfi) Arxivində 
apardığı araşdırmalarla , Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti üçün önəmli olan 
sənədlərin və əlyazmaların tədqiqi sahəsinndəki tədqiqi ilə diqqət mərkəzindədir.
Tədqiqat sualı: Tədqiqat sualını verilmiş mətnin məzmunundan çıxaraq 
şagirdlərə təqdim edirəm: “Arzum jurnalist olmaq idi” mətnində sözlərin düzgün 
yazılışını necə müəyyən etmək olar? 
Tədqiqatın aparılması: Dərsin bu mərhələsində hər şagirdə iş vərəqi verirəm 
və onlar mətndə sözün düzgün yazılışı haqqında yazırlar. 
Məlumat mübadiləsi və müzakirəsi: Dərsin bu mərhələsində şagirdlər 
tapşırıqlarını təqdim edirlər, daha sonra yoxlayıb, şagirdləri qiymətləndirirəm. 
Sonra isə kollektivlə işimi davam etdirirəm. 
Sözün düzgün yazılışı ilə bağlı çalışmalar verir və müzakirlər aparıram. 
Töhvə, yoxsa töhfə 
Magistratıra, yoxsa magistratura 
Muxbir, yox müxbir. 
Nəticə: Sözün düzgün yazılışını müəyyən etmək, hər bir sözün yazılışını 
dəqiqliklə öyrənmək, bununla bağlı orfoepiyaya lüğətləridən istifadə etmək. 
Ev tapşırığı: Bitişik və ayrı yazılan sözləri seçib yazmaq. 
Qiymətləndirilmə: Hər bir şagirdin cavabına uyğun olaraq qiymətləndirməni 
aparıram. 
Məlum olduğu kimi, orfoqrafiya əlifba ilə çox bağlıdır. Ona görə də əlifba 
dəyişdikcə orfoqrafiyada da müəyyən dəyişikliklər aparılır. Bu baxımdan, 
ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili tədrisi qarşısında duran məsələlərdən 
birini də orfoqrafiya məsələləri təşkil edir. Orfoqrafiya dövlət standartlarına daxil 
olan, dövlətin nəzarəti altında olan mühüm qaydalardır. Məktəb təcrübəsinə 
əsaslanaraq deyə bilərik ki, orfoqrafik səhvlərin yaranmasını həm obyektiv, həm də 
fərdi-subyektiv amillərlə əlaqələndirmək olar. Ümumi və obyektiv səbəblər kimi son 
dövrlərdə orfoqrafiya lüğətində bəzi sözlərin orfoqrafik qaydalarında aparılmış 
dəyişıklikləri (məs.: fel-feil, metafora-metafor və s.), orfoqrafiya qaydalarının 
həddən artıq çox olması və nəticə etibarı ilə bu qaydaların şagirdlərin yadda 
saxlanmasına maneyə yaratması və s. Bunnla belə, orfoqrafiya mane olan bəzi fərdi-


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 139 –
subyektiv səbəblər də vardır ki, buraya işin ardıcıl eyni qayda da aparılmaması, vahid 
metodlardan istifadə edilməməsi, bir sıra psixoloji halların nəzərə alınmaması, 
orfoqrafiya təlimində işlərin yoruculuğu və s. amilləri daxil etmək olar. [2, 229] 
Şagirdlərin dərk etməsinə görə çalışmalar 3 qrupa bölünür: analitik, sintetik, 
analitik-sintetik. Orfoqrafiya təlimi zamanı müxtəlif növ çalışmalardan istifadə 
olunur. Məsələn: 
Üzdənköçürmə
yazılar
. Üzdənköçürmə yazının hamı üçün anlaşılan 
asan növüdür. Hərfləri tam şəkildə dərk edib, sərbəst formada yazmağı bacaran 
şagird üzdən köçürməyə hazır olur. 
Əzbər 
yazı. Bu, şagirdin zehnində köçürülür, 
yəni şagird öz-özünə mətni diktə etməklə əzbərləyib. Əzbər yazı öncədən şagirdlər 
tərəfindən oyrənilsə də, müəllim tərəfindən çətin orfoqramların yazılması ilə bağlı 
xəbərdarlıq edilməlidir. 
Seçmə imla
.
Müəllim tərəfindən diktə olunur, daha sonra 
müəllimin seçdiyi sözlər şagird tərəfindən dəftərə yazılır. Müqayisə üçün: müəllim 
“sifətin azaltma dərəcəsini və ya ümumi isimləri seçib yazın” tapşırığı verməklə 
mətni diktə edə bilər. 
Özümü yoxlayıam
. Bu tipli imlada şagirdlər öz yazılarına 
diqqət edir, tənqidi yanaşa bilirlər. Bu da şagirdlərin elmi-intellektual təfəkkürünün 
formalaşmasında mühüm rol oynayır. [2, 254] 
Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərində orfoepiya məsələlərinin 
tədrisinə də mühüm yer verilir. Hər bir ədəbi dil, danışıq dilindən fərqli olaraq, 
normalaşmış dildir. Müxtəlif normalara malik olmaq ədəbi dili xarakterizə edən 
başlıca əlamətlərdən hesab olunur. Bu mənada, orfoepiyanın böyük əhəmiyyəti 
vardır. Orfoepiya eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir. 
Düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına 
imkan yaradır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşür. Şifahi ədəbi 
dil üçün xarakterik olan əlamətlər, qaydalar çoxdur. Bu sıraya – a) ayrı-ayrı səslərin 
və səs tərkiblərinin tələffüzü; b) söz və ifadələrin tələffüzü; c) qrammatik formaların 
tələffüzü aid edilir.
Müəllimi tədris zamanı, sinifdən kənar ünsiyyətdə nitq fasiləsi, intonasiya, 
cümlələrin ritmik bölgüsünə diqqət etməli, onların şifahi nitqdəki mühüm rolunu 
unutmamalıdır. Hər bir kəsdən ədəbi dildə, onun bütün qanunlarına riayət olunmaqla 
danışması tələb olunur. Bunun üçün də, ilk növbədə müəllim, alim, diktor, 
ümumiyyətlə hər kəs dilimizin tələffüz qaydalarını əsaslı şəkildə bilməlidir. Orfoepik 
qaydaların heç kəs tərəfindən pozulmasına yol verilmir. Bu qaydalar hamı üçün 
vahid və məcburidir. Lakin bəzən danışıq zamanı orfoepik normaların pozulması 
halları müşahidə olunur ki, bu da bir neçə səbəblə izah oluna bilər: 1. Danışanın şivə 
tələffüzünün təsiri ilə; 2. Klassik ədəbi dilin təsirinin nəticəsi kimi; 3. Orfoqrafiyanın 
təsiri nəticəsi kimi.
Orfoepiya ilə orfoqrafiya arasında həm fərq, həm də möhkəm əlaqə vardır. 
Orfoqrafiya sözlərin düzgün yazılışını, orfoepiya isə düzgün tələffüz olunmasını 
tələb edir. Buna görə də düzgün yazmaq üçün düzgün danışmağı, düzgün tələffüz 
etməyi bacarmaq lazımdır. Orfoepiya ilə orfoqrafiyanın fərqi ondan ibarətdir ki, 
dildəki söz və ifadələr heç də həmişə yazıldığı kimi tələffüz olunmur. Bu xüsusda, 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 140 –
həm orfoqrafiya, həm də orfoepiyanın müəyyən normalara əsalanması şagirdlərin 
diqqətinə çatdırılmalıdır. [5, 120] Qeyd olunmalıdır ki, nitqdə norma tənzimləyici, 
nizamlayıcı funksiyasını yerinə yetirir, nisbi sabitliyi yaradır. Ədəbi dilin normaları 
mütləq deyil, dəyişkəndir və müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər 
dərəcədə dəyişikliyə uğrayır bilir. Bu hal özünü dilin orfoqrafik və leksik 
normalarında daha çox göstərir.
Beləliklə, dilçiliyin nəzəri sahələri yalnız mütəxəssislərin maraq dairəsində 
olduğu halda, dilin təcrübi məsələlərini bilmək və ona riayət etmək peşəsindən asılı 
olmayaraq hamı üçün vacibdir. Bu, dil dərslərinin tədrisi zamanı tətbiqi dilçilik 
problemlərinin öyrədilməsinə xüsusi həssaslıqla yanaşılmasının vacibliyini bir daha 
təsdiq edir. 
Ədəbiyyat: 
1.
Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2003.
2.
Balıyev H., Balıyev A. Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 2014.
3.
Əkbərov Ə. Müasir Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı,2016.
4.
Kərimov Y. Ana dilinin tədrisi metodikası

Bakı, 2011.
5.
Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c., Bakı, 2019. 
6.
Seyidəliyev N. Afad Qurbanov və ümumi dilçilik. Bakı, 2019.
