Filologiya məsələləri, №2, 2021

разделить на три группы 
—
так называемые ранние русицизмы, советизмы и 
позднейшие заимствования, вошедшие в английский язык с конца 80-х гг. XX 
в. (3, 54). 
Анализ английского словопроизводства и словоупотребления 
показывает, что, вообще говоря, название вещи как в момент своего появления 
в языке, так и при его использовани в языковом общении может не нести в себе 
отражения каких-либо черт или особенностей называемого предмета, а тем 
более его сущности. Об этом ярко свидетельствуют в первую очередь те 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 167 –
многочисленные заимствованные слова, которые пришли в английский язык 
как простые знаки или ярлыки обозначаемых ими фактов действительности (1, 
25). 
С этимологической точки зрения вся лексика разделяется на исконную и 
заимствованную. 
З
аимствование лексики является следствием сближения 
народов на почве экономических, политических, научных и культурных 
связей(1, 49).
В.В.Елисеева в своей работе "Лексикология английского языка" 
отмечает что, исконно английская лексика составляет около 30
%
всего 
словарного состава, но именно она отражает наиболее древние понятия. 
Следует, впрочем, заметить, что не вся исконная лексика относится к числу 
наиболее часто употребляемых слов, равно как и самые частотные слова не 
всегда принадлежат к исконно английским (5,8). 
Обогащение и развитие любого языка тесно связаны с процессом его 
взаимодействия с другими языками. “Общественный характер человеческой 
речи, - пишет Н. М. Шанский, - исторические факты, определяющие развитие 
общества, соответственно и его языка, влекут за собой явления заимствования 
одним языком элементов другого, влияния одного языка на другой” (9, 87). 
З
аимствование занимает особое место в лексико-семантической системе 
языка. В момент вхождения иноязычное слово в известной степени 
механически переносится в язык-рецептор и лишь в процессе освоения, 
подстраиваясь к фонетико-морфологическим и семантическим нормам 
последнего, изменяет свою звуковую оболочку и смысловой объем. Это, 
наряду с другими показателями, и дает основание считать данную лексему 
заимствованной. Поэтому термин “заимствованное слово” является 
определением слова с точки зрения синхронии – это “обычное” слово, 
приравниваемое к исконному(10,1).
По мнению французского языковеда Никласа Сальминена, 
заимствования, в противоположность другим процессам формирования слов, 
представляют особенность порождать новые лексические единицы, не 
прибегая к лексическим элементам уже существующим в языке. 
З
аимствованные слова включаются в язык как изолированные элементы, 
которые абсолютно не мотивированы(12,83). 
Следует отметить, что заимствования являются частью процессов, 
посредством которых обогащается, в основном, лексика языка. 
Английский лингвист Е. 
Х
ауген определяет заимствование как попытку 
говорящего воспроизвести в одном языке навыки, усвоенные им в качестве 
носителя другого языка (7,345). 
Среди заимствований особое место занимает интернациональная 
лексика, основную часть которой составляют термины из области науки и 
техники, общественно-политической жизни, экономики, литературы и 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 168 –
искусства. К интернациональным словам относятся также такие, которые 
обычно в неизменном виде заимствуются многими языками из языка народа, 
создавшего эти слова вместе с соответствующими предметами или явлениями: 
англ. спорт, русск. ленинизм, колхоз, спутник.
В действительности, заимствования являются одним из важных 
способов обогащения словарного состава, но не единственным и даже не 
самым главным (3,222). 
Английский язык зафиксирован в письменных источниках как в долгом 
и тесном контакте с другими языками, в основном латинским, французским и 
старо норвежским (или Скандинавским). 
Б
ольшой приток заимствований из 
этих источников был вызван целым рядом исторических причин. В связи с 
большим влиянием римской цивилизации латинский язык использовался в 
течение длительного времени в Англии в качестве языка обучения и религии. 
Древнескандинавский был языком завоевателей, которые были на том же 
уровне социального и культурного развития и которые объединились довольно 
легко с местным населением в 9-м, 10-ой и в первой половине 11-го века. 
Ф
ранцузский язык (точнее его нормандский диалект) был языком других 
завоевателей, которые принесли с собой много новых понятий высшей 
социальной системы - развитого феодализма, он был языком высших классов, 
официальных документов и школьного обучения с середины 11-го до конца 14-
го века. Основными причинами заимствований, по мнению М.А. 
Б
рейтера, В.К. 
Журавлевой и В.К. Журавлева, являются: отсутствие соответствующего 
понятия в когнитивной базе языка-рецептора, образовавшаяся «лакуна», 
которую необходимо заполнить, а также наличие или необходимость 
использования так называемых «чужих частнооценочных» концептов (6,52).
В этом случае новые слова заимствуются и входят в употребление при 
наименовании новой реалии, нового предмета, появившегося в общественной 
жизни, например: видеоплейер, джойстик, дискета, йогурт, кодак, компакт-
диск, кондиционер, холдинг. 
SHAHMALIYEVA NUBAR
LEXICAL BORROWINGS IN THE ENGLISH LANGUAGE 
SUMMARY 
This article is dedicated to the problems of borrowings in the English 
vocabulary. Borrowing is a process, as a result of which a foreign element appears 
and is fixed in a language. It is a natural and necessary process of language 
development. This is an integral component of the functioning and historical change 
of the language.This process is the main source of vocabulary replenishment. The 
share of borrowed elements in languages is large, although it is not possible to 
accurately calculate their number. Borrowing in languages is one of the most 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 169 –
important factors in their development. Borrowings in different languages affect the 
enrichment of vocabulary in different ways. Lexical borrowing enriches the language 
and usually does not harm its identity at all. The borrowing process is at the very 
core of linguistic activity. The modern vocabulary of the English language has 
changed and supplemented over many centuries. 
W
e see that most of the words in 
the English language are borrowed. The history of borrowings in the English 
language reflects cultural, political and economical relations of the English nation 
with other foreign countries. In the process of a long history of its development, the 
English language took a significant amount of foreign words. But, despite this, the 
English language did not turn into a kind of "hybrid" and in no way lost his identity. 
It speaks of the expansion and richness of English. The borrowings entered the 
language through oral and written forms and enlarged the English vocabulary. 
Borrowing as a process is multifaceted. It has certain causes, types and results. The 
reasons for borrowing lie both within a particular language system and outside it. 
Key words: 
borrowing, word-stock, etymology, relationships,borrowing sources , 
origin
ŞAHMALIYEVA NÜBAR ƏKRƏM QIZI 
İNGILIS DILINDƏ LEKSIK ALINMALAR 
XÜLASƏ 
Məqalə inglis dilində leksik alınmarın tədqiqinə həsr olunub. Alınmalar xarici 
bir elementin ortaya çıxdığı və dildə sabitləndiyi bir prosesdir. Bu dil inkişafının təbii 
və zəruri bir prosesidir. Bu dilin fəaliyyətinin və tarixi dəyişməsinin ayrılmaz 
hissəsidir. Bu proses söz ehtiyatının artırılmasının əsas mənbəyidir. Alınma 
elementlərin dillərdəki payı böyükdür, baxmayaraq ki, onların sayını dəqiq 
hesablamaq mümkün deyil. Bu proses dillərin inkişafında ən vacib amillərdən biridir. 
Fərqli dillərdə alınmalar söz ehtiyatının artırılmasına fərqli təsir göstərir. Leksik 
alınmalar dili zənginləşdirir və bir qayda olaraq şəxsiyyətinə zərər vermir. Alınma 
prosesi dil fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. İngilis dilinin müasir lüğəti əsrlər boyu 
dəyişdi və əlavə edildi. İngilis dilindəki sözlərin çoxunun mənimsənildiyini görürük.
İngilis dilinin lüğət tərkibinə daxil olan alınma sözlər müxtəlif dövrlərdə digər xarici 
ölkələrlə olan mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələri əks etdirir. İnkişafının uzun tarixi 
ərzində ingilis dili xeyli miqdarda xarici sözlərdən istifadə etmişdir. Ancaq buna 
baxmayaraq, İngilis dili bir növ "hibrid" halına gəlmədi və heç bir şəkildə 
şəxsiyyətini itirmədi. Bu, ingilis dilinin genişlənməsi və zənginliyindən danışır. 
Alınma sözlər şifahi və yazılı formalarda dilə daxil olmuş və dilin lüğət tərkibini 
zənginləşdirmişdir. Bir proses olaraq alınma çox yönlüdür. Müəyyən səbəbləri, 
növləri və nəticələri var. Dildə olan alınma sözlərin səbəbləri həm müəyyən bir dil 
sistemində, həm də kənarda yatır. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 170 –
Açar sözlər: 
alınma söz, lüğət, etimologiya, əlaqələr,alınmaların mənbələri, mənşə
ЛИТЕРАТУРА: 
1.
Salmien Aino-Niklas. La lexicologie. Paris: Edition, Armand Colin, 1997, 83/ 
188 p. 
2.
Амирова Т.Г. Некоторые проблемы нормы лексических единиц : // 
Ф
ункционально-структурный анализ единиц языка : (темат. Сб. Науч. 
Тр.) / Азерб. Гос. Ун-т им. С.М. Кирова. – 
Б
аку, 1988 
3.
Амосова Н.Н., Этимологические основы словарного состава 
современного английского языка.- М., 1956, 220 с.
4.
Арнольд и. В. Лексикология современного английского языка М., 2012, 
376 с. 
5.
Б
одуэн де Куртене И. 
Ф
. О смешанном характере всех языков. – В кн.: 
Избранные труды по общему языкознанию. М., 1963, 385 с. 
6.
Елисеева В.В. Лексикология английского языка. СПб: СПбГУ 2003. 
44стр.
7.
Карасик, В. И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс / В.И. 
Карасик. – Волгоград: Перемена, 2004. – 390 с. 
8.
Секирин В.П. 
З
аимствования в английском языке Киев, изд-во 
КИЕВСКИ
Й
УНИВЕРСИТЕТ, 1964. 
9.
Х
ауген Е. Языковой контакт / Новое в лингвистике, Вып. I, М.: 1972, 536 
с. 
10.
Шанский Н. М. “Лексикология современного русского языка”. М., 1972, 
328 с. 
11.
Шевченко В.Д.Основы теории английского языка: Учебное пособие. – 
Самара: СамГАПС, 2004. 
12.
Юналиева Р. А. Тюркизмы в системе заимствования русского языка. 
Советская тюркология, 1987, № 1 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: professor Məmmədova Z.Ş.
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 171 –
NİGAR RAFAEL QIZI BƏŞIROVA 
ADU 
Rəşid Behbudov küç. 134 
[e-mail]
PECULIARITIES OF THE INTERNATIONAL PHRASEOLOGICAL UNITS 
IN MODERN ENGLISH 
Açar sözlər:
frazeoloji vahid, atalar sözləri, zərb məsəlləri, ekvivalent. 
Key words:
phraseological unit, proverbs, sayings, equivalent. 
Ключевые слова: 
фразеологическая единица, пословицы, поговорки, 
эквивалент. 
Everyone knows that English is of great interest among world languages. In 
the expansion of international relations of our country, the progress made in various 
fields of culture and art, the study of foreign languages is very important in the issues 
of entry and departure of foreign representatives to our country. The language 
relationship plays a special role in the further enrichment of the vocabulary of our 
language.
In recent times, the words that have been translated into English from all over 
the world cover all areas of our economy and culture. Most of the words that go into 
our language are phraseological units, which result in the need for grouping and 
linguistic analysis of such words and combinations, as well as the creation of new 
dictionaries (6). 