Гасанова Фируза
ОБУЧЕНИЕ ПРИКЛАДНЫМ ЯЗЫКАМ НА 
АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ЯЗЫКОВЫХ КЛАССАХ X-XI КЛАССОВ 
СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ 
РЕЗЮМE 
Преподавание”Прикладного языковедение считается одним из главных 
задач в средней школе”Потому, что ученики должны в совершенстве знать 
орфографию,орфоепию, культуры речи и письменности,в том числе и 
литературный Азербайджанский язык.В этом большоя ответственность падает 
на плечи учителья.Так как возможность Азербайджанского языка по 
сравнению с другими предметами боли обширны.для этого нужно 
использовать разные упражнения.Если ученики будет знать литературный язык 
то будут соблюдать орфографические, орфоепические лексические и 
грамматические нормы.Эти упражнения со стороны учеников влияют на 
культуру письменности.В том числе эти упражнения играют большую роль в 
развитии творческого мышления.В изучение, прикладного языковедения 
используются аудио и видео материалы.Эти аудио и видео материалы играют 
важную роль в развитии Азербайджанского языка. Это имеет способности 
грамотно писать и излогать свои мысли.Во время работы в этом направлении 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 141 –
учитель должен следить за каждым словом и приложением ученики, если есть 
необходимость срезать один балл Потому, что суть процесса воспитания и 
обучения ученика, развития его творческого мышления и формирование его 
личности зависит от того как ученик изучает свой радной язык.По этому надо 
беречь чистоту речи и научить язык.
Ц
ель обучения родного языка в 
общеобразовательных школах состоит в том, чтобы формировать умение 
владения общей речи.Для этого мы должны сделать все ,что в наших руках. 
Ключевые слова: 
письмо, орфография, орфоeпия, литературный язык, 
стилистика 
Hasanova Firuza
TEACHING APPLIED LANGUAGE ISSUES IN AZERBAIJANI 
LANGUAGE CLASSES OF X-XI GRADES OF SECONDARY SCHOOLS 
SUMMARY 
Teaching applied linguistics is one of the most important topics in high 
school. Because students must know the spelling, orthoepy, writing culture, literary 
language of our language perfectly. Most of the work here falls on the teacher. In 
order to create and develop these spellings, the possibilities of the Azerbaijani 
language are wider than in other subjects. Special efforts should be used for this. If 
the student knows the literary language, he follows the lexical, grammatical, 
orthographic, orthoepic norms. These studies affect students’ pronunciation and 
writing culture. At the same time, these studies play an important role in the 
formation of creative thinking. Audio and video should be used in teaching applied 
linguistics. These audio and video plays an important role in the formation of 
students’ speech culture.The main task of Azerbaijani language lessons is to have 
literate writing and correct speech. 
W
hen working in this direction, our teachers must 
pay attention to every word and sentence written by the student. If necessary, it 
should be deducted 1 point from the price. Because the essence of training and 
education of students, the development of thinking, the formation of personality 
depends on how they learn their native language. Therefore, it is necessary to 
preserve the purity of the mother tongue, to teach it to children from infancy. The 
purpose of mother tongue education in secondary schools is to form general speech 
and language skills. 
W
e must do our best for this. 
Key words: 
writing, spelling, orthoepy, literary language, stylistics
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elman Mirzəyev
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 142 –
NƏRGİZ RƏCƏBOVA
Bakı Dövlət 
U
niversiteti 
nargizracabova
@
gmail.com 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “HƏYAT” KONSEPTİ
VƏ ONUN MİKROKONSEPTLƏRİ 
XÜLASƏ 
Koqnitiv dilçiliyin əsas anlayışlarından biri də dünyanın dil mənzərəsi 
anlayışıdır. Hər bir xalqın dünya mənzərəsi özünəməxsus mental modellər şəklində 
təfəkkürdə formalaşan “dünyanın dil mənzərəsi” anlayışı özündə dil və mədəniyyət 
amillərini birləşdirsə də, burada psixoloji tərəf də əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir xalqın 
sosial stereotipləri, ədəbiyyatı, folkloru, tarixi təcrübəsi, dini baxışları, 
etnopsixologiyası, incəsənət və liqvokulturologiyası onan məxsus olan konseptsferi 
formalaşdırır. Konseptsfer isə vahidləri konseptlərdən ibarət olan koqnitiv dilçiliyə 
aid əsas anlayışlardan biridir. Koqnitiv dilçilik sərhədlərində “dünyanın dil 
mənzərəsi” və “konseptsfer” terminləri paralel şəkildə işlənsə də, bunların 
mahiyyətini eyniləşdirmək olmaz, “dünyanın dil mənzərəsi” hər bir xalqın ümumi 
dünya haqqında biliklərinin məcmusu, “konseptsfer” isə bu biliklərin siniflər 
şəklində qruplaşdırılmış konseptlər toplusudur. 
Konsept koqnitiv dilçiliyin əsas sahələrindən, dilçiliyin isə müasir, yeni 
istiqamətlərindən biridir. Konsept modern linqvistikanın aparıcı yönlərindən biridir. 
Antroposentrik paradiqma əhatəsində formalaşmış bu elmin əsas rolu insan koqnisiya 
sistemində dilin iştirakını aydınlaşdırmaqdan təşkil olunmuşdur. Konsept nə qədər 
dildə milli səciyyə daşıyırsa, o qədər də universaldır. Dilçilikdə son zamanlar vacib 
linqvokoqnitoloji araşdırma obyektlərindən biri də “həyat” konseptidir.
Tədqiqat işində konsept anlayışı və Azərbaycan dilində “həyat” konsepti onun 
mikrokonseptləri (mənəvi-əxlaqi mikrokonseptual aspekt, fəlsəfi mikrokonseptual 
aspekt, sosial mikrokonseptual aspekt, psixoloji mikrokonseptual aspekt) 
araşdırılmışdır. Eyni zamanda, həyat freyminin izahına nəzər yetirilmişdir. 
Açar sözlər: həyat konsepti, mikrokonseptlər, koqnitiv dilçilik 
Müasir koqnitiv dilçiliyin daha çox öz aktuallığı ilə seçilən vahidi konseptdir.
Dilimizdə mövcud olan, insanın dünya haqqındakı milli-mənəvi təsəvvürlərini 
özündə ehtiva edən əqli mahiyyətlər - konseptlərdir. Müasir linqvokoqnitoloji 
tədqiqatların mərkəzi məsələlərindən biri də konsept və söz məhfumlarının qarşılıqlı 
əlaqəsinin əsas xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsilə bağlıdır. A.P.Babuşkin, 
Q.Q.Slışkin, S.Q.Vorkaçev və bəzi tədqiqatçıların fikrincə, konseptin əsas 
xüsusiyyətlərindən biri də hər zaman sözlü ifadə tərzinə malik olmasıdır. Əks halda, 
konseptin varlığından danışmaq olmaz. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 143 –
Konseptlərin müxtəlif növləri vardır. Bu təsniflərin tərkib müxtəlifliyi konseptlərin 
xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Linqistikada konseptlərin təsnifi məsələsi də olduqca 
vacibdir. Konseptləri iki böyük qrupa ayırırlar: universal və milli konseptlər. 
U
niversal konseptlər ümumbəşəri biliklər əsasında formalaşmış konseptlərdir. Bu 
konsept tipləri spesifik mədəni xüsusiyyətləri özündə ehtiva etmir. 
A.Vejbistskayanın fikrincə, düşüncənin bir dildə təsvir olunması kimi, müəyyən 
hisslər də bir dildə ifadə oluna bilər, lakin fərq burasındadır ki, eyni bir hissin bütün 
dillərdə ifadəsi mümkün deyil, bir çox millimədəni amillər burada aparıcı rol 
oynayır. Müəllif konseptləri ümumi və milli bilikləri özündə ehtiva edənlər və 
universal konseptlər olmaqla iki növə ayırır. 
“Konsept” anlayışı məntiqlə, təfəkkürlə bağlıdır. Konseptin məzmununun təsviri 
eyni zamanda milli dilin dünyagörüşünün təsviridir. Hər bir xalqın dilinin 
dünyagörüşü dedikdə, milli dəyərlərdən asılı olan hadisə, proseslər, millətin həyat 
tərzi, mədəniyyəti, xarakterik xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur [7, s.267-279].
Mövcud olan ilkin təsəvvürlər dilin konseptual özülünü təşkil edir. Beyində 
formalaşan ümumi məsələlər insanın ətraf mühitlə əlaqəsi nəticəsində konseptual 
zəncirlər əmələ gətirir. Hər bir konsept tamın hissələri kimi meydana gəlir. Hissələr 
isə daha kiçik hissələr şəklində mikrokonseptlər formalaşdırır.
Azərbaycan dilinin dünya mənzərəsində “həyat” freyminin necə əks olunduğuna 
nəzər yetirək. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “həyat” sözünün izahı belə verilir: 
1. Materiyanın hərəkətinin müəyyən inkişaf mərhələsində əmələ gələn xüsusi 
forması; varlıq, dirilik.
2. Ömür. 
3. Canlı vücudun törədiyi andan yox olana qədərki dövr (bütöv dövr və ya onun bir 
hissəsi). 
4. İnsanda cismani və mənəvi qüvvələrin təzahürü.
5. Hər hansı bir sahədə yaşayış və inkişafı səciyyələndirən hadisələrin məcmusu. 
6. Bizi əhatə edən real varlıq.
“Həyat” konsepti linqvokulturoloji konseptlər silsiləsinə daxildir. “Həyat” 
konseptinin əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- “həyat” konsepti universal konseptlərə aiddir. 
U
niversallığının əsas əlaməti isə 
hər bir dünya mənzərəsində, milli konseptsferlərdə bu konseptin bu və ya digər 
elementlərlə təsvir olunmasıdır;
- digər linqvokulturoloji konseptlər kimi “həyat” konsepti də mental xarakter 
daşıyır və “həyat” məfhumunu səciyyələndirən elementlərin məcmusudur.
- “həyat” konsepti müxtəlif xarakterli dil elementlərində ifadə olunur (söz, söz 
birləşmələri, frazeoloji ifadələr, metaforik ifadələr və s.)
- verbal və qeyri-verbal düşüncə şəklində ifadə olunur;
- tərkib elementlərini iki qrupa ayrılır: ümumbəşəri dəyərləri əks etdirənlər, milli 
səciyyəli elementlər; 
- universallıq mahiyyətinə baxmayaraq, hər bir dilin dünya mənzərəsində 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 144 –
özünəməxsus ifadələrlə səciyyələndiyi üçün müxtəlif modellərlə təsvir edilir.
Azərbaycan dilində həyat konseptinin mikrokonseptləri olaraq, mənəvi-əxlaqi 
mikrokonseptual aspekt, sosial səciyyəli mikrokonseptual aspekt, fəlsəfi 
mikrokonseptual aspekt və psixoloji mikrokonseptual aspekti göstərə bilərik.
İnsanın ümumi biliklərinin formalaşmasının və mövcudluğunun ən mühüm 
üsulu dildir. İnsan təkcə dünyanı dərk etmir, həm də onda yaşayır ki, onun dilində 
təkcə obyektiv gerçəklik əks olunmur, həm də dünyanı dərk edən subyekt öz 
ifadəsini tapır. Fəaliyyəti prosesində obyektiv aləmi əks etdirəndə insan idrakın 
nəticələrini sözlərdə ifadə edir. Dünyanın dil mənzərəsi insanın dünyaya, yaşadığı 
cəmiyyətə münasibətini formalaşdırır.
Bir çox dilçilər konsepti düşüncə vahidi kimi müəyyən ediblər. Onlar 
mikrokonseptləri dünyaya baxışları, fikirləri müəyyənləşdirən, reallığı əks etdirən 
obyekt kimi təqdim edirdilər. Konsept öz məzmunu, mənası olan hər hansı düşüncə 
obyekti, mürəkkəb düşüncə obrazı, ünsiyyət prosesində isə müxtəlif danışıq vasitələri 
ilə qloballaşan düşüncə vahididir. Konseptlər də özlüyündə mikrokonseptləri (milli, 
qrup və fərdi) cəmləşdirir. “Həyat” konsepti Azərbaycan dilində söz, söz 
birləşmələri, frazeoloji və metaforik ifadələr kimi müxtəlif xarakterli dil 
elementlərində ifadə olunur: 
həyat keçirmək, həyat vermək, həyat yoldaşı, mənəvi 
həyat, sosial həyat, həyat eşqi, həyat yolu
və s. “Həyat” konsepti ilə bağlı dilimizdə 
olan sözlər: ömür, dövr, yaşam, varlıq, yol, can, canlı, yaşamaq, dirilik, enerji, 
fəaliyyət, ruh və s.
Tədqiqat mövzusunun aktuallığı dil və mədəniyyət arasındakı əlaqələrin 
problemlərini öyrənməyə marağın artması ilə müəyyən edilir. Bu prizmada 
mikrokonseptlərin əhəmiyyəti danılmazdır. Mədəni dilçiliyin mərkəzində bir şəxs 
dayanır, hansı ki, onun humanist mahiyyəti barədə danışmağa imkan verən müəyyən 
bir mədəniyyətin təmsilçisi kimi təyin edən bilikləri, davranış normaları vardır. 
Dünya mənzərəsi fikri zehniyyətlə əlaqələndirilir, hansı ki, onların aralarındakı 
konsepsiya və əlaqələrdən ibarətdir.
Müasir dilçilik elmi hər mətnin arxasında deyilən sözün mikrokonsepti, 
məzmununun təsviri eyni zamanda milli dilin dünyagörüşünün təsviridir. Dilin 
dünyagörüşü dedikdə, milli-mənəvi dəyərlərdən asılı olan hadisə və proseslər, 
millətin tarixi, mədəniyyəti, xarakterik xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur. 
Mikrokonseptlərin milli mentalitet və düşüncələrdən ən mühüm fərqləri bir tərəfdən 
dildə əks olunur, digər tərəfdən isə dillə müəyyən olunur. Dilçilikdə mikrokonseptə 
müxtəlif yanaşmaları təhlil edərkən əldə olunan nəticə ondan ibarətdir, onlar dillə 
ifadə olunan və etnoloji xüsusiyyətlərə malik olan kollektiv dərketmənin təzahürüdü. 
XXI əsrdə dil yalnız ünsiyyət və idrak vasitəsi kimi deyil, bir millətin mədəni kodu 
kimi qəbul edən bir istiqamət kimi fəal şəkildə inkişaf etdirilir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 145 –
Nəticə 
Bir çox tədqiqatçılar konsepti dəyişkən xarakterli hesab edirlər, onun dəyişkənliyi, 
onun qeyri-ixtiyari işlədilməsi ilə bağlıdır. Belə olan halda ümumi konseptlə fərdi 
konsept arasındakı fərq silinir. İstənilən konsept emosionallığa malikdir, yəni konsept 
tək bir insanın ərsəyə gətirdiyi şeylər deyil, həm də fərdi konseptlər, həm də ümumi 
konseptlərin özülündə insan faktoru durur. Bu bağlılıqla yanaşı, təbiətən onlar 
fərqlənirlər. Ümumi konseptlərdə emosiya obyektiv xarakter daşıyır və müəyyən 
struktura malikdir. Həmin quruluş da zamana görə dəyişib inkişaf edə bilər. Fərdi 
konspet qəbul olunan informasiya əsasında dəyişir, fərdi emosiyanın buna təsiri yan 
keçmir. Eyni zamanda, fərdin emosiyası assosiasiyalarla da bağlı olur. Ümumi 
konseptlər müəyyən dövr ərzində formalaşır və onun dəyişilməsi uzun bir dövrü 
əhatə edir. Fərdi konsept isə nisbətən məhduddur, lakin onun formalaşma konteksti 
çox genişdir. Fərdi konsept subyektivdir, dəyişkəndir, ümumi konsept isə 
dəyişməzdir, obyektivdir, tarixi inkişafı nisbətən daha davamlıdır, xalqın həyati 
təcrübəsi və dili əsasında formalaşır. Amma bunu da unutmaq olmaz ki, ümumi 
konsept fərdi konsept əsasında meydana gəlir. Həyat konseptləri milli dildə qorunur, 
dilin mənimsənilməsi ilə fərdin şüuruna daxil olur. Dilimizdə ümumi və xüsusi 
cəhətləri konseptlər öyrənilərkən hər bir anlayışı bildirən sözlərin etimologiyası, söz 
birləşmələri strukturunda sinonim və omonimlik, onların işlənmə konteksti, 
frazeologiyaya xüsusi fikir verilir. Hansısa konseptə əsaslanan fərdi dil konseptin 
mahiyyəti ilə bağlanır, insan şüurunda onun yerini müəyyən etməyə əsas verir.
Belə bir nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycan dilində həyat konsepti universal konseptdir 
və onun mənəvi-əxlaqi, fəlsəfi, psixoloji və sosyal səciyyəli mikrokonseptləri 
mövcuddur. Həyat freymi dilimizdə verbal və qeyri-verbal formada söz və söz 
birləşmələrində, frazeoloji və metaforik ifadələrdə öz əksini tapır.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 
1. Abdullayev Ə.Ə. Koqnitiv dilçiliyin əsasları. Bakı: Mütərcim, 2008, 20 s. 
2. Axundov A. Dil və mədəniyyət. Bakı: Yazıçı, 1992, 192 s. 
3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: 2006, 4 cilddə
4. Əliyeva Z. Dilçilikdə konsept nəzəriyyəsi, “Ağamusa Axundov və Azərbaycan 
filologiyası” beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 20007, s.151-156. 