Phraseological units (Ph
U
s) (or “idioms” as some linguists suggest) and the 
figurative meanings that they carry on have drawn the attention of many linguists. 
Ph
U
s make up an important part of the English lexicon for they exist in both: literary 
and everyday languages. They also play a great role in language for they make it 
more vivid and more “colourful”.
The linguistic interest in phraseological units was developed extensively only 
in the first half of the XX-th century. From then on, various linguists have studied 
and investigated Ph
U
s and their properties. Russian and Anglo-American scholars 
made a great contribution in the field of Ph
U
s, as well as French and German 
linguists, who have also made some significant research in this sphere of language. 
The first researchers were mostly interested only in the motivation and the structural 
properties of the Ph
U
s.
Nowadays, besides motivation and structure, scholars pay attention to other 
qualities, one of which is the transformation of the phraseological units. The 
transformation is the process during which phraseological units change their lexical 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 172 –
or grammatical form, but still retain the same figurative meaning that the initial form 
carries on. In spite of all the researches that were done, the field of transformation of 
phraseological units still leaves space for investigation (3, p.5). 
Phraseological units in the world languages are examples of meaning and 
approximation that are completely straightforward or close to each other. Each 
language has a 
national basis
and an 
international basis
for the phraseological 
system.
Generally speaking, it is difficult to prove which of these phrases are now 
widely used in the world’s languages for the first time. The 
national identity of the 
phraseological units
that do not exist in other languages (peoples) that are used in 
the language system of any language is clear. 
The phraseological unit is used to identify the phrases of national origin. 
W
e 
need to analyze, because in each phraseological unit there are national features 
related to the worldview, ethical-philosophical views, traditions, thinking and habits 
of the people who create it. 
The more rich the lexical composition and semantics of a phraseological unit, 
the more detailed its analysis of the directions can be made. Because every word that 
makes up the phraseology and its meaning in general, gives a semiological signal 
about whether the unit is national. Most of these signals are indisputable. However, it 
is important to remember that the phraseological unit, which was taken from the 
language of a people in ancient times, has long been 
nationalized
and modeled its 
structure and lexical-semantic structure. In this case, it is required to trace the oldest 
variants of the phraseological unit. In general, the first way to solve this very 
complex issue is to analyze the people’s outlook, ethical and philosophical views (5, 
s.129). 
The English language is rich in idiomatic expressions. English idioms present 
a great variety of constructions and combinations which are mostly unchangeable. 
A transformation of Ph
U
s is an important aspect of the language studies, for 
Ph
U
s do not behave the same as non-idiomatic structures do. If the non-idiomatic 
structures can be transformed freely enough, Ph
U
transformations must be regarded 
with a great caution. The main and the most important requirement in transforming 
Ph
U
s is that they must retain the idiomatic status in the transformed form, i.e., the 
transformed form must be accepted as a Ph
U
or its variant (3, p.46). 
In the centuries-old culture of the English people, a treasure trove of folk 
wisdom, proverbs and sayings illustrated by their ability to express their deep and 
sharp thoughts, that is a part of his collective creativity, have a special place in 
folklore. For instance: 
W
ho does not like a coin, will get pound sterling.; Nothing 
will be hidden.; Boor cannot be a lord.; Honour and justice are akin.; A modest 
blushes, a shameless pales.; Hunger breaks stone walls. / Hungry bear doesn’t dance. 
/ One is so hungry that his empty belly flaps. / One’s belly cries cupboard. / Hunger 
is the best sauce.; If you sell the cow, you sell her milk too. / You can’t make an 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 173 –
omelet without breaking eggs. / It’s no use crying over spilt milk. / In trouble to be 
troubled is to have your trouble doubled.; Once you’ve put your hand to the plough, 
don’t look back. / Once you pledge don’t hedge. / In for a penny, in for a pound. / 
Those who play bowls must expect to meet with rubbers. / You can’t back out now 
that you’ve begun. / In for a penny, in for a pound. / Over shoes, over boots. / If you 
say the coat fits, you must wear it. / Do or die. / You have to stick to your guns.
As for 
international phraseology
, their distribution is carried out by means 
of calque or a translation. Then, it is not possible to distribute idioms, but at least 
some of the calque may be realized. Researchers have found that “sometimes” 
idiomatic expressions in one language occur in another language in the same or may 
be used in a similar manner (5, s.131).
This is due to the fact that, on the one hand, the similarities between the 
history of the people, the existence of similar customs and traditions, and the 
convergence of idioms from one language to another, as a result of the closeness of 
the economic and social ties of these peoples. 
Today, there are linguistic connections between the languages of the peoples 
of the world who live far away from each other. Turkish words in English, Hindi in 
Azerbaijani, Arabic in Russian, English in Japanese, etc. as it were. In the language 
of the Argentines, phrases from Sanskrit can be used. Or in English, German, 
Russian, Azerbaijani, Turkish, Arabic and Persian languages can be found in 
phraseological units. These can be regarded as phraseological ones that are of 
international character
. For example: 
1. A hero may be known in the battle – field. – İnsan döyüş meydanında 
tanınar.
2. The horse dies the arena remains, the hero dies his fame remains. / A 
glorious deed never dies. – Аt ölər, meydan qalar, igid ölər, аd-sаn qаlar. 
3. A horse would not be caught with an empty sack. / You cannot achieve 
your aim at no cost to yourself. – Bоş tоrbа ilə аt tutulmаz. 
4. A friend in need is a friend indeed. – Yахşı dоst yаmаn gündə tаnınar.
5. Faint heart never won fair lady. – Cürətli şəhər alar, cürətsiz küncdə qalar. 
6. There is no rose without a thorn. / He that wants the pleasant things will 
accept the unpleasant side of them. – Əsl istəyən, tikanı da istəyər.
7. Grasp all, lose all. – Аrtıq tаmah daş yarar, daş qayıdar baş yarar.
8. Men may meet, but mountains never. – Dağ dağa qovuşmaz, insan insana 
qovuşar.
9. Many a little makes a mickle. – Dama dama göl olar, dada-dada heç.
10. There is an elephant bigger than the camel. – Dəvədən böyük fil vаr.
11. One should not go in between flesh and nail. i.e. Don’t meddle with 
intimate relations. – Ət dırnaqdan ayrılmaz. Yəni: Ətlə dırnağın arasına girən 
irinləyib çıxar.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 174 –
12. Long absent, soon forgotten. / Out of sight, out of mind. – Gözdən uzaq 
(düşən), könüldən iraq (düşər).
13. Every bean has its black. / Every man has his weak side. – Hər аdamın bir 
eybi vаr.
14. Don’t trouble trouble till trouble troubles you. – İlanın quyruğunu 
basmasan, səni vurmaz.
15. The most cherished meets with accident. – Qоrxаn gözə çöp düşər.
16. A happy heart is better than a full purse. – Neylərəm qızıl teşti, içində qan 
qusam. 
17. There is no fire without smoke. – Оd оlmаyаn yеrdən tüstü çıxmaz.
18. 
W
hat is done cannot be undone. – Оlacağa çаrə yохdur.
19. Abrupt attempts are sure to fail. / More haste, more men laughed at you. – 
Тələsən təndirə düşər.
There is a Jim Crow reminiscent unit in English phraseology. It is associated 
with the person’s name, which means “race-based, racial discrimination”. The 
translator may use one of the terms “apartheid” or “racial discrimination” in the text 
where this unit occurs. However, it can also give translation as it is. At the same time 
the phraseological unit of the English language is gaining popularity in the recipient, 
which enriches the recipient. 
Let’s give attention to the following phraseological units: 1) have got 
apartments to let; 2) be eighteen bob in the pound; 3) have bats in one’s belfry; 4) 
crazy as a bed-bug; 5) go bananas; 6) be off the beam; 7) to lose one’s reason; 8) by 
and large; 9) generally speaking; 10) to read somebody like a book; 11) to read 
somebody mind; 12) be flush with money, and so on. 
The following letter meanings are translated into Azerbaijani: 1) otaqları 
vermək; 2) bir funtda 18 dənə kasalar (quyruqlar) var; 3) bir kəsin qalasında 
yarasalar var; 4) bit kimi dəli; 5) banan getmək; 6) şüadan uzaq olmaq; 7) bir kəsin 
səbəbini itirmək; 8) yanında və böyük; 9) ümumi deməklə; 10) bir kəsi kitab kimi 
oxumaq; 11) bir kəsin ağlını oxumaq; 12) pulun içində çimmək, and others. 
If the translator handles letter translation or calque in their submission, the 
addressee will not understand. Therefore, the translator must know and use such 
phraseological units in the native language, i.e.: 1) have got apartments to let – dəli 
olmaq, ağlını itirmək; 2) be eighteen bob in the pound – dəli olmaq, ağlını itirmək; 3) 
have bats in one’s belfry – dəli olmaq, ağlını itirmək; 4) crazy as a bed-bug – dəli 
olmaq, ağlını itirmək; 5) go bananas – dəli olmaq, ağlını itirmək; 6) be off the beam 
– dəli olmaq, ağlını itirmək; 7) to lose one’s reason – dəli olmaq, ağlını itirmək; 8) by 
and large – ümumiyyətlə; 9) generally speaking – ümumiyyətlə; 10) to read 
somebody like a book – bir kəsi əla başa düşmək; 11) to read somebody mind – bir 
kəsin fikirlərini oxumaq; 12) be flush with money – varlı olmaq, və s. 
Also the following phraseological units of the Azerbaijani language, such as 
the Russian transation, do not give anything: “ağzına gələni danışmaq - говорить 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 175 –
вс
ё
,
что прид
ё
т в рот”; “ağzından bilmək - знать из рта”; “zurna-balabanla 
qandırmaq - объяснять на зурне и балабане”; “bəli-bəli demək – “да-да” сказать”; 
“qan-qan demək – “кровь-кровь” говорить” and so on. 
Translation must present them with the Russian phraseological equivalents or 
simple words (respectively: говорить чушь; болтать языком; знать понаслышке; 
тонко намекать; дакать, поддакивать; жаждать крови) and so on. 
Examples of transforming Azerbaijani phraseological units into English: 1) 
boş danışmaq – to throw out affected words, talk rubbish; 2) yekə(xana) danışmaq – 
to be too cocksure, to dogmatize; 3) qızım sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit – to make 
remarks intended for somebody, but not directly addressed to him; an indirect 
allusion; 4) keçənə güzəşt deyərlər – what is done can’t be undone; 5) yerli yerində 
bilmək – to have full account of. 
As the examples show, when giving the equivalents of phraseological 
compounds: 
a) The lexeme composition of phraseological unit in one language is 
completely altered in the other; 
b) The external structure of the phraseological unit has changed; (the verbal- 
sentence can be replaced by a nominal sentence; the verb can be replaced by a word 
from another lexical-semantic group, etc.).
However, it is also possible to translate some of the phraseological units. At 
this time, the each component of the phraseological unit is changed. In some cases, 
even during translation the full identity can be achieved. It indicates that this 
phraseological unit is already 
internationalized
. In that paradigm the 
interdependence of peoples’ mentality and thinking are shown. 