5. Niftəliyev A. Linqvokulturologiyaya giriş. Bakı: Mütərcim, 2017, 127 s.
6. Veysəlli F.Y. Dil. Bakı: Təhsil, 2007, 292 s. 
7. Асколъдов С.А. (1997), Концептислово. Русская словесность, М.: Academia, 
c.267-279. 
8. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. М.: Языки 
русской культуры, 1999. стр.780
9. Маслова В. А. Когнитивная лингвистика. М.: Тетра Системс, 2004. 256 с. 32. 
10. Маслова В. А. Лингвокультурология. М.: Академия, 2001. 208 с 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 146 –
НАРГИЗ РАДЖАБОВА 
КОНЦЕПЦИЯ ЖИЗНИ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО 
МИКРОКОНЦЕПЦИИ 
РЕЗЮМЕ 
В статье обсуждается концепция жизни в нашем языке и ее микроконцепции, а 
также ее передача в нашу жизнь, правила правильной передачи будущим 
поколениям. Он также дал индивидуальный подход к концепциям жизни, 
оцененным и проанализированным через фильтр общества. Одно из слов, 
которые мы часто используем в повседневной жизни, - это слово 
«современный». Но мы забыли, что каждый период современен для своего 
времени. Со временем этот процесс улучшается, переходя из одной формы в 
другую. 
Х
отя понятие жизни в азербайджанском языке неоднозначно и 
многогранно, его цель - не только адаптироваться к современности, но и 
опираться на наши исторические корни и национальные ценности. Есть общая 
концепция жизни, принятая обществом, предназначенная для всех, и есть 
концепция индивидуальной жизни, которая формируется в призме общей 
концепции жизни. Прежде всего, процесс самореализации начинается с 
уважения к ценностям. Эти ценности бывают гуманитарными, национальными 
и международными. Согласно концепции жизни, осознающий себя человек - 
гуманист, интеллигентный, справедливый, осознающий свои права, 
трудолюбивый и постоянно совершенствующийся. Смелость, уверенность в 
себе, новаторство и уверенность в себе формируются в результате процесса 
самосознания. Наша страна всегда могла вызывать большой интерес в мире, 
особенно в последние годы, так как это страна с древней историей, с ее опытом 
государственности, архитектурными памятниками, культурой, национальными 
и духовными ценностями наших великих поселений. Причина такого интереса 
- признание страны сильным и влиятельным государством, способность 
интегрировать мультикультурные традиции нашей истории и толерантность в 
мир. Поскольку это основные направления общественной и политической 
жизни нашей страны, они являются важнейшим проявлением развития 
традиций нашей государственности в новом контексте и форме. Картина 
последних лет показывает, что получить такой опыт было непросто, это было 
достигнуто благодаря патриотическим людям с национальным менталитетом, 
посвятившим свою жизнь формированию и развитию азербайджанской 
идеологии в новом смысле. При формулировании концепции жизни этих людей 
учитывалась пригодность сообщества на фоне индивидуального подхода. 
Ключевые слова: концепция жизни, микроконцепции, 
когнитивная 
лингвистика


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 147 –
NARGIS RAJABOVA 
THE CONCEPT OF LIFE IN THE AZERBAIJANI LANGUAGE AND ITS 
MICROCONCEPTS 
SUMMARY 
The article discusses the concept of life in our language and its 
microconcepts, as well as its transmission to our lives. The concept of life in the 
Azerbaijani language is ambiguous and multifaceted, its purpose is not only to adapt 
to the present, but also to be based on our historical roots and national values. There 
is a general concept of life, which is accepted by society, intended for everyone, and 
there is a concept of individual life, which is formed in the prism of the general 
concept of life. According to the concept of life, a self-aware person is a humanist, 
intelligent, fair, aware of his rights, diligent and constantly improving himself. Our 
country has always been able to attract great interest in the world, especially in recent 
years, as it is a country with an ancient history with its experience of statehood, 
architectural monuments, culture, national and spiritual values of our great 
settlements. The reason for this interest is its recognition as a strong and influential 
state, its ability to integrate the multicultural traditions of our history and tolerance 
into the world. As these are the main lines of both public and political life of our 
country, they are the most important manifestation of the development of our 
statehood traditions in a new context and form. The picture of recent years shows 
that gaining such experience has not been easy, it has been achieved thanks to 
patriotic people with a national mentality who have dedicated their lives to the 
formation and development of the Azerbaijani ideology in a new sense. In 
formulating the concept of life of those people, the suitability of the community was 
taken into account against the background of an individual approach. 
Key words: concept of life, microconcepts, 
cognitive linguistics 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: prof. Zemfira Şahbazova
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 148 –
ŞƏMSİ HÜSEYNOV
Lənkəran Dövlət Universiteti
semsi.97.huseynov.97@gmail.com
ORTA ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ SİNTAKSİS
TƏLİMİNİN TƏDRİSİNƏ DAİR ÜMUMİ
MƏSƏLƏLƏR 
XÜLASƏ 
Orta məktəblərdə tabesizlik tabelilik əlaqələrinin, sintaktik əlaqələrin, 
cümlələrin tədrisinə mühüm riayət edilir. Azərbaycan dilinin cümlələri quruluşca 
zəngindir. Bu baxımdan sintaktik əlaqələrin tədrisi prosesi mühüm mərhələdir. 
Çünki, məhz cümlələr, sözlər arasındakı əlaqələr məsələləri birbaşa sintaksisin 
tədqiqat obyektidir. Orta məktəblərdə sintaksisin tədrisi zamanı işin böyük hissəsi 
müəllimin üzərinə düşür. Müəllim bölməni tədris edən zaman müasir iş üsullarından 
istifadə etməli, və ədəbiyyatla- bədii əsər nümunələri ilə prosesi davam etdirməlidir. 
Çünki bu şəkildə tədrisin aparılması digər fənlərə görə Azərbaycan dilində daha 
genişdir. Sintaksisin tədrisi şagirdlərdə bir sıra bacarıqları formalaşdırır. Sintaktik 
əlaqələrin, sözlərin, söz birləşmələrinin düzgün şəkildə qavranılması nəticəsində 
şagirdlər düzgün cümlə qurmaq vərdişlərini sahiblənmiş olar. Dilimiz daha 
mürəkkəb və çoxcəhətli fikirləri ifadə etmək üçün müxtəlif cür cümlələri (sadə, 
mürəkkəb) müxtəlif şəkildə birləşdirib işlətməyə imkan verir.Müəllim tədris zamanı 
mürəkkəb söz, mürəkkəb adları da müqayisə müstəvisində saxlamağı unutmamalı, 
yeri gəldikcə praktik nümunələr əsasında onları söz birləşmələri ilə müqayisə 
etməlidir. Eyni zamanda sintaksis üzrə veriləcək bilik və vərdişlərin ədəbi dil 
normalarının mənimsədilməsində rolu böyükdür. Orta məktəblərdə sintaksis təlimi 
eyni zamanda şagirdlərdə orfoepik, intonasiya, durğu işarələri və qrammatik üslubi 
normaların tədrisinə zəmin rolunu oynayır. Təlimin yekununda şagirdlər artıq 
sintaktik əlaqələr nədir ? sualina cavab verir.Həmçinin, sintaktik məfhum 
anlayışlarını dərk edir.Çünki Sintaksisin lazımı səviyyədə tədrisi sintaktik 
məfhumların mənimsədilməsilə birbaşa vəhdətdədir. Həmçinin bölmənin tədrisi ilə 
tabesizlik və tabeli mürəkkəb cümlə anlayışlarını şagirdlər mənimsəyir. Qeyd 
olunanlar əsasında sintaksis bəhsi üzrə məktəb kursunun məzmunu və təlim 
vəzifələri şagirdlərə öyrədildikdən sonra mövzu yekunlaşdırıla bilər 
Açar sözlər: Sintaksis ,sintaktik əlaqlələr, söz birləşmələri, cümlələr
Annotasiya. 
Azərbaycan dilinin tədrisi prosesi hər zaman olduğu kimi müasir 
dövrümüzün də əsas məsələlərindən biridir. Bilik və bacarıqların şagirdlər tərəfindən 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 149 –
mənimsədilməsində kurikulum təliminin əsas konsepsiyaları çərçivəsində müasir 
texnologiyalar əsasında dərslərin və tədris prosesinin gedişatina nail olmaq 
lazımdır.Bu məksədlə məqalədə məhz orta məktəblərdə sintaksisin təliminə məxsus 
olan predmetlərin öyrədilməsinə məxsus əsas müddəalar öz əksini tapmışdır. 
Bildiyimiz kimi dilimizin sintaktik quruluşunun təşəkkül tarixi çox qədimdir. 
Azərbaycan dilinin hazırkı sintaktik quruluşu ilə "Dədə Qorqud"un, daha qədim 
bayatı və xalq mahnılarımızın dil quruluşu arasında əsaslı fərq yoxdur. Lakin 
dilimizin sintaktik quruluşunun tədqiqi, öyrənilməsi o qədər də qədim deyildir. 
Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu uzun müddət məktəb qrammatikası həcmində 
öyrənilmişdir. Elmi sintaksis kursunun formalaşması bizə yaxın dövrün məhsuludur. 
XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq meydana çıxan bir sıra dərsliklər, dərs vəsaiti, 
monoqrafiya və dissertasiyalar sintaktik quruluşun öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. 
Bu sahədə Dəmirçizadə, M. Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Z.Budaqova, 
N.Hacıyeva, Y. Seyidov, H.Bayramov, Z.Tağızadə. Ə. Cavadov. N.Abdullayeva, K. 
Vəliyev, K.Abdullayev kimi görkəmli alimlərinizin böyük xidmətləri vardır. 
Sintaksis morfologiyadan sonra tədris edilən ikinci böyük kursdur və bu kursla 
bütövlükdə qrammatika təliminə yekun vurulur. Azərbaycan dili tədrisi qarşısında 
duran didaktik vəzifələrin məqsədəuyğun olaraq həyata keçirilməsi sintaksis 
tədrisinin yüksək səviyyədə təşkilindən çox aslıdır.Azərbaycan dili sintaksisinin 
elmi-nəzəri və təlimi metodiki tərəfləri daim dilçi və metodistlərimizin tədqiqat 
predmeti olmuş, onun bütün məsələləri diqqət mərkəzində dayanmışdır. 
B.Çobanzadə, Dəmirçizadə, J.Cavadov. Abdullayev, M.Hüseynzadə, Y.Seyidov, 
A.Qurbanov, A.Abdullayev, M.Həsənov, B.Əhmədov, N.Abdullayev, Ə.Əhmədov, 
V.Qurbanov, K.Kərimov və başqaları sintaksisin problemləri ilə bağlı onlarla 
sanballı monoqrafiya va məqalələr çap etdirmişlər. Sintaksis tədrisindən ilk sistemlı 
məlumat A Abdullayevin "Orta məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi metodikası" 
dərsliyində və daha sonra "Orta məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi (II hissə)" 
kitabında verilmişdir. Burada sadə cümlənin tədrisi bölməsini Nazim Əhmədov, 
mürəkkəb cümlənin tədrisi bölməsini isə dosent Sabir Vahidov yazmışlar. 2002-ci 
ildə tərtib edilmiş sonuncu proqrama əsasən, sintaksis kursu VIII-IX siniflərdə tədris 
edilir. Ancaq ibtidai Siniflərdən etibarən sintaksisin ilkin elementlərindən söhbət 
açılır, dilçiliyin ayrı-ayrı bölmələrinin tədrisi də sintaksisin nəhənk daşı olan 
cümlələr vasitəsilə mənimsədilir. Sintaksis bəhsi üzrə əsaslı tədqiqat işi aparan 
Məmməd Həsənov sintaksis haqqında mülahizələrini Əfəndizadənin hələ 1974-cü 
ildə söylədiyi fikirləri ilə tamamlamaqda çox haqlıdır: «...sintaksis qrammatikanın 
yekunudur və özündə Azərbaycan dili məktəb kursu demək olar ki, bütün 
mətləblərini əhatə edir. Biz bilirik ki, dilin bir sıra vəzifələri vardır. Və ən mühüm 
vəzifələrindən biri şübhəsiz ki '' ünsiyyət vasitəsi olmasıdır'' (2; səh 323) . Dilin 
ünsiyyət vasitəsi olması üçün yalnız sözlər kifayət etmir, eyni zamanda sözlər 
cümlədə bitmiş fikir ifadə etməlidir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 150 –
Sintaksis təlimini həyata keçirərkən bu kursun məzmununda bir sıra anlayışlar 
dayanır. Burada ən başlıcası cümlədə sözlərin əlaqəsi və söz birləşmələri, cümlə, 
cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri, baş və ikinci dərəcəli üzvlər, eyni 
zamanda həmcins üzvlü cümlələr , ara sözlər, xitablar, mürəkkəb cümlə anlayışları, 
mürəkkəb cümlənin növləri və yekunda tabesiz mürəkkəb cümlə, tabeli mürəkkəb 
cümlələr və onların növləri daxildir.Sintaksis tədrisi qarşısında bir sıra vəzifələr 
vardır. 
1. İlk növbədə bu təlimlə bağlı olan anlayışları şüurlu şəkildə şagirdlərə 
mənimsətmək. 
2. Sintaksis təlimi üzrə şagirdlərə lazım olan zəruri bacarıqların aşılanması. 
3 .Sintaktik-üslubi normalara aid ən mühüm və vacib olan bacarıqların 
mənimsədilməsi 
4. Sintaksis təlimi üzrə məktəb kurslarında qeyd olunan biliklərin sistemli şəkildə 
şagirdlərə çatdırılması. 
Bildirməliyik ki, sintaksis təlimi məktəblərdə tədris edilən zaman Azərbaycan 
dili təlimində yer alan digər bölmələrə ( Məs- morfologiya ) inteqrasiyalı şəkildə 
aparıla bilər. Çünki bu mövzunun digər bölmələrlə əlaqəsi zəruridir. Bunun səbəbini 
şagirdlərə ''bu əlaqə olmadan nə sintaksis kursunu şüurlu şəkildə anlamaq , nə də 
digər bölmələrə məxsus verilən məlumatları möhkəmkəndirmək mümkün deyildir'' 
cümləsini quraraq izah edə bilərik. Qeyd olunan fikirlə bağlı M.Həsənovun 
aşağıdakı sözləri vardır. ''Morfologiyanın tədrisi prosesində sintaksisə hazırlıq 
işləri aparmaq, eləcə də sintaktik materialları morfoloji biliklər əsasında izah 
etmək müəllimin arzusundan asılı deyil. Bu qrammatikanın bərabərhüquqlu hissələri 
arasındakı təbii əlaqədən, habelə təlimdə müvafiqlik prinsipi ilə bağlı olan 
əlverişlilik prinsipindən doğan ehtiyacdır'' ( 2 ; səh .328) 
Sintaksisin lazımı səviyyədə tədrisi sintaktik məfhumların mənimsədilməsilə 
birbaşa vəhdətdədir. Şagird burada sintaktik məfhum anlayışını elə dərk etməlidir 
ki, onların qrammatik formalarını seçməkdə çətinlik çəkməsin.Məsələn, əsas 
məfhum elə yaradılmalıdır ki, onlar bu məfhumların qrammatik məqsəd şagirdləri 
cümlədəki üzvləri, buradakı cümlə üzvü olmayan sözlərdən seçdirməkdən ibarət 
olmalıdır. Əgər şagird cümləni birləşmədən, sadə cümləni mürəkkəb cümlədən, 
tabesiz mürəkkəb cümləni tabeli mürəkkəb cümlədən, ismi və feli birləşmələrin 
ayn-ayrı növlərini bir-birindən dəqiq fərqləndirə bilirsə, məfhumun 
mənimsənildiyinə əmin olmaq olar. Eyni zamanda söz birləşməsi və söz, söz 
birləşməsi və cümlə münasibətləri aydınlaşdırılmalı, ismi və feli birləşmələrin 
mahiyyəti, onların arasındakı fərqli cəhətlər dəqiqləşdirilməlidir. İlk növbədə, sabit 
və sərbəst söz birləşmələri haqqında aşağı siniflərdə öyrədilmiş məlumatlar yada 
salınmalıdır. 
Müəllim tədris zamanı mürəkkəb söz, mürəkkəb adları da müqayisə 
müstəvisində saxlamağı unutmamalı, yeri gəldikcə praktik nümunələr əsasında 
onları söz birləşmələri ilə müqayisə etməlidir. Şagirdlər ismi feli birləşmələrin 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 151 –
nələrlə ifadə olunduğunu, onların növlərini dəqiq bilməlidir ki. I nov təyini söz 
birləşməsinin tərəflərinin ayrı-ayrı sintaktik suala cavab verdiyini, əksər hallarda 
cümlənin ayrı-ayrı üzvləri ola bildiyini dərk etsin. I növdən fərqli olaraq II, III növ 
təyini söz birləşmələrinin isə bütövlükdə bir cümlə üzvü kimi vahid sintaktik suala 
cavab verdiyini praktik olaraq başa düşsün.