Let’s consider the following examples: “to come into action – hərəkətə 
başlamaq; to be in advance of – irəlidə olmaq; to be under the aegis of – himayəsi 
altında olmaq; qаnаdı altında оlmaq; ...sаyəsində оlmаq; to be on the agenda – aktual 
olmaq; a gentleman’s agreement – cеntlеmеn rаzılığı; to mend like sour ale in 
summer - yаydа turş pivə kimi yахşılaşacaq, yəni bir azda pis olacaq; alive and 
kicking - sаğ və sаlаmаt оlmаq; all along – bütün vaxt; to say Amen to something – 
bir şeyə amin demək, bir şeyə razılıq vermək; to know something inside out – bir 
şeyi iç tərəfindən bilmək” and others.
Each nation uses its own national colour and its ethno-psycholinguistic 
features to master the 
international phraseological units
. At first, the 
phraseological unit is hardly available to the masses by means of the calque or 
translation, then the people become it changed, assigned, nationalized, and then often 
the information about the origin of such phraseological unit is lost. It is difficult to 
prove today which is the first appeared the phrase “a feather of a bear” in Persian, or 
“a feather of a pig” used in Azerbaijanis. For example:
Donuzdan bir tük. (Xəsis insan haqqında.) – A stingy person. / 
Lit.
He will 
grudge you snow in the middle of winter. (Of a miser.)

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 176 –
Donuzdan bir tük də qənimətdir. – 
Lit.
Getting a tuft of wool from a mangy 
sheep is better than nothing. / 
Cf.
Blood out of a stone. / Half a loaf is better than no 
bread. (To get something out of a stingy or unfriendly man).
Donuzu masanın arxasına oturt, o ayaqlarını masanın üstünə qoyar. – 
Lit.
Set 
a pig at a table and it’ll put its trotters on it. / 
Cf.
Set a beggar on horseback and he’ll 
ride to the devil. / Give him a mile and he’ll take a mile. / 
W
hat do you expect from a 
pig but a grunt? / Let him put in his finger, and he will put in his whole hand. / Give 
him a ring, and he’ll want your whole arm. / It is hard to break a hog of an ill custom 
(7, s.442). 
But what is valuable to us here is that the 
international-level fund
of 
phraseological units also shifts to the phraseological system of each language and 
structurally updates through the speeches of the broader masses, and each nation 
adds a national colouring factor to it. 
Some questions arise during our research work: How can phraseological units 
be translated from one language to another? Is it possible to translate them by means 
of calque or to find equivalents in the international phraseological fund? 
For many years, scientists noted that phraseological units could not be 
translated, which was explained by the fact that they were a whole syntactic complex 
and the integrity of the relationship between the components. Some researchers say 
that even today, all phraseological units cannot be translated into other languages. 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 
1. Alekhina A. (1982) Idiomatic English, Minsk, Vysheishaya shkola, 278 p. 
2. Applebee, Jane 
&
Rush, Anton. (1992) Help with Idioms, 128 p. 
3. Liutkute, Jurgita. (2007) The Problem of Idiomaticity and Phraseological 
U
nits’ 
Transformations. Vilnius Pedagogical 
U
niversity Faculty of Foreign Languages 
Department of English Philology, Vilnius, 65 p.
4. Makkai, A. Idiom Structure in English, The Hague – Paris, 1972, 365 p. 
5. Valiyeva, N.Ch. (2001)
The Comparative Linguistic Analysis of the 
Phraseological 
W
ord Combinations (on the basis of the material of Azerbaijani, 
English and Russian). Baku, “XKB and Polygraphy”, 220 p. 
6. Vəliyeva, N.Ç. (2008) Müxtəlifsistemli Dillərdə Feli Birləşmələrin Tipoloji 
Təhlili. Bakı, “Avropa”, 862 s. 
7. Valiyeva, N.Ch. (2017) Azerbaijani-English Idiomatic Dictionary, Baku, 
“Mutarjim”, 764 p. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 177 –
NIGAR BƏŞIROVA 
XÜLASƏ 
MÜASIR INGILIS DILINDƏ BEYNƏLMILƏL FRAZEOLOJI VAHIDLƏRIN 
XÜSUSIYYƏTLƏRI
Bildiyiniz kimi həm ana dilini, həm də xarici dilləri bilmək yalnız müəyyən 
sözlər və cümlələrin qurulması qaydaları haqqında bilikləri deyil, daha mürəkkəb dil 
quruluşlarını - frazeoloji vahidləri də əhatə edir. Frazeoloji vahidlər milli 
mədəniyyətin əksidir, xalqın düşüncə tərzidir və buna görə medianı daha yaxşı 
anlamağa kömək edəcəkdir. 
Bəllidir ki, dünya dilləri arasında ingilis dili böyük maraq göstərir. Ölkəmizin 
beynəlxalq əlaqələrinin genişlənməsində, mədəniyyət və incəsənətin müxtəlif 
sahələrində qazanılan uğurlar, xarici dillərin öyrənilməsi xarici nümayəndələrin 
ölkəmizə giriş-çıxışı məsələlərində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dil münasibətləri 
dilimizin söz ehtiyatının daha da zənginləşməsində xüsusi rol oynayır. 
Son zamanlarda dünyanın hər yerindən ingilis dilinə tərcümə edilmiş sözlər 
iqtisadiyyatımızın və mədəniyyətimizin bütün sahələrini əhatə etmişdir. Dilimizə 
daxil olan sözlərin əksəriyyəti frazeoloji vahidlərdir ki, bu da bu cür söz və 
birləşmələrin qruplaşdırılması və linqvistik təhlilinin aparılmasına, yeni lüğətlərin 
yaradılmasına ehtiyac yaradır. 
Bu məqalə müasir ingilis dilinin frazeoloji vahidlərinin beynəlxalq 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Hər bir xalq beynəlxalq frazeoloji 
vahidləri mənimsəmək üçün öz milli koloritindən və etno-psixolinqistik 
xüsusiyyətlərindən istifadə edir. 
НИГЯР БАШИРОВА 
ОСОБЕННОСТИ МЕЖДУНАРОДНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ 
ЕДИНИЦ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
РЕЗЮМЕ 
Как известно, владение, как родным, так и иностранным языком 
подразумевает не только знание определ
ё
нных слов и правил построения 
предложения, но и более сложных языковых структур – фразеологических 
единиц. Именно они являются отражением национальной культуры, образа 
мышления народа, а следовательно, помогут лучше понимать носителя.
Всем известно, что английский пользуется большим интересом среди 
языков мира. В расширении международных связей нашей страны, успехах, 
достигнутых в различных областях культуры и искусства, изучение 
иностранных языков имеет большое значение в вопросах въезда и выезда 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 178 –
иностранных представителей в нашу страну. Языковые отношения играют 
особую роль в дальнейшем обогащении словарного запаса нашего языка. 
В последнее время слова, переведенные на английский со всего мира, 
охватывают все области нашей экономики и культуры. 
Б
ольшинство слов, 
которые входят в наш язык, являются фразеологизмами, что приводит к 
необходимости группировки и лингвистического анализа таких слов и 
сочетаний, а также создания новых словарей. 
Данная статья посвящена исследованию международных особенностей 
фразеологических единиц современного английского языка. Каждая нация 
использует свой национальный колорит и свои этно-психолингвистические 
особенности для освоения международных фразеологических единиц. 
NIGAR BASHIROVA 
PECULIARITIES OF THE INTERNATIONAL PHRASEOLOGICAL UNITS 
IN MODERN ENGLISH 
SUMMARY 
As you know, knowledge of both native and foreign languages implies not only 
knowledge of certain words and rules for constructing sentences, but also more 
complex linguistic structures - phraseological units. They are the reflection of the 
national culture, the way of thinking of the people, and therefore, will help to better 
understand the carrier. Everyone knows that English is of great interest among the 
languages of the world. In expanding the international relations of our country, the 
successes achieved in various fields of culture and art, the study of foreign languages 
is of great importance in matters of entry and exit of foreign representatives to our 
country. Linguistic relations play a special role in the further enrichment of the 
vocabulary of our language. Recently, words translated into English from all over the 
world have embraced all areas of our economy and culture. Most of the words that 
enter our language are the phraseological units, which lead to the need for grouping 
and linguistic analysis of such words and combinations, as well as the creation of 
new dictionaries. This article is devoted to the study of the international features of 
phraseological units of the modern English language. Each nation uses its own 
national flavor and its ethno-psycholinguistic characteristics to master international 
phraseological units. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Nigar Vəliyeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 179 –
AMİD İSMAYILOV
[e-mail] 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
DİL TƏLİMİNDƏ ÜMUMİLƏŞDİRMƏDƏ 
İTEQRASİYA MÜHÜM VASİTƏ KİMİ 
Annotasiya:
Ümumtəhsil məktəblərində tədris olunan bütün fənlərdə olduğu 
kimi, Azərbaycan dili fənninin proqramında da ümumiləşdirici dərslər xüsusi yer 
tutur. Faktlar göstərir ki, dərsin bu növünün nəzəri və metodik baxımdan təşkili o 
qədər də asan məsələ deyildir.Bu təlim növündə, xüsusi ilə ümumiləşdirici dərslərdə 
fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın həyata keçirilməsi müəyyən dərəcədə 
müəllimdən nəzəri bilik və metodik bacarıq tələb edir.Bunu nəzərə alaraq 
ümumiləşdirici dərslərdə inteqesiya dil təlimində nəzəri və metodik baxımdan 
yüksək səviyyədə təşkili, aparılması , əhəmiyyəti və bu barədə görkəmli 
pedaqoqların dəyərli fikirləri məqalənin diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. 
Açar sözlər: 
Dil, inteqrasiya, metod, mövzu, ümumiləşdirmə, konsepsiya, fəndaxili 
Key words: 
Language, integration, method, topic, generalization, concept, 
interdisciplinary 
Ключевые слова:
Язык, интеграция, метод, тема, обобщение, концепция, 
междисциплинарный
Akademik Mehdi Mehdizadə təlim-tərbiyənin metodlarından danışarkən 
demişdir: “ Dərs pedaqoji prosesin hücrəsi deyil, onun özəyidir, həlledici hissəsidir. 
Onda pedaqogikanın xeyli hissəsi deyil,şagirdlərin təlim və tərbiyəsinin 
məzmunundan, yollarından, prinsip və metodlarından bəhs olunan əsas hissəsi 
cəmlənir”(6, 98) Bu prinsip və metodlar Azərbaycan dili təliminin məzmununda 
müasir tələblər səviyyəsində qurulması baxımından müəllimlərin qarşısında bir sıra 
mühüm vəzifələr qoyur. Fənnin tədrisi zamanı hər bir müəllim təlimin ən mütərəqqi 
metod və priyomlarından yaradıcı şəkildə istifadə etməklə qarşıya qoyulan məqsədə 
nail olmağa çalışılmalıdır..Təhsilin inkişafı bilavasitə cəmiyyətin siyasi, iqtisadi və 
sosial inkişafı ilə bağlıdır.Məhz buna müvafiq olaraq təhsilin inkişafına ilə əlaqədar 
dövlət və hökumət tərəfindən yeni sərəncamlar verilir və təhsillə bağlı yeni qanunlar 
qəbul olunur . Müstəqillik illərimizdə təhsilimizin inkişafı naminə yeni təhsil 
Qanununun və Milli Təhsil Konsepsiyasının qəbulu dediklərimizi bir daha təsdiq edir 
. Azərbaycan Respublikasının təhsil islahatı proqramında nəzərdə tutulmuş 
demokratikləşmə, inteqesiya, ümumiləşdirmə və diferensiallaşdırma kimi məsələlər 
təhsilin inkişafı üçün önəmli və məqsədəmüvafiq sayılır.Belliklə həyatımızda hər 
şeyin inkişaf və təkamülə doğru getdiyi bir zamanda təhsildə də fənlərin bir-birinə 
inteqrasiyasına ciddi ehtiyac özünü aydın göstərir. Məlumdur ki, qədim zamanlardan 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 180 –
elmlər bir-biri ilə sıx əlaqədə olmuşdur və bunun nəticəsidir ki onlar arasındakı əlaqə 
bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Belə ki, ayrı-ayrı elm sahələrində olduğu 
kimi ümumtəhsil məktəblərində tədris olunan ayrı-ayrı fənlərin də bir-biri ilə bu və 
ya dərəcədə yaxınlaşması zəminində inteqesiya üçün lazımi şəraiti yaranır.Müasir 
fənn kurikulumunun ən başlıca prinsiplərindən biri kimi inteqrasiyanın təlimin 
keyfiyyətinin yüksəldilməsində çox böyük rolu artıq hiss olunmaqdadır. 