Qeyd olunanlar əsasında tədris edəcəyim dərs nümunəsinə nəzər salaq. 
Dərs icmalı
Mövzu:
Sintaksis haqqında ümumi məlumat
Standart:
4.1.2, 2.1.1 
Məqsəd
: Şagirdlərin sintaksis haqqında biliklərini daha da inkişaf 
etdirmək və söz birləşmələri haqqında bilikləri möhkəmləndirmək 
Təlim forması
: Kiçik qruplarla iş 
Təlim üsulları
: Əqli hücum,müsahibə,müzakirə 
İnteqrasiya : 
Ədəbiyyat 
Təchizat:
Azərbaycan dili dərsliyi , iş vərəqləri , əyani vəsait 
Dərsin gedişi
Motivasiya
. Əvvəlcə, mövzu ilə bağlı dərsin ilk mərhələsi olan motivasiya 
mərhələsində şeir nümunəsindən istifadə edirəm 
Sürmə çəksin gözlərinə, qaşına,
Gündə yüz yol mən 
dolanım başına. 
Zakirtək yanmağa 
eşq ataşına,
Cürəti var isə, pərvanə gəlsin !
( 4 ; səh 165 ) 
Daha sonra şagirdlərə tədqiqat sualı verirəm: 
M:-Şagirdlər,nümunədə fərqləndirdiyim sözlər nə hesab olunur?
Ş:-Nümunədə fərqləndirilmiş sözlər söz birləşmələridir.
M:-Nümunədə 2ci və 3cü misrada fərqləndirilən sözlər hansı söz birləşmələridir? 
Ş:-Bu nümunədə 
dolanım başına
3cü növ təyini söz birləşməsi, 
eşq ataşına
isə
2ci növ təyini söz birləşməsidir.
Tədqiqat sualı verildikdən sonra şagirdlərə sintaktik əlaqələr, eyni zamanda söz 
birləşmələriylə bağlı bəzi nəzəri məlumatlar verirəm. Xüsusilə də sintaksisdə 
öyrənilən məsələlər və tabeli, tabesiz mürəkkəb cümlələr haqqında nəzəri 
məlumatları şagirdlərə bildirir, daha sonra dərslikdə olan nəzəri məlumatları 
mənimsədirəm. 
Tədqiqatın aparılması
. Bu mərhələdə şagirdləri sinifdəki saya görə qruplara 
bölürəm və qrup liderini təyin edirəm. Bundan sonra qruplara əvvəlcədən 
hazırladığım iş vərəqləri təqdim edirəm və onlar sintaktik əlaqələr və növləri 
haqqında məlumatları qeyd edirlər. 
'Atlılardan biri Əhmədin yanında qaldı, qalanlar qabağa keçdilər
' cümləsində hansı 
cümlə üzvləri söz birləşməsi ilə ifadə olunmuşdur? 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 152 –
A
) mübtəda, tamamlıq 
B
) mübtəda, təyin
C
) zərflik, xəbər
D
) zərflik, tamamlıq
E
) mübtəda, zərflik
Hansı birləşmədə yanaşma əlaqəsi var? 
A
) şəhərdən qayıdanda
B
) külək səsi
C
) dəniz havası
D
) ədəbiyyat kitabı 
E
) sehrli nağıl 
Hansı cümlədə tabesizlik əlaqəsi var?
A
) Stəkanı ovcunda sıxıb, kirpiklərini endirib onun burdan getməyini gözləyirdi. 
B
) Bəlkə, onları tanımadığı üçün gözlərini döyürdü. 
C
) Səməd onu yaxşı qarşılamadığını görsə də, özünü o yerə qoymadı 
D
) O, çoxdan çıxıb getmişdi. 
E
) Vaqif düz dörd aydır ki, bu görüşü gözləyirdi. 
' Şübhəsiz ki , Lalə ağıllı və gözəl qızdır'
cümləsində hansı söz digər sözlərlə sintaktik 
əlaqəyə girmir? 
A) Lalə
B) gözəl
C) şübhəsiz ki 
D) ağıllı
E) qızdır 
Məlumatın mübadiləsi və müzakirəsi. 
Dərsin bu mərhələsində şagirdlər 
tapşırıqları və iş vərəqlərini təqdim edirlər, daha sonra yoxlayıb qiymətləndirirəm. 
Bütün bunlardan sonra şagirdlərə suallarla müraciətlər edirəm və müzakirələr 
aparırıq . 
Sintaktik əlaqə nəyə deyilir? 
Sintaktik əlaqənin hansı növləri var?
Söz birləşməsi dedikdə nə başa düşürsünüz? 
Sözlər arasındakı qrammatik bağlılıq hansı terminlə ifadə olunur? 
Nəticə.
Şagirdlər ilkin məlumatları dəqiqləşdirir və nəzəri biliklərlə yanaşı 
müzakirə apararaq yeni biliklər əldə edirlər. 
Ev tapşırıqı. 
Şagirdlərə mətnlərdən söz birləşmələri nümunələri seçməyi eyni 
zamanda sintaktik əlaqələrə bağlı bədii əsərlərdən 5 nümunə yazmalarını 
söyləyirəm. 
Qiymətləndirmə
. Hər bir şagirdin cavablarına uyğun qiymətləndirmə 
meyarlarından istifadə edərək qiymətləndirirəm. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 153 –
Bildiyimiz kimi, iki və daha artıq müstəqil sözün məna və qrammatik cəhətdən 
birləşməsinə söz birləşməsi deyilir. Müstəqil söz dedikdə əsas nitq hissələri nəzərdə 
tutulur. Köməkçi nitq hissələri söz birləşməsi yarada bilmir. Köməkçi nitq 
hissələrindən qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar söz birləşmələrinin tərkibində iştirak edə 
bilər, amma söz birləşməsinin tərəfi ola bilməz. Köməkçi fellər də (etmak, eləmək, 
olmaq) söz birləşməsinin müstəqil tərəfi ola bilməz. Söz birləşmələrinə aid 
nümunələr- həyatın mənası, insan arzusu, daha çox çalışarkən , əlləri qanlı, təbiəti 
qoruyarkən və s. 
Söz birləşmələri və cümlələri yaradan sözlər arasında iki cür əlaqə olur: 
1) məna əlaqəsi; 
2) sintaktik əlaqa. 
Sözlər bir-birinə həm məna, həm də sintaktik əlaqələnmə cəhətdən bağlanır. 
Söz birləşməsi və cümlədə sözlər arasındakı qrammatik bağlılıq sintaktik əlaqə 
adlanır. 
Sintaktik əlaqənin 2 növü var: 
1) tabesizlik əlaqəsi; 
2) tabelilik əlaqəsi. 
Göründüyü kimi, sintaksisdə yer alan bir sıra mühüm anlayışların 
müvəffəqiyyətinə nail olmaq üçün qeyd olunanlar əsasında şagirdlərdə söz 
birləşməsi və cümlədəki sözlər arasında sintaktik (qrammatik ) əlaqələri düzgün 
müəyyənləşdirməyi və onları növlərə ayırmağı, tabeli və tabesiz mürəkkəb 
cümlələrin mətnlərdən seçilməsi, onların növlərinim mənimsədilməsi kimi 
bacarıqlar aşılanmalıdır. Sintaksis təlimi orta məktəblərdə həm məzmun genişliyi 
baxımından, həm də bir qədər digər mövzulara nisbətən şagirdlər tərəfindən çətin 
qavranıldığı üçün tədrisin bu istiqamətdə aparılması labüddür. 
Ədəbiyyat
1. 
Ə. Abdullayev. Y.Seyidov. A.Həsənov 'Müasir Azərbaycan dili sintaksis' 3-cü 
nəşr Bakı 2007
2. H.B. Balıyev. A.H. Balıyev ' Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası'
3. Q.Ş. Kazımov. ' Azərbaycan dili sintaksis' 3-cü nəşr Bakı 2007 
4. Q.B. Zakir ' Seçilmiş əsərləri ' Bakı 2005 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 154 –
ГУСЕЙНОВ ШАМСИ 
РЕЗЮМЕ 
ОБЩИЕ ВОПРОСЫ, СВЯЗАННЫЕ С ОБУЧЕНИЕМ СИНТАКСИСУ В 
СРЕДНИХ ШКОЛАХ 
В средней школе важно соблюдение субординации при обучении 
подчинительным связям, синтаксическим связям, предложениям. Предложения 
азербайджанского языка богаты структурой. В связи с этим процесс обучения 
синтаксическим связям является важным этапом. Потому что именно вопросы 
отношений между предложениями, словами являются объектом 
непосредственного исследования синтаксиса. При обучении синтаксису в 
средних школах большая часть работы ложится на учителя. Учитель должен 
использовать современные методы работы при преподавании раздела, а с 
литературой - продолжать процесс на примерах художественных 
произведений. Потому что преподавание таким образом шире на 
азербайджанском языке, чем по другим предметам. Обучение синтаксису 
формирует у учащихся ряд умений и навыков. В результате правильного 
восприятия синтаксических связей, слов, словосочетаний у учащихся могут 
сформироваться привычки построения правильного предложения. Наш язык 
позволяет нам по-разному комбинировать и использовать различные типы 
предложений (простые, сложные) для выражения более сложных и 
многогранных идей.Учитель не должен забывать в процессе обучения держать 
в плоскости сравнения и сложное слово, составные имена, а также, кстати, 
сравнивать их со словосочетаниями на основе практических примеров. При 
этом велика роль знаний и навыков, которые будут даны по синтаксису, в 
усвоении норм литературного языка. Обучение синтаксису в 
общеобразовательных школах одновременно служит основой для обучения 
учащихся орфоэпическим, интонационным, пунктуационным и 
грамматическим стилевым нормам. В завершении обучения учащиеся уже 
задаются вопросом, каковы синтаксические отношения ? он отвечает на свой 
вопрос.Кроме того, он понимает синтаксические понятия.Потому что обучение 
синтаксису на должном уровне напрямую связано с усвоением синтаксических 
понятий. Также с обучением подразделения учащиеся овладевают понятиями 
придаточное и придаточное сложное предложение. На основании изложенного 
содержание школьного курса по синтаксису и учебные задачи после обучения 
студентов теме можно подвести итог 
Ключевые слова: синтаксис, синтаксические отношения, словосочетания, 
придложения 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 155 –
HUSEYNOV SHAMSI 
GENERAL ISSUES OF TEACHING SYNTAX
IN SECONDARY SCHOOLS 
SUMMARY 
In secondary schools, the teaching of coordination and subordination, 
syntactic relations, sentences is important. The sentences of the Azerbaijani 
language are rich in structure. In this regard, the process of teaching syntactic 
relations is an important stage. Because the relationship between sentences and 
words is a matter of direct syntax research. 
W
hen teaching syntax in secondary 
schools, most of the work falls on the teacher. The teacher should use modern 
working methods when teaching the unit, and continue the process with examples of 
literature and art. Because teaching in this way is more extensive in the Azerbaijani 
language than in other subjects. Teaching syntax forms a number of skills in 
students. As a result of correct perception of syntactic connections, words and 
phrases, students will acquire the skills of correct sentence construction. Our 
language allows us to combine and use different types of sentences (simple, 
complex) in different ways to express more complex and multifaceted ideas. The 
teacher should not forget to keep complex words and compound nouns in the level 
of comparison during the teaching, and should compare them with word 
combinations on the basis of practical examples. At the same time, the role of 
syntax knowledge and skills in the mastering of literary language norms is great. 
Syntax training in secondary schools also plays a key role in teaching students 
orthoepic, intonation, punctuation and grammatical stylistic norms. At the end of the 
training, students already answer the question of what is a syntactic relationship. 
Also they understand syntactic concepts. Because the teaching of syntax at the 
required level is directly related to the acquisition of syntactic concepts. Also, with 
the teaching of the unit, students learn the concepts of coordinate and subordinate 
compound sentences. Based on the above, the topic can be finalized after the 
students are taught the content of the school course on syntax discussion and 
training tasks.
Key words: Syntax, syntactic relationships, word combinations, sentences.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya elmləri namizədi, dosent Ilahə Seyfullayeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 156 –
VƏFA ABBASOVA 
ADNSU 
Bakı, Azadlıq 16
vafa.rzayeva.74@mail.ru
“KOMMUNİKASİYA” VƏ “ÜNSİYYƏT” ANLAYIŞLARI 
XÜLASƏ 
Məqalə “kommunikasiya” və “ünsiyyət” terminlərinin müqayisəli təhlilinə həsr 
olunub. Ünsiyyət sözü ilə müqayisədə dilimizdə yeni fəallaşan kommunikasiya 
termininin müxtəlif mənalarda işlənməsi, bəzən ünsiyyətlə eyni, bəzən fərqli mənalar 
kəsb etməsi məqamlarına toxunulur.
Azərbaycan ali məktəblərində bütün ixtisaslar üzrə tədris olunan “Azərbaycan 
dili və nitq mədəniyyəti” fənni 2020-2021-ci tədris ilindən “Azərbaycan dilində 
işgüzar və akademik kommunikasiya” adı ilə tədris olunmağa başladı. Dəyişən yalnız 
fənnin adıdırmı? Təbii ki, xeyr. Fənnin adı ilə bərabər onun mahiyyəti, tədris olunan 
mövzular, ən başlıcası isə fənnin məqsəd və vəzifələrində də müəyyən yeniliklər 
özünü göstərir. Biz bu məqalədə yalnız fənnin adındakı “kommunikasiya” 
terminindən, eləcə də ünsiyyət anlayışından bəhs edəcəyik. Cünki yeni adla bağlı 
yaranan ilk sual məhz belə oldu: “Niyə işgüzar ünsiyyət yox, işgüzar 
kommunikasiya?”
Məqalədə bütün bu suallara cavab axtarılır. Azərbaycan və əcnəbi alimlərin elmi 
fikirlərinə müraciət edilir. 
Açar sözlər:
ünsiyyət, kommunikasiya, əlaqə, subyektiv, obyektiv, fənn, rabitə, 
mübadilə 
Azərbaycan ali məktəblərində bütün ixtisaslar üzrə tədris olunan “Azərbaycan 
dili və nitq mədəniyyəti” fənni 2020-2021-ci tədris ilindən “Azərbaycan dilində 
işgüzar və akademik kommunikasiya” adı ilə tədris olunmağa başladı. Dəyişən yalnız 
fənnin adıdırmı? Təbii ki, xeyr. Fənnin adı ilə bərabər onun mahiyyəti, tədris olunan 
mövzular, ən başlıcası isə fənnin məqsəd və vəzifələrində də müəyyən yeniliklər 
özünü göstərir. Biz bu məqalədə yalnız fənnin adındakı “kommunikasiya” 
terminindən, eləcə də ünsiyyət anlayışından bəhs edəcəyik. Cünki yeni adla bağlı 
yaranan ilk sual məhz belə oldu: “Niyə işgüzar ünsiyyət yox, işgüzar 
kommunikasiya?”
“Kommunikasiya” və “ünsiyyət” terminləri sinonimdirmi? Bütün hallarda bir-
birini əvəz edə bilirmi? Yaxud “ünsiyyət” və “kommunikasiya” fərqli anlayışlardır? 
Bu suallara cavab vermək üçün, ilk növbədə bu terminlərin müxtəlif tipli lüğətlərdəki 
mənalarına diqqət yetirək: 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 157 –
1.
Ünsiyyət (ər.) – 1) qarşılıqlı münasibət, əlaqə, yaxınlıq, ülfət; 
2) əlaqə, rabitə, qarşılıqlı münasibət; 
3) xoş münasibət, yaxınlıq, mehribançılıq (1. s. 428) 
2. Ünsiyyət (dilç) - əlaqə, rabitə, kommunikasiya (2. s.234)
3. Ünsiyyət (ing. Socialty) – subyektlərin səciyyəvi qarşılıqlı münasibətlər üsulu, 
digər insanlarla qarşılıqlı əlaqədə insanın mövcudluq üsulu. Ünsiyyət vasitəsilə 
insanlar sosiallaşır, həyata bağlanır, dostluqlar qurur. (3. s. 199) 
“Kommunikasiya” termininə gəlincə, XX əsrdə çap edilmiş müxtəlif tipli 
lüğətlərdə ona rast gəlmək çətindir. Hətta AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 
2011-ci ildə nəşr etdirdiyi dörd cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” kimi iri 
həcmli əsərdə belə “kommunikasiya” sözü yoxdur. Bu termin daha çox internetdə 
onlayn formatda hazırlanmış lüğətlərdə izah edilir: 
1.
Kommunikasiya – 1) Əlaqə (nəqliyyat kommunikasiyası) və rabitə vasitələri. 
2)İnformasiya mübadiləsi prosesi, rabitə əlaqəsi xətti
2.
Dilarası kommunikasiya (ünsiyyət).
3.
Nitq kommunikasiyası – 1) Ünsiyyətin şifahi forması. 2) Bu və ya digər 
üslubun çərçivəsində ünsiyyət. 3) Kütləvi çıxış. (6) (Göründüyü kimi, müxtəlif 
ədəbiyyatlarımızdan verilən nümunələr belə yuxarıdakı suallarımızı cavablamır.(4.) 
“Ünsiyyət” və “Kommunikasiya” terminlərinin ifadə etdiyi mənada eynilik və 
fərq məsələsi heç də əsassız deyil, çünki latın mənşəli “communication” sözü ingilis 
dilində bir neçə anlamda işlədilir: 
1.