Ümumiləşdirici dərslərdə inteqrasiya təlimə maraq oyadır, axtarıcılıq və yaradıcılıq 
bacarıqlarına yiyələnməyə sövq etdirir, şagirdlərin müxtəlif fənlər əsasında hər hansı 
mövzuya dair ətraflı, mükəmməl bilik əldə etməsi üçün əlverişli şərait yaradır. 
Beləliklə qəti fikrə gəlmək olar ki, hazırkı dövrdə təlim prosesində inreqrasiyadan 
istifadə etmədən hər hansı bir fənnin tədrisində yüksək uğur əldə etmək mümkün 
deyildir.
Bir sözlə, müasir dövrdə Azərbaycan dilində təlimində ümumiləşdirici dərsin 
uğurlu alınması üçün inreqrasiyadan istifadə vacib amillərdəndir. Bütün fənlərin 
tədrisində olduğu kimi, Azərbaycan dili dərslərində də ümumiləşdirmə zamanı 
inteqrasiyadan istifadə etmədən istənilən nəticəni əldə etmək mümkün deyil.Bu işi 
Azərbaycan dili dərslərində V sinifdən başlayaraq bütün siniflərdə davam etdirmək 
məqsədə müvafiq sayılır.Faktlar sübut edir ki, inteqrasiya təlimdə ən səmərəli 
vasitələrdən biridir. Məktəb islahatı proqramında da elmlərin nəzəriyə və praktikanın 
didaktik vəhdəti zəminində şagirdlərə tədrisi və öyrədilməsi bilik və bacarıqların 
genişləndirilməsində,eyni zamanda bacarıqların möhkəm vərdişlərə çevrilməsində 
çox vacib və əhəmiyyətli məsələ kimi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.Bu 
istiqamətində Azərbaycan dili fənninin imkanları daha genişdir.Burada fonetika, 
leksika və qrammatika bölmələrində mövzuların bir-biri ilə əlaqədarlığı fəndaxili 
inteqesiya üçün maksimum şərait və imkan yaradır. Xüsusilə, tədris zamanı müəllim 
ümumiləşdirmə prosesində Azərbaycan dilinin qrammatik-orfoqrafik qaydaları 
əsasında mahiyyətcə oxşar və fərqli faktları araşdıraraq dəqiqləşdirib 
ümumiləşdirir. Xüsusiylə, leksik məsələlərin tədrisi prosesində söz və onun leksik-
semantik qrupları, o cümlədən tək və çoxmənalılıq, sinonim,omonim,antonim 
bəhslərinin söz yaradıcılığı ilə əlaqəsi və ona təsiri, terminlərin dilin istifadəsində
digər sözlərlə oxşar və fərqli cəhətləri ümumiləşdirici dərsin mərkəzinə 
çəkilir.Mövzuların belə müqayisələr tədrisi dərsin səmərəliliyini yüksəldir və onun 
optimal təşkilinə səbəb olur.Belə dərslərdə fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya 
prosesi hətta şagirdlərin cisim və hadisələr əsasında müqayisələr aparılmasına da real 
təkanlar yaradır. Buna görə də frof.N.Kazımov müqasiyəni, ağlın sönməz mənşəli 
adlandırmışdır “İnteqesiya təlimin səmərəli keyfiyyətini yüksəldir,öyrədilən 
mövzunun şüurlu mənimsənilməsinə şərait yaradır
…
”(4,24) 
Müəllimin ən ümdə vəzifəsi ondan ibarətdir ki ,təlimin səmərə və keyfiyyətini 
yüksəltmək üçün fəndaxili və fənlərarası əlaqələrin qarşılıqlı formasını araşdırsın və 
ümumiləşdirib şagirdlərin əməli işlərinə yönəltsin. Ümumiləşdirici dərslərdə mövzu 
və bəhslər arasında olan əlaqənin, habelə bunların digər fənlərlə əlaqəsinin həyata 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 181 –
keçirilməsi məsələləri, müəllim-şagird münasibətlərinin formalaşdırılmasında yeni 
məzmun kəsb edir. Bu münasibətlər fonunda şagirdlərin şüurluluq və fəallığına
xüsusi diqqət yetirilməlidir.Ümumiləşdirici dəstlərdə inteqrativ əlaqələr yaradarkən 
mövzu və bəhslər, fənlər arasında mövcud olan əlaqə və yaxınlıqlar araşdırılır, oxşar 
və fərqli cəhətləri təhlil olunub yekunlaşdırılır. Bu bir daha təlim prosesinin 
səmərəliliyini keyfiyyətini yüksəldir, öyrədilən mövzusun şüurlu mənimsənilməsinə 
şərait yaradır. Eyni zamanda ayrı-ayrı mövzuların tədrisi prosesində şagirdlərin əşya 
və hadisələr arasında fərqli cəhətlərini araşdırıb müəyyənləşdirilməsinə imkan 
yaradır.Ümumiləşdirici dəstələrdə fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya əlaqələri olan 
mövzuların müəyyən dərəcədə müqayisəli tədrisi dərsin səmərəliliyini 
yüksəldir,onun optimal təşkilinə səbəb olur. 
Ümumtəhsil məktəblərinin beşinci sinfinin Azərbaycan dili dərslərində 
orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, söz yaradıcılığı , mürəkkəb sözlərin yazılışı və.s 
mövzuların tədrisi nəzərdə tutmuşdur.Burada ümumiləşdirici dərs zamanı fəndaxili 
əlaqə və inteqesiyası üçün kifayət qədər imkanlar vardır. Altıncı sinifdə isə tədris 
olunan “Feilin təsriflənməyən formaları” bölməsi üzrə ümumiləşdirici dərsdə 
inteqrasiya əlaqələrindən istifadə təlimin daha maraqlı formada qurulmasına səbəb 
olur. Dərsə birinci növbədə feil haqqında şagirdlərə ümumi suallar verməklə 
başlamaq gərəkdir. Bundan sonra feilin təsriflənən və təsriflənməyən formalarının 
oxşar və fərqli cəhətlərini şagirdlərdən soruşmaq gəlir.Şagirlər birmənalı olaraq 
söyləyirlər ki, feilin təsriflənməyən formaları şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsələr 
də, felin bəzi əsas əlamətlərini (təsdiq – inkar, təsirli – təsirsiz, növ) saxlayır. 
Bunlarda fel xüsusiyyətləri ilə yanaşı, ikinci bir nitq hissəsinin xüsusiyyəti də olur. 
Daha sonra felin üç təsriflənməyən forması olan məsdər,feli sifət,feli bağlama 
haqqında nəzəri məlumatları şagirdlərə xatırladır. Onlara çatdırırlır ki,bu təkcə bizim 
dilimizdə deyil, başqa dillərdə də, o cümlədən rus dilində də, feilin təsriflənməyəm 
forması vardır. Dərs eləd qorulur ki, yekunda şagirdlər məsdərlə isimin oxşar 
əlamətləri haqqında aşağıdakı nəticəyə gəlmiş olurlar.Məsdər də isim kimi hallanır, 
mənsubiyyətə və isim kimi şəxsə görə dəyişir.Məsələn: Məqsədim yaxşı oxumaqdır. 
Bundan əlavə III şəxsdə xəbərlik şəkilçisi (-dır4) qəbul edib cümlədə ismi xəbər olur. 
Məstər qoşmalarla da işlənə bilir. Məsələn: yazmaq üçün, yatmaqdan ötrü, baxmağa 
görə və s. İsim kimi cümlənin mübtədası, tamamlığı, ismi xəbəri və zərfliyi ola bilir. 
Məsələn: Çalışmaq baş ucalığıdır. Bu hadisədən sonra yazmağı ona yasaq etdilər. 
Sənin işin oxumaqdır. 
U
niversitetə qəbul olmaq üçün çox çalışır. Şagirdlərin feili 
sifət haqqında biliklərini ümumiləşdirərkən fəndaxili inteqesiyandan istifadə 
nəticəsində onlar aşağıdakı nəticəyə gəldiklərini söyləyirlər: 
—
Sifət əşyanın əlamətini bildiri, Necə? Nə cür? Hansı? Suallarına cavab verir, 
olduğu ismin əvvəlində gəlir cümlədə təyin vəzifəsində işlənir, xəbərlik şəkilçisi (-
dır4) qəbul edərək ismi xəbər olur.
Ardınca feli bağlama ilə zərfin ortaq əlamətlərini şagirdlərə çatdırılır: 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 182 –
—
Feili bağlama zərflə hərəkətin tərzini, zamanını, səbəbini və s. bildirir,,zərfin 
suallarına (necə? Nə zaman? Nəyə görə? və s.) cavab olur. 
—
Əlaqəyə girdiyi sözlə birlikdə cümlənin zərfliyi olur. 
Bununla da Fəndaxili inteqrasiyanın imkanlarından istifadə olunur. 
Fənlərarası inreqrasiyadan istifadə etməklə ümumiləşdirici dərsin ardını davam 
etdirilir. Şagirdlərlə nəzəri birliklərini praktikaya tətbiq etməklə məqsədilə Məmməd 
Arazın “Azərbaycan-Dünyam Mənim” şeiri şagirdlərdən əzbər soruşduqdan sonra 
şagirdlərə şeirdəki sözlərin nitq hissələri əsasında qruplaşdırılması tapşırılır. 
Şagirdlər vaxt ərzində tapşırıqları icra edirlər. Nəticədə onlar şeir əsasında nitq 
hissələrinin qruplaşması və hər bir nitq hissəsinin işlənmə yerini 
müəyyənləşdirilməsi ilə fənlərarası əlaqənin mövcudluğu yaxından dərk edirlər. 
Professor Əbdül Əlizadə Təhsil islahatının ilk dövrlərində yazırdı ki, “Müasir dövrdə 
humanitar fənlərin təbii-elmi fənlərlə inteqrasiyası daha çox vurğulanır. Bu ideya 
özü-özlüyündə son dərəcə durumludur. Bir tərəfdən elmi-tərəqqi şəraitində məktəb 
sadəcə olaraq humanitar fənlərin ekstensivləşdirilməsi yolu ilə inkişaf edə bilməz. 
Digər tərəfdən, fənlərin inteqrasiyasını dövrün sərt məntiqi “təhsil gündəminə” 
çıxarıb”. Respublikamızda bu sahədə ilk addımlar atılıb. “İnsan və cəmiyyət” 
inteqrativ fəndir. Bu sahədə əldə edilmiş təcrübə elmi-metodik meyarlarla təhlil 
olunmalıdır. Ən başlıca fənlərin inteqrasiyasının konseptual modeli işlənməlidir. 
Humanitar fənlərlə təbii-elmi fənlərin inteqrasiya məsələsi də ancaq bu kontekstdə 
həll oluna bilər.(3,148)
Prof. H.B.Balıyev də “Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası” adlı 
dərsliyində də bu məsələlər ətraflı şəkildə qeyd edib. “İnteqrativ öyrənmə şagirdlərin 
ətraf mühitin müəyyən aspektlərini müxtəlif fənlərə aid biliklər vasitəsilə geniş 
araşdırılmasıdır”(2,76) Keçmiş biliklərin şagirdlərin yaddaşından itməməsi,onların 
şüurlu və asan dərk olunması üçün inreqrasiya ilə ümumiləşdirmənin aparılması 
təlimə müsbət təsir göstərir.Ümumiləşdirici dərslərdə həm fəndaxili, həm də 
fənlərarası əlaqədən geniş İstifadə təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsində əsas rolunu 
oynayır. Hər bir müəllim ümumiləşdirici dərslərdə fəndaxili, fənlərarası əlaqə 
yaratmağın didaktik əhəmiyyətini real qiymətləndirməli və bilməlidir ki, bu 
əlaqələrin yaradılması öyrədilən mövzunun əsaslı, şüurlu mənimsənilməsinə səbəb 
olur və şagird unutqanlığının da qarşısını alır.Müəllim hər bir ümumiləşdirici dərs 
üçün nəzərdə tutulmuş bölməni yığcam şəkildə şagirdlərə öyrətməklə öz işini bitmiş 
hesab etməməlidir. Öyrədilən mövzunun əhatəliliyini əvvəlcədən müəyyənləşdirilir, 
fəndaxili fənlərarası mövzularla əlaqələndirilməsinə, daha geniş kontekstdə 
yanaşılmalıdır.. “Elm məhz ona görə ayrı-ayrı qollara bölünmüş, inteqrasiya 
edilmişdir ki, ətraf aləmin sirlərini daha dərindən, daha ətraflı araşdırmaq mümkün 
olsun. Bununla belə, elmin hər bir qolunun əldə etdiyi nəticələr ümumiləşdirilir və 
maddi aləm haqqında təsəvvür əldə etmək mümkün olur” (5,224) Prof. N.Kazımov 
müqayisəni ağlın sönməz məşəli adlandırmışdır.Ümumiləşdirici dərslərdə fəndaxili 
və fənlərarası inteqrasiya əlaqələrini düzgün təşkil etmək üçün, müəllim 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 183 –
diferensasiya və inteqrasiya həyata keçirməyi bacarmalıdır.Təlim prosesində 
ümumiləşdirici dərslərdə inteqrasiya şagirdlərin şüurluluğunu , müstəqil düşünmə 
qabiliyyətini inkişaf etidr Məlumdur ki, şəxsiyyətin hərtərəfli və harmonik inkişafı, 
milli mənlik şüurunun və yüksək vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşdırılması onun 
doğma ana dilinə nə dərəcədə yiyələnməsindən və ünsiyyətdə ondan necə istifadə 
etməsindən asılıdır.Bu baxımdan bu şərəfli vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün, ana 
dili müəllimləri də şagirdlərin elmi dünyagörüşünün və linqivistik təfəkkürünün 
formalaşmasında, yazılı və şifahi nitq bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində təlimdə 
inteqrasiya əlaqələrinin geniş imkanlarından maksimum istifadə edilməsində mühüm 
rol oynayır. Təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, təlimin metodları və vasitələrinin 
təkmilləşdirilməsi ilə bağlıdır.Təlimdə aparılan bu səmərəli vasitələrdən biri təlimdə 
inteqrasiyanın yaradılması və genişləndirilməsidir.Bildiyimiz kimi, Orta məktəbdə 
ümumiləşdirici dərs mühim rola malikdir. Bununla bağlı olaraq, ümumiləşdirici dərs 
zamanı inteqrasiya əsaslı şəkildə olmalıdır. Burada əsas hissə müəllimin üzərinə 
düşür. Azərbaycan dili təlimində dərsə verilən müasir tələblərlə bağlı müəllimlərin 
qarşısında bir sıra mühüm vəzifələr durur. Müəllim fasilitator rolunda olmaqla, 
Azərbaycan dilini daha dərindən hərtərəfli mənimsənilməsinə xüsusi diqqət 
yetirməli, təlimin ən mütərəqqli metod və priyomlardan yaradıcı şəkildə istifadə 
etməlidir. Müasir fənn kurikulumunun ən başlıcası prinsiplərindən biri kimi verilən
inteqrasiyanın təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsində çox böyük rolu artıq hiss 
olunmaqdadır.Müasir zamanda inteqrasiya qlobal dünyanın təhsil aləmində aparıcı 
yer tutur. Ona görə də informasiyaların genişləndiyi bir dövrdə cəmiyyətin sürətlə və 
dəyişkən dinamikasını izləmək və ona müvaze olaraq inkişaf etmək üçün birləşmələr, 
bloklar yaratmaqla ümumiləşdirmələr aparmaq ən səmərəli strategiyalardan biri kimi 
qəbul edilir. Başqa sözlə, inteqrasiyaya müasir təhsilin sadə epitetlərindən biri kimi, 
şou xarakterli anlayış kimi yanaşmaq olmaz. “Təhsildə inteqrasiya dəb, növbəti 
kampaniya deyildir. O, bu gün insan fəaliyyətinin bütün sferasını xarakterizə edən, 
əks etdirən bir tendensiyadır”.İnteqrasiya təhsilin bütün struktur elementlərinə aid 
olduğundan son dövrlərdə “inteqrativ təlim”, “inteqrativ dərs”, “inteqrativ fənn” və s. 
Anlayışlar da işlənir. Eyni zamanda inteqrativ təlimə xüsusi pedaqoji 
texnologiyalardan biri kimi yanaşılır.Fikrimizi yekunlaşdıraraq dəyə bilərik ki, 
Ümumiləşdirici dərslərdə həm fəndaxili, həm də fənlərarası əlaqədən geniş istifadə 
təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir müəllim 
ümumiləşdirici dərslərdə fəndaxili, fənlərarası əlaqə yaratmağın didaktik 
əhəmiyyətini real qiymətləndirməli və bilməlidir ki, bu əlaqələrin yaradılması 
öyrədilən mövzunun əsaslı, şüurlu mənimsənilməsinin səbəbdir.Hər hansı fənni 
tədris edərkən mövzudan asılı olmayaraq vətənpərvərlik, əxlaq tərbiyəsinə aid iş 
aparılmalı, yəni Vətənə, əxlaqi təmizliyə aid fikirlər söylənməlidir, çünki 
vətənpərvərlik, əxlaq tərbiyəsi bütün tərbiyə işinin mərkəzindən qırmızı xətt kimi 
keçir. İnteqrasiya təhsil islahatının əsas prinsiplərindən biri olduğu, biliklərin 
möhkəmləndirilməsinə əlverişli şərait yaratdığı üçün dərs zamanı onun reallaşmasına 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 184 –
həmişə diqqət yetirmək lazımdır. Qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik mövzularını 
keçərkən hərbi mahnı və marşlardan istifadə etmək, uşaqlara qəhrəmanı necə 
təsəvvür etdiklərini çəkməyi tapşırmaq olar. Bütün fənlərin tədrisində şagirdlərin 
ana dilində düzgün, aydın danışmalarına diqqət yetirilməli, onların ana dilinin 
qədrini bilmələri, nitqlərinin təmiz, səlis olması ön plana çəkilməlidir. 
Ədəbiyyat: 
1. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli Kurikulum). 
Bakı,2012. 
2. Balıyev.H Orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası . Bakı,2006. 
3. Əlizadə.Ə Yeni pedaqoji təfəkkür, ideallar, prinsiplər, problemlər. Bakı,2001. 
4. Əşrəfov.R Azərbaycan dili tədrisində ümumiləşdirici dərslər (Metodik vəsait). 
Sumqayıt,2005. 
5. Əşrəfov.R Azərbaycan dili tədrisinin aktual problemləri. Sumqayıt,2017. 
6. Mehdizadə.M Ümumtəhsil məktəblərdə təlim-tərbiyə prosesinin 
təkmilləşdirilməsi.Bakı,1982 
7. Ana dilinin tədrisinin müasir problemləri. Bakı,2005. 
8. Paşayev A., Cəfərova E. İnteraktiv təlim Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərində 
informatik təlim metodlarının tətbiqi imkanları. Bakı ,2008.
Amid İsmayılov 
Xülasə 
Dil təlimində ümumiləşdirmədə iteqrasiya mühüm vasitə kimi. 
Müasir həyatımızda hər şeyin inkişaf və təkamülə doğru getdiyi bir zamanda 
təhsildə də fənlərin bir-birinə inteqrasiyasına yaranan ehtiyac özünü aydın göstərir. 
Ümumiləşdirici dərsin uğurlu alınması üçün də inreqrasiyadan istifadə vacib 
amillərdəndir. Yuxarıda deyilənlərin həyata keçirilməsində, yəni təlim şəraitində 
ümumiləşdirmə ilə inreqrasiyanın səmərəli keçirilməsində müəllimin hazırlığı başlıca 
yer tutur. O,ardıcıl olaraq didaktik prinsipləri (şüurluluq,elmilik, sistematiklik, 
formal əyanilik, fərdi yanaşma və s.) daima diqqət mərkəzində saxlamalıdır.Aydındır 
ki, ümumiləşdirici dərsr zamanı müəllim dərsdə əlverişli psixoloji mühit, emosional 
vəziyyət yaratmalıdır. Yalnız bu halda ümumiləşdirmə zamanı inteqrasiya əlaqələri 
öz müsbət nəticəsini verə bilər. Bu çox vacib məsələdir.Çünki indi təlim-tədris prose-
sində qarşıya yeni baxış, yeni müasir yanaşma tələbləri qoyulmuşdur. Bildiyimiz 
kimi, Orta məktəbdə ümumiləşdirici dərs mühim rola malikdir. Bununla bağlı olaraq, 
ümumiləşdirici dərs zamanı inteqrasiya əsaslı şəkildə olmalıdır. Burada əsas hissə 
müəllimin üzərinə düşür. Azərbaycan dili təlimində dərsə verilən müasir tələblərlə 
bağlı müəllimlərin qarşısında bir sıra mühüm vəzifələr durur. Müəllim fasilitator 
rolunda olmaqla, Azərbaycan dilini daha dərindən hərtərəfli mənimsənilməsinə 
xüsusi diqqət yetirməli, təlimin ən mütərəqqli metod və priyomlardan yaradıcı 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 185 –
şəkildə istifadə etməlidir. Müasir fənn kurikulumunun ən başlıcası prinsiplərindən 
biri kimi verilən inteqrasiyanın təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsində çox böyük 
rolu artıq hiss olunmaqdadır.Müasir zamanda inteqrasiya qlobal dünyanın təhsil 
aləmində aparıcı yer tutur. Ona görə də informasiyaların genişləndiyi bir dövrdə 
cəmiyyətin sürətlə və dəyişkən dinamikasını izləmək və ona müvaze olaraq inkişaf 
etmək üçün birləşmələr, bloklar yaratmaqla ümumiləşdirmələr aparmaq ən səmərəli 
strategiyalardan biri kimi qəbul edilir. 
İSMAYILOV AMID 
SUMMARY 
INTEGRATION AS AN IMPORTANT MEANS IN THE PROCESS OF 
CONSOLIDATION 
At a time of development and evolution in our modern life, the need for the 
integration of disciplines in education is becoming obvious. The use of integration is 
also an important factor of the successful conductiong of a consolidation lesson. 
Teacher training plays a key role in the implementation of the above, i.e in the 
effective conduct of consolidation and integration in the learning environment. The 
teacher must always bear in mind the didactic principles (consciousness, scientific 
approach, systematicity, formal visibility, individual approach, etc.). Only in this 
case, the integration relations can give a positive result during consolidation. This is 
a very important issue, because now in the educational process, a new vision, a new 
modern approach is required.As we know, generalization plays an important role in 
high school. In this respect, the integration during the generalization lesson must be 
justified. The main role here lies with the teacher. The teachers are faced with a 
number of important tasks related to modern requirements for teaching the 
Azerbaijani language. As a facilitator, the teacher should pay special attention to a 
deeper and more comprehensive mastery of the Azerbaijani language, creatively use 
the most advanced teaching methods and techniques. Integration, seen as one of the 
basic principles of a modern subject curriculum, already plays an important role in 
improving the quality of education. In our time, integration takes a leading position 
in the world of education. Therefore, in the era of information dissemination, one of 
the most effective strategies is to keep track of the fast and changing dynamics of 
society and organize generalizations, creating associations and blocks to develop in 
parallel with it.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 186 –
АМИД ИСМАИЛОВ 
Резюме 
ИНТЕГРАЦИЯ КАК ВАЖНОЕ СРЕДСТВО ПРИ ЗАКРЕПЛЕНИИ 
МАТЕРИАЛА. 
Во время глобального развития и эволюции современной жизни, 
необходимость интеграции предметов в процессе обучения также очевидна. 
Использование интеграции также является важным фактором успеха урока 
обобщения. Подготовка учителей играет ключевую роль в реализации 
вышеизложенного, то есть в эффективном проведении урока обобщения и 
интеграции в учебной процессе. Он всегда должен держать во внимании
дидактические принципы (сознательность, научный подход, систематичность, 
формальная наглядность, индивидуальный подход и т. Д.). Понятно, что во 
время обобщающего урока учитель должен создать благоприятную 
психологическую среду и эмоциональную ситуацию на уроке. Только в этом 
случае при обобщении интегральные отношения могут дать положительный 
результат. Это очень важный вопрос, потому что сейчас в образовательном 
процессе требуется новое видение, новый современный подход.Как мы знаем, 
обобщение играет важную роль в средней школе. В этом отношении 
интеграция во время урока обоб щения должна быть обоснованной. Основная 
роль здесь ложится на учителя. Перед учителями стоит ряд важных задач, 
связанных с современными требованиями к преподаванию азербайджанского 
языка. Как фасилитатор, педагог должен уделять особое внимание более 
глубокому и всестороннему овладению азербайджанским языком, творчески 
использовать самые передовые методы и приемы обучения. Интеграция, 
рассматриваемая как один из основных принципов современной предметной 
учебной программы, уже играет важную роль в повышении качества 
образования. В наше время интеграция занимает лидирующие позиции в мире 
образования. Поэтому в эпоху распространения информации одна из наиболее 
эффективных стратегий – следить за быстрой и изменяющейся динамикой 
общества и oрганизовать обобщения, создавая ассоциации и блоки, чтобы 
развиваться параллельно с ней. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya elmləri namizədi, dosent Əlirza Əliyev
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 
:

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 187 –
BUDAQOVA AYNUR MUXTAR QIZI
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
SƏLİMOVA SEVİNC QİSMƏT QIZI
SABAH qrupları, Azərbaycan Dillər Universiteti
Bakı, Rəşid Behbudov küç.134
[e-mail] [e-mail] 
TƏRCÜMƏ PROSESİ, BEYİN VƏ DİL 
Xülasə 
Məqalə tərcümə prosesindən, tərcümə və beyin arasında əlaqədən və tərcümə 
prosesində dillərin rolundan bəhs edir. Hər bir fəaliyyət növünün öz xüsusiyyətləri 
var. Tərcümə ünsiyyət vasitəsi kimi müxtəlif dillərdə danışan insanların bir araya 
gəldiyi vaxtdan meydana çıxmışdır. Tərcümə nəzəriyyəsi tərcümə prosesində qarşıya 
çıxan problemlərin çözülməsi zamanı meydana gəlir və formalaşır. Tərcümə, ilk 
növbədə, anlayışa əsaslanan bir hərəkət olması ilə xarakterizə olunur; metodik olaraq 
idarə olunan bir proses, yəni müəyyən bir fəaliyyət strategiyasına, müəyyən bir 
analiz və sintez sisteminə uyğun olaraq həyata keçirilir. Məqalədə tərcümə prosesinin 
mürəkkəb çoxşaxəli bir proses olduğu vurgulanır, tərcümə nəzəriyyəsinin qarşısında 
duran əsas vəzifələr sadalanır, tərcümə həm böyük coğrafi məkanda, ölkələr və 
xalqlar arasında, həm də keçmişlə bu gün arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olduğu 
nəzərə çatdırılır. Müəllif tərcümənin uzun bir tarixə malik olduğunu, tərcümə 
fəaliyyətinin uğurlu və ya uğursuz olmasının ilk növbədə tərcüməçinin ixtisası və 
istedadı, xarici və ana dilində nə qədər yaxşı danışması bağlı olduğunu və mətnin
nitq fəaliyyətinin məhsulu olduğunu qeyd edir. Müəllif eyni zamanda tərcüməçinin
üç məqamı nəzərə almalı olduğunu və tərcümə zamanı tərcüməçinin deyiləni tez 
qavramalı, nitqini hazırlamalı və informasiyanı tez ötürməli olduğunu da qeyd edir. 
Məqalədə tərcümə prosesi zamanı beyin yarımkürələrinin fəaliyyəti, tərcümə zamanı 
yaddaşın vacibliyi və tərcümə zamanı tərcüməçi beyninin bir sıra psixoloji 
mexanizmlərlə fəal işləməsi qeyd olunur. Məqalədə beynin bizim hərəkətlərimizi, 
emosiyalarımız idarə etməsi və tərcümə zamanı neyronların aktivləşməyə başladığı 
da vurğulanır. Müəllif insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olan dilin işarələr 
sistemindən ibarət olması və ünsiyyət prosesində isə bizim bu işarələrə biganə 
qalmadığımızı, işarələrlə ifadə olunmuş referentlərə öz subyektiv münasibətimizi 
bildirdiyimizi nəzərə çatdırmağa çalışır. Bütün bu araşdırmalar sübut edir ki, beyin
tərcümə vaxtı daha aktiv olur və bu da beyində yorğunluğa səbəb olur. Tərcümə və 
beyin daim bir-birilə əlaqədədərdir. Hər şey beyindən asılı olduğu kimi tərcümə də 
beyindən asılıdır. 
Açar sözlər:
beyin, tərcümə, neyron, yaddaş, diqqət 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 188 –
Dil ünsiyyət vasitəsidir. Dil ilə bağlı müxtəlif alimlər elmi tədqiqat işləri 
aparmışlar. Bu məsələ daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Dünyada 7000-ə yaxın dil 
var. Bunlardan 6700-6900 danışıq dili var. Lakin bəzi dillərdən istifadə etmədikdə 
onlar ölü dilə çevrilir və tez bir zamanda unudulur. Məsələn XVI əsrdə insanlar Latın 
dilində danışmağa meylli idilərsə, daha sonra bu dildə danışılmadı və tez bir 
zamanda ölü dilə çevrildi. İnsan anadan olandan ətraf mühitlə münasibət qurur, 
müəyyən səslər çıxarır. Körpə ətraf aləmi dərk etməyə başlayır və bu səslərdən sonra 
onda yavaş-yavaş nitq formalaşır. 
U
şaqların hələ erkən yaşlarında beyin fəaliyyətinin 
inkişafı və qavrama qabiliyyətinin inkişafı üçün yeni bir dil öyrədilməlidir. Çünki 
uşaqlar 3 yaşından artıq özlərini dərk edirlər və nəticədə onlar hər şeyi öyrənməyə 
meyilli olurlar. Bu baxımdan onların dil öyrənmək qabiliyyətini inkişaf etdirməliyik.
Onlar dili qrammatika bilmədən belə şüuraltı qavraya bilərlər. 
Əlavə ikinci dil öyrənmək insan həyatının ən vacib məsələlərindən biridir. Dil 
öyrənmək başqa insanlarla ünsiyyət qurmaq imkanı yaradır. Bu dilləri anlamaq üçün 
tərcümədən istifadə edilir. Tərcümə ünsiyyət vasitəsi kimi müxtəlif dillərdə danışan 
insanların bir araya gəlib ünsiyyət qurmaq ehtiyacından yaranmış və inkişaf 
etmişdir.Tərcümə sənəti insanların elmə, digər xalqların həyat tərzinə, 
mədəniyyətlərinə, ədəbiyyatlarına, dininə və dilinə olan marağı nəticəsində meydana 
gəlmişdir.Tərcümə sənəti ilk dəfə Qədim Misirdə yaranmışdır. İlk yazılı tərcümə 
nümunələri tapılmış və bəzi parçaları asiya dillərinə tərcümə edilmişdir. Qədim 
Romada Qədim Yunanıstandan fərqli olaraq tərcümə fəaliyyəti çox geniş 
yayılmışdır. Qədim Yunanlılar öz dillərindən daha mükəmməl bir dilin olduğuna 
inanmırdılar. Bu səbəbdən onlar xarici dillərə o qədər də maraq göstərmir, əsasən, 
yunan elm və fəlsəfəsini inkişaf etdirməyə çalışırdılar.Romalıların yunan elminə və 
mədəniyyətinə olan marağı nəticəsində yunan dilindən latın dilinə çoxlu sayda yunan 
elmi ədəbi və fəlsəfi əsərləri tərcümə edilmişdir. 
Tərcümə həm böyük coğrafi məkanda, ölkələr və xalqlar arasında, həm də 
keçmişlə bu gün arasında əsas ünsiyyət vasitəsidir. Tərcümə bir yerdə və ya bir 
dövrdə əldə olunmuş məlumatları, elmi-texniki nailiyyətləri, bədii gözəllikləri başqa 
məkana və başqa dövrə daşıyır. Əbəs yerə Aleksandr Puşkin mütərcimləri “Maarifin 
poçt atları” adlandırmayıb. Mütəxəssislər tərcümənin bir sənət kimi lap qədimlərdən 
mövcud olduğunu çoxdan sübut etmişlər. Hələ eramızdan əvvəl III– II əsrlərdə Luçiy 
Liviy Andronik Homerin məşhur “Odisseya” əsərini latın dilinə tərcümə edərək 
dünya ədəbiyyatı tarixində bədii tərcümənin bizə məlum nümunəsini yaratmışdır. 
Mirzə İbrahimov tərcüməyə belə münasibət bildirmişdir: “Tərcümənin xalqlar
arasında böyük, yıxılmaz mədəni körpü olduğunu qeyd edib deyirəm ki, o, insanın 
ruhi aləmini, hissiyat və anlayışlarını zənginləşdirən güclü amillərdəndir. Tərcümə
hər xalqın eyni zamanda dilini zənginləşdirə bilər. Bir şərtlə ki, gözəl olsa, səlis olsa, 
oynaq olsa”. Bir çox ölkə, millət var və həmsöhbətləri başa düşmək o qədər vacibdir, 
çünki bir-birimizlə yanaşı yaşayırıq. Tərcümə insanların ən qədim peşələrindən 
biridir. Tərcümə tarixi göstərir ki, tərcümə bütün Şərq və Qərb sivilizasiyalarında 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 189 –
inkişaf etmişdir. Tərcümə nəzəriyyəsinin başlanğıcı hərfi və sərbəst tərcümənin əsas 
prinsiplərini əks etdirən Mark Siseronun adı ilə əlaqələndirilir. O, tərcümə ilə ədəbi 
yaradıcılığı ayırmaq lazım olduğuna işarə etmədi, “sözlər deyil, düşüncələr tərcümə 
olunur” tezisini irəli sürdü və itkilərin qaçılmaz olduğunu bildirdi. Müasir dövrdə 
qədim dünya və orta əsrlər alimlərinin fikirləri tərcümə fəaliyyətinin meyarlarına 
yanaşmada iki əks meyldə formalaşdı: 1) orijinal dilin hərfi surətdə çoxaldılmasına 
əsaslanan tərcümə; 2) orijinalın "ruhunu" qorumaq istəyinə əsaslanan tərcümə. 
Müasir dövrdə tərcümə məsələləri əsasən ədəbi mənbələrin tərcüməsinə tətbiq 
olunduğu kimi ədəbi mövqelərdən təhlil olunurdu. Bu tip tərcümə fəaliyyətinin 
mürəkkəbliyini və ümumiyyətlə ədəbiyyatın və mədəniyyətin təkamülündə 
tərcümənin vacib rolunu nəzərə alsaq, bu təbiidir. Məşhur ingilis şairi və tərcüməçisi 
J. Drayden üç növ tərcüməni ayırmağı təklif etdi: 1) "metafraz" - hərfi tərcümə; 2) 
"parafraz" - sərbəst tərcümə (orijinalın "ruhunun" ötürülməsinə əsaslanaraq orijinalın 
formal xüsusiyyətlərini əks etdirməyən tərcümə); 3) "təqlid" - orijinalın şəklini təqlid 
edərək yaradılan tərcümə, orijinalın mövzusundakı müxtəlif dəyişikliklər. Son illərdə 
fəaliyyətin müxtəlif sahələrində beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi və sürətli 
məlumat mübadiləsinə ehtiyacın yaranması ilə müxtəlif dillər və mədəniyyətlərin 
danışanları arasında səmərəli ünsiyyəti təmin edən vasitə kimi tərcüməyə maraq 
artmışdır. 
Tərcümə mürəkkəb çoxşaxəli bir fenomendir, bəzi məqamları müxtəlif 
elmlərdə tədqiqat mövzusu ola bilər. Tərcümə işləri çərçivəsində tərcümə 
fəaliyyətinin psixoloji, ədəbi, etnoqrafik və digər aspektləri, habelə müəyyən bir 
ölkədə və ya ölkələrdə tərcümə fəaliyyətinin tarixi öyrənilir. Tədqiqat mövzusundan 
asılı olaraq tərcümənin psixoloji tərcüməşünaslıq (tərcümə psixologiyası), bədii 
tərcüməşünaslıq (bədii və ya bədii tərcümə nəzəriyyəsi), etnoqrafik tərcüməşünaslıq, 
tarixi tərcüməşünaslıq və s.növləri vardır. Müasir tərcüməşünaslıqda aparıcı yer 
tərcüməni linqvistik bir fenomen kimi tədqiq edən linqvistik tərcümə tədqiqatlarına 
(tərcümə dilçiliyi) aiddir. Tərcümə nəzəriyyəsi qarşısına aşağıdakı əsas vəzifələri 
qoyur: 
•
tərcümənin ümumi linqvistik əsaslarını aşkarlamaq və təsvir etmək, yəni. dil 
sistemlərinin və dilin işləmə qanunauyğunluqlarının tərcümə prosesinin 
əsasında dayandığını göstərmək, bu prosesi mümkün etmək və mahiyyətini 
və sərhədlərini müəyyənləşdirmək; 
•
tərcüməni linqvistik tədqiqat obyekti kimi müəyyənləşdirmək, digər dil 
vasitəçiliyi növlərindən fərqini göstərmək; 
•
tərcümə fəaliyyəti növlərinin təsnifatı üçün əsas hazırlamaq; 
•
orijinal və tərcümə mətnlərinin kommunikativ ekvivalentliyinin əsası kimi 
tərcümə ekvivalentliyinin mahiyyətini açmaq; 
•
müxtəlif dillər birləşməsi üçün xüsusi tərcümə nəzəriyyələrini qurmağın 
ümumi prinsiplərini və xüsusiyyətlərini inkişaf etdirmək; 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 190 –
•
tərcüməçinin orijinal mətnin tərcümə mətninə çevrilməsi üçün etdiyi 
hərəkətlər kimi tərcümə prosesinin elmi təsviri üçün ümumi prinsiplər 
hazırlamaq; 
•
praqmatik və sosiolinqvistik amillərin tərcümə prosesinə təsirini aşkar etmək; 
•
"tərcümə dərəcəsi" anlayışını müəyyənləşdirmək və tərcümənin keyfiyyətini 
qiymətləndirmək üçün prinsiplər hazırlamaq.
[6, 90] 
Tərcümə dilçiliyinə nəzəri bölmələrdən əlavə tərcümənin tədrisi metodikası, 
müxtəlif məlumat kitabları və lüğətlərin tərtibi və istifadəsi, tərcümələrin 
qiymətləndirilməsi və redaktə edilməsi metodologiyası, habelə müxtəlif praktik 
məsələlər ilə bağlı bir sıra tətbiqi aspektlərin inkişafı daxildir və bunların həlli 
tərcüməçinin funksiyalarının uğurlu yerinə yetirilməsinə kömək edir. Tərcümə, 
istənilən halda, tərcüməçinin dil və ekstralinqvistik faktorların hamısını nəzərə 
alaraq, bilik və bacarıqlara, düzgün seçim etmək bacarığına malik olmasını tələb 
edən yaradıcı düşüncə fəaliyyətidir. Bu amillər, əsasən yaradıcı bir hərəkət 
nəticəsində intuitiv olaraq nəzərə alınır və ayrı-ayrı tərcüməçilər müxtəlif dərəcələrdə 
tərcümə prosesini uğurla həyata keçirmə qabiliyyətinə malikdirlər. Bu bacarığın 
yüksək dərəcəsinə tərcümə sənəti deyilir. 
Tərcümə linqvistik proses, yəni dillərarası (interlinguistic) transformasiya (bir 
dildəki mətni digər dilə çevirmək) olub, məxəz dildəki mətnin hədəf dildə yenidən 
formalaşdırılmasıdır. Tərcümə prosesinin nəticəsində bir dildə yazılmış mətnin 
əsasında ikinci bir dildə formaca yeni, məzmunca birinci mətnə yaxın bir mətn 
meydana gəlir, yəni bu proses özü də bir fəaliyyət kimi tərcümədir. Məlumdur ki, 
orijinal mətn dəyişməz qalır, ancaq onun əsasında ikinci bir dildə yeni bir mətn 
yaradılır, yəni tərcümə faktı meydana gəlir. Başqa sözlə, burda transformasiya 
termini ancaq iki dilin sinxron təsvirinə tətbiq edildikdə bu mənada işlədilə bilər, bu 
zaman biz iki dil arasında müəyyən əlaqələrlə üzləşirik, bu iki dildən biri məxəz 
(source), digəri isə tərcümə (target) dili, yaxud hədəf dil adlanır, birincisi orijinalın, 
ikincisi isə tərcümənin dilidir. Bu dillərin ikisi birlikdə işçi dillər (working 
languages) adlanır, məxəz dil passiv (passive)y tərcümə dili isə aktiv (active) dil 
adlanır. Müvafiq olaraq məxəz mətn (source text), tərcümə mətni, hədəf mətn (target 
text) terminləri meydana gəlir. Məxəz mətn məxəz dildə yazılmış olur, mütərcim 
müəyyən tərcümə transformasiyalarından istifadə etməklə hədəf dildə yazılmış bir 
mətn yaradır. Bütün bu linqvistik və interlinqvistik əməliyyatların cəmi linqvistik 
anlamda tərcümə prosesini təşkil edir. Beləliklə, tərcümə transformasiyanın bir növü, 
daha dəqiq desək, dillərarası (interlinguistic) transformasiya kimi səciyyələndirilə 
bilər.[2, 7-8] Tərcümənin iki növü var: yazılı və şifahi tərcümə. Yazılı tərcümə -
məzmunun yazılı şəkildə tərcümə edilməsidir. Şifahi tərcümə isə vebinarlar iclaslar 
keçirilən zaman orada söylənilən nitqlərin tərcüməsidir. Şifahi tərcümə 2 yerə 
bölünür: ardıcıl və sinxron. Ardıcıl tərcümə - bir abzasın və yaxud nitqin bölünən 
hissələrinin tərcüməsidir; sinxron tərcümə isə natiqlə tərcüməçinin eyni zamanda 
işləməsidir. Sinxron tərcümə şifahi tərcümənin ən çətin növüdür. Hər iki növ tərcümə 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 191 –
peşə hazırlığı vərdişlər və qabiliyyətlər tələb edir. Tərcüməçi yazılı tərcümədə 
materialı təkrar nəzərdən keçirmək imkanına malik olur. Lakin şifahi tərcümədə bu 
mümkün deyil. Şifahi tərcümədə dəqiqlik 70
%
gözlənildiyi halda, yazılı tərcümədə 
isə bu 99
%
gözlənir. Müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda tərcüməçi kimi fəaliyyət 
göstərən şotland şairi və yazıçısı C.F.Hendri tərcümənin bu iki növünü müqayisə 
edərəkən şifahi tərcümə ilə bağlı məsələni belə ümumilləşdirir: “Burada dəqiqlik 
sürət qədər vacib deyil. Dilmanc səhv edə bilər, bunun üstündən keçmək olar. Amma 
tərcüməçi heç vaxt səhv edə bilməz”. 
Tərcümə fəaliyyətinin uğurlu və ya uğursuz olmasının ilk növbədə 
tərcüməçinin ixtisasına və istedadına, xarici və ana dilində nə qədər yaxşı 
danışmasına, yəni subyektiv amillərə bağlı olduğuna inanılır. Tərcüməçi 
informasiyanı qəbul edib, yadda saxlayıb və düzgün şəkildə ötürməlidir. Bildiyimiz 
kimi, dillərin öyrənilməsi birbaşa beyinlə əlaqədardır. Tərcümə zamanı yaddaşdan 
istifadə edilir. Yaddaşla bağlı çox araşdırmalar aparılmışdır. Belə araşdırmalardan 
birini də ilk dəfə 1968-ci ildə Riçard Atkinson və Riçard Şifrin etmişdir. Onlar, 
yaddaşın 3 növün müəyyənləşdirmişdirlər; qısamüddətli, həssas yaddaş, 
uzunmüddətli. Qısamüddətli yaddaş - əsas informasiyanın əsas hissəsi beynə 
yüklənir və beyndə təmizlənir. Məhz bu vəziyyətdə eşitdiklərimiz informasiyaya 
çevrilir və biz onu çatdırırıq. Sinxron tərcümə zamanı qısamüddətli yaddaşdan 
istifadə edilir. Şifahi tərcümədə yaddaşın 2 tipi əsas sayılır: görmə və eşitmə 
U
zunmüddətli yaddaş - məlumatın uzun müddət yaddaşda qalmasıdır. Qəbul edilən 
informasiyalar həyatı boyu qalır. 
Tərcümə sənətdir, ona yiyələnmək üçün dil, məxəz mətnin mövzusu və dünya 
haqqında bilgidən əlavə, tərcüməçi istedadına, yaxşı yazılı və şifahi nitq 
qabiliyyətinə, yaradıcı təfəkkürə malik olmaq lazımdır.Tərcümə edən şəxsin diqqəti, 
yaddaşı, düşünmə qabiliyyəti sürətlə inkişaf edir və beyni gücləndirir. Lakin 
psixoloji cəhətdən tərcüməçi beyninin yükü tərcümə zamanı bir sıra psixoloji 
mexanizmlərlə fəallaşır: 1) informasiyanın qəbulu 2) dərk etmə 3) yadda saxlama 4) 
yeni nitqin yaranması 5) nitqin qurulması 6) informasiyanın ötürülməsi 
Hər bir mətn nitq fəaliyyətinin məhsuludur və tərcüməçi üç məqamı nəzərə 
almalıdır: 
1. Mətnin (ünsiyyətin) mövzusu, yəni mətn nədən bəhs edir (subject matter); 
2. Ünsiyyətin baş verdiyi situasiya (context, situation); 
3. Ünsiyyət prosesinin iştirakçıları (sender and receiver of the message)[2, 10] 
Hətta görkəmli alim Nəsrəddin Tusi yaddaşı qiymətləndirmiş və onun elm 
sahəsində necə rol oynadığını və elmin düşməninin məhz yaddaş zəifliyi olduğunu 
bildirmişdir. 
Dil öyrənildikdə beynin hər iki yarımkürələri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir. 
Beynin yarımkürələri ilə bağlı çoxlu araşdırmalar aparılmışdır. Bu araşdırmalarda 
Robert Ornstyen, Cef Anderson kimi alimlərin rolu olmuşdur. Araşdırmalar 
nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, sol beyin yarımkürəsinə riyaziyyat məntiq 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 192 –
qrammatika təhlil və yazı aiddir. Sağ tərəfə isə musiqi yaradıcılıq rəng qavrayışı və 
təxəyyül aiddir. [8] 
Beyin bizim mərkəzi orqanımızdır və bizim hərəkətlərimizi, emosiyalarımız 
idarə edir. Bu sistemin işləməsi həyatımız boyu davam edir. Beynimiz biz fiziki və 
zehni işlə məşğul olduqda daha da aktivləşir.Əgər biz tərcümə ilə məşğul oluruqsa, 
bu zaman 2 dəfə artıq aktivləşməyə başlayır.
Tərcümə zamanı neyronlar aktivləşməyə başlayır. 2000-ci ildə Rin və onun 
həmkarları tərəfindən sinxron tərcümə müddətində ilk öncə sol yarımkürənin 
neyronları aktivləşib, daha sonra isə sağ yarımkürə fəaliyyətə başlayıb. Araşdırmalar 
onu göstərir ki, tərcümə zamanı hər iki yarımkürə fəaliyyət göstəriblər. Tərcümə 
zamanı tərcüməçi tez deyiləni qavramalı, nitqini hazırlamalı və informasiyanı tez 
ötürməlidir.Tərcümə zamanı sağ və sol yarımkürələr qarşılıqlı fəaliyyət göstərir.Bu 
aktivlik və gərginlik nəticəsində beyin yorulur.Bu baxımdan tərcüməçilik çox ağır 
sənətdir.Burada beyin funksiyası güclənir. Lakin davamlı bir neçə saat davamlı 
tərcümə etdikdə beyin funksiyası zəifləməyə başlayır. Bu da tərcüməçinin 
yorulmasına səbəb olur. Buna görə də dilmancdan ən azı yarım saat fikrini toplamaq 
tələb olunur. Məhz dilmancın bu fiziki imkanını nəzərə alaraq sinxron tərcümə 
kabinəsində dilmanclar 20-30 dəqiqədən bir əvəz oluna bilərlər. Bəzi tərcüməçilərin 
məsləhətinə görə yaddaş kifayət qədər yükləndikdə dilmanc məruzəçiyə dayanmağı 
xahiş edə bilər. Bunları nəzərə alaraq tərcümə sənətinin necə ağır, gərgin və 
məsuliyyətli olduğunun bir daha şahidi oluruq. Tərcüməçi tərcümə etməklə yanaşı 
tərcümə etdiyi şəxslərin hislərini də düzgün çatdırmalıdı. Bu zaman fikirlər və 
emosiyalar birləşərək dinləyənlərin diqqətini cəlb edir və tərcümə maraqsız, monoton 
olmur. Əlbəttə, bu zaman beyin sürətlə işləyir və tez düşünüb cavab verməyə hazır 
olur. Bütün bu araşdırmalar sübut edir ki, beyin tərcümə vaxtı daha aktiv olur və bu 
da beyində yorğunluğa səbəb olur. Tərcümə və beyin daim bir-birilə əlaqədədərdir. 
Hər şey beyindən asılı olduğu kimi tərcümə də beyindən asılıdır. 
BUDAGOVA AYNUR
INTERPRETATION PROCESS, BRAIN AND LANGUAGE 
SUMMARY 
The article deals with the translation process, the relationship between translation 
and the brain, and the role of languages in the translation process. Each type of 
activity has its own characteristics. Translation dates back to the time when people 
who spoke different languages came together as a means of communication. 
Translation theory arises and is formed during the solution of problems encountered 
in the translation process. Translation is primarily characterized by being an action 
based on understanding; a methodologically managed process, ie carried out in 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 193 –
accordance with a certain strategy of action, a certain system of analysis and 
synthesis. The article emphasizes that the translation process is a complex and 
multifaceted process, lists the main tasks facing the theory of translation, and 
emphasizes that translation is the main means of communication both in a large 
geographical area, between countries and peoples, and between past and present. The 
author notes that translation has a long history, the success or failure of translation 
depends primarily on the qualifications and talent of the translator, how well he 
speaks in a foreign and native language, and that the text is the product of speech 
activity. The author also notes that the translator must take into account three points 
and that the translator must be able to quickly grasp what is being said, prepare the 
speech and convey the information quickly. The article notes the activity of the 
cerebral hemispheres during the translation process, the importance of memory 
during translation and the active work of the translator's brain with a number of 
psychological mechanisms during translation. The article also emphasizes that the 
brain controls our movements, emotions, and neurons become active during 
translation. The author tries to emphasize that language, which is the main means of 
communication between people, consists of a system of signs, and in the process of 
communication we are not indifferent to these signs, we express our subjective 
attitude to references expressed by signs. All these studies show that the brain 
becomes more active during translation, which leads to fatigue in the brain. 
Translation and the brain are always interconnected. Just as everything depends on 
the brain, translation also depends on the brain. 
Key words:
brain, interpretation, neuron, memory, attention 
БУДАГОВА АЙНУР 
ПРОЦЕСС ПЕРЕВОДА, МОЗГ И ЯЗЫК 
РЕЗЮМЕ 
В статье обсуждается процесс перевода, взаимосвязь между переводом и 
мозгом, а также роль языков в процессе перевода. У каждого вида 
деятельности есть свои особенности. Перевод восходит к тому времени, когда 
люди, говорящие на разных языках, объединялись в качестве средства 
общения. Теория перевода возникает и формируется при решении проблем, 
возникающих в процессе перевода. Перевод в первую очередь характеризуется 
тем, что является действием, основанным на понимании; методологически 
управляемый процесс, т. е. осуществляемый в соответствии с определенной 
стратегией действий, определенной системой анализа и синтеза. В статье 
подчеркивается, что процесс перевода - сложный и многогранный процесс, 
перечисляются основные задачи, стоящие перед теорией перевода, и 
подчеркивается, что перевод является основным средством коммуникации как 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 194 –
на большом географическом пространстве, между странами и народами, так и 
между прошлым и подарок. Автор отмечает, что перевод имеет долгую 
историю, успех или неудача перевода зависит в первую очередь от 
квалификации и таланта переводчика, от того, насколько хорошо он говорит на 
иностранном и родном языках, и что текст является продуктом речевой 
деятельности. Автор также отмечает, что переводчик должен учитывать три 
момента и что переводчик должен уметь быстро понимать, что говорится, 
готовить речь и быстро передавать информацию. В статье отмечается 
активность полушарий головного мозга в процессе перевода, важность памяти 
при переводе и активная работа мозга переводчика с рядом психологических 
механизмов во время перевода. В статье также подчеркивается, что мозг 
контролирует наши движения, эмоции и нейроны становятся активными во 
время перевода. Автор пытается подчеркнуть, что язык, являющийся основным 
средством общения между людьми, состоит из системы знаков, и в процессе 
общения мы не безразличны к этим знакам, мы выражаем свое субъективное 
отношение к выраженным знаками обращениям. Все эти исследования 
показывают, что во время перевода мозг становится более активным, что 
приводит к его утомляемости. Перевод и мозг всегда взаимосвязаны.
Ключевые слова:
мозг, интерпретация, нейрон, память, внимание 
ƏDƏBİYYAT 
1.
Abdullayeva F. Peşəkar tərcumənin əsasları Bakı, 2010. 
2.
Bayramov Q.H. Tərcümə sənəti Bakı, 2008. 
3.
Tərcumə sənəti Məqalələr məcmuəsi Bakı, Elm, 1990. 
4.
Johnston David Stages of Translation L., 1996. 
5.
Oxford Advanced Learner’s Dictionary, Oxford 
U
niversity Press, 2007 
6.
Гарбовский Н.К. Теория перевода. М.: Издат. МГУ, 2007 
7.
az.wikipedia/org/wiki/Beyin yarıkürələrinin funksiyaları 
8.
http//education/left-right brain hemisphere brain learning foreign language 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Cavadova Pərvanə Azər qızı
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 195 –
HÜSEYNOVA ÜLKƏR ELMAR
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
huseynova.ulker.28
@
gmail.com 
XVI ƏSR TƏRCÜMƏ ABİDƏSİ “ŞÜHƏDANAMƏ”DƏ HƏRBİ 
TERMİNOLOJİ LEKSİKA 
Xülasə 
Hər hansı bir sözün yaranması və ya dilə daxil olması zərurət və ehtiyacla bağlı 
prosesdir. Zaman keçdikcə dilin lüğət tərkibinin bu sözlər hesabına zənginləşməsi 
müxtəlif sahələrdə olan inkişafın göstəricisidir. Daima dəyişmədə olan belə 
sahələrdən biri hərbi sahədir. Hərb, döyüş, savaş anlayışı qədim dövrlərə gedib çıxan 
tarixə malikdir və daima təkmilləşməkdə olan üsullarla həyata keçirilir. Əvvəllər 
döyüşçülər düşmənlə mübarizə zamanı yay və oxdan istifadə edirdilərsə, sonralar 
həmin alətləri müxtəlif silahlar əvəz etmişdir. Təbii ki, bəzi leksik vahidlər(ordu və 
s.) vardır ki, onlar uzun müddət dildə işlənmiş, bu və ya digər fonetik dəyişikliklərə 
məruz qalmasına baxmayaraq, indi də öz işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Bununla 
belə, müxtəlif əsrlərə aid yazılı abidələrin leksikasını təşkil edən hərbi terminlərin 
çoxu müasir ədəbi dil üçün tam şəkildə arxaikləşmişdir. Xüsusilə, orta əsrlərə aid 
bədii nümunələrin üzərinə daha çox ağırlıq düşür. Belə əsərlərdən biri XVI əsr 
mütərcimi