Mesaj (fikir, məlumat, xəbər); 
2.
Yayım, yayılma; 
3.
Rabitə, əlaqə, kommunikasiya; 
Məhz bu baxımdan ümumilikdə kommunikasiya - münasibətlərin, biliklərin, 
düşüncələrin, hisslərin və davranışların "mənbədən" "hədəfə" köçürülməsi prosesidir. 
Bu mənbə və hədəflər müxtəlif ola bildiyi kimi, kommunikasiya prosesinin məqsəd 
və məzmunu da çoxplanlıdır. Məs, kommunikasiya prosesində məlumat bir 
şəxsdən və ya qrupdan digər şəxsə və ya qrupa ötürülə bilər, hər hansı subyekt və 
idarəedici orqan arasında kommunikativ mübadilə baş verə bilər və yaxud 
kommunikasiya prosesində müəyyən düşüncə və biliklərinizlə də bölüşə bilərsiniz. 
Bütün yuxarıda sadalananlar ünsiyyət prosesi deyilmi? Təbii ki, ünsiyyətdir, lakin 
professional səviyyədə ünsiyyətdir. Məlum olduğu kimi, cəmiyyət üzvləri arasında 
davamlı qarşılıqlı əlaqələr iki səviyyədə şərtlənir. Bunlardan biri daha çox cəmiyyət 
üçün nəzərdə tutulan sosial həyatdır, digəri isə insanın fərdi ehtiyaclarından irəli 
gələn şəxsi həyat. Sosial səviyyədə qurduğumuz əlaqələr, iştirakçısı olduğumuz 
ünsiyyət bizim iradəmizdən kənar formalaşır, daha doğrusu, istəyib-
istəməməyimizdən asılı olmayaraq müəyyən qarşılıqlı əlaqələrin iştirakçısına 
çevrilirik. Bu səviyyədə münasibətlər zəminində sosial qaydalar yaradılır və bu 
qaydaların qorunması təmin edilir. Cəmiyyətin hər bir üzvü həm ishehlakçı, həm də 
istehsalçı olmaqla mövcud sistemin fəaliyyətinə öz töhfəsini verir. İkinci səviyyə isə 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 158 –
bizim şəxsi həyatımızdır. Burada qərarları biz veririk, məsafəni biz təyin edirik. Bu 
səviyyədə ünsiyyətin yaranması insanın şəxsi seçimi əsasında müəyyənləşir. 
Göründüyü kimi, burada 2 fərqli yanaşma mövcuddur: obyektiv və subyektiv. 
Ünsiyyətin obyektiv sahəsi asılılıq, tabeçilik, əməkdaşlıq kimi real əlaqələrlə, 
subyektiv sahə isə iştirakçıların bir-biri ilə şəxsi münasibətlərində ifadə olunur. 
Kommunikasiya məhz obyektiv əlaqələr zamanı mübadilə prosesidir. Və ünsiyyətin 
digər 2 tərkib hissəsi olan qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı qavramanı tam mənada 
reallaşdıra bilmir. 
Kommunikasiyanın özünə gəlincə isə formal olaraq kommunikasiya prosesində 
iki tərəf iştirak edir: mənbə (informasiya ötürən) və alıcı (informasiya qəbul edən). 
Mənbə zehnində formalaşdırdığı mesajı müəyyən simvollardan (səslər, işarələr, 
jestlər və s.) istifadə edərək kodlayır və müvafiq kanallar (tellər, efir, kağız, telefon) 
vasitəsilə ötürür. 
Göndərilən mesajın məzmunu mənbə ilə alıcının münasibətindən asılıdır. Əgər 
mənbə alıcı ilə intellekt və peşəkarlıq, status cəhətdən eyni səviyyədədirsə, mesajı 
düşüncəsində tərtib etdiyi formada ötürür. Yox, əgər alıcının səviyyəsi fərqlidirsə, 
mesajın mətni adekvat qavrayış üçün redaktə edilməlidir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, müsbət, xoş məlumat asanlıqla mesaj şəklində 
formalaşdırılır və alıcı tərəfindən daha tez və rahatlıqla qəbul edilir. Mənfi 
məzmunlu məlumatı ötürmək, məzmunu formalaşdırmaq daha çətindir. 
İstənilən kommunikasiya prosesində əsas 4 element çıxış edir: mənbə, 
mesaj,kanal və alıcı. 
Yuxarıda da qeyd eydiyimiz kimi, kommunikativ və yaxud rabitə prosesinin baş 
tutması üçün ən azı iki tərəf olmalıdır: tələb olunan iki tərəfdən biri göndərən, yəni 
informasiya mənbəyidir, digər tərəf isə qəbuledicidir. Göndərən əvvəlcə fikrində
göndərmək istədiyi mesajı yaradır və sonra bu fikri kodlaşdırır; yəni onu sözlərə, 
rəqəmlərə, və ya bədən dilinə çevirir. Ünsiyyətdə buna "simvollar yaratmaq" deyilir. 
Rəmzlər müəyyən kodlara çevrilir və rabitə kanalı vasitəsilə qəbulediciyə göndərilir. 
Kommunikasiya prosesinin sonunda alıcının mesajları qavraması və 
qiymətləndirməsi reallaşır . Qavrama, insanın ətrafda baş verənlərin fərqinə varması 
və onları zəka süzgəcindən keçirərək şərh etməsi prosesidir. Fərdin yaşadıqları, 
içində var olduğu ictimai və sosial həyatı, malik olduğu əxlaqi-mənəvi dəyərlər onun 
qavrama qabiliyyətinə təsir edən mühüm amillərdir. Məhz bu səbəblərdən eyni mesaj 
fərqli insanlar tərəfindən müxtəlif anlamlarda qavranılır.
Qavrama prosesindəki bu fərqlər həm daxili, həm də xarici faktorların təsiri ilə 
yaranır. Xarici faktorlara kişini digərlərindən fərqləndirən şəxsi keyfiyyətlər, onun 
məşğulluq dərəcəsi, gündəlik həyatındakı hərəkətlilik, təkrarlar, yeniliklər və s. 
daxildir. Daxili faktorlar isə şəxsiyyət, ehtiyaclar, məqsədlər, motivasiya, inanclar, 
dəyərlər və münasibətlər, ümidlər, gözləntilər, arzu və istəklər, keçmiş təcrübə və 
vərdişlərdən ibarətdir. 


Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 159 –
Beləliklə, mesajın tam qavranılması mənbənin və alıcının kifayət qədər bilik və 
bacarığa malik olmalarından çox asılıdır . Göndərən və alıcı simvollara eyni məna 
vermirsə, rabitə prosesi qüsurlu olacaq. Mesajın dərk olunması, anlaşılması da 
alıcının mənbəyə münasibətindən qaynaqlanır. Tədqiqatlar göstərir ki, eyni məlumat 
müxtəlif kateqoriyalarda fərqli formalarda qəbul edilir. 
1.
Müdir və iş yoldaşı 
2.
Dost, ya düşmən. 
3. Yad, yaxud yaxın adam 
Beləliklə, kommunikasiya prosesinin effektivliyi hər iki tərəfin mesajın 
məzmununa münasibətindən asılıdır. 
Kommunikasiyanın ünsiyyətin tərkib hissəsi olması bir çox elmi ədəbiyyatlarda 
da öz əksini tapmışdır: “Müasir sosial psixologiyada ünsiyyətin üç mühüm tərəfi, 
aspekti qeyd olunur: 
1)
Ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi və yaxud ünsiyyətin kommunikativ 
tərəfi; 
2)
Ünsiyyət qarşılıqlı təsir prosesi kimi və ya ünsiyyətin interaktiv tərəfi; 
3)
Ünsiyyətin insanların bir-birini qavraması, anlaması kimi və yaxud ünsiyyətin 
perseptiv tərəfi”. (5 s. 16) 
A.A.Xələfov isə fərqli münasibət nümayiş etdirir: “Kommunikasiya məlumatın 
insandan-insana verilməsinə deyilir. İnsan mahiyyət etibarı ilə biri-digəri ilə 
ünsiyyətdə olan varlıqdır. Ünsiyyət insanın sosiuma daxil olması və orada fəaliyyət 
göstərməsi üçün mühüm vasitədir. Məhz buna görədir ki, insan həyatında 
arakəsilməz informasiya mübadiləsi, yeni vərdişlər, təcrübələr əldə etmək həyati 
zərurətdir. Ünsiyyətin məqsəd və məzmunundan asılı olaraq onun vəzifələri də 
müxtəlif ola bilər. Ünsiyyət həmişə hərəkətdə olan dinamik bir proses olduğundan 

Yüklə 1,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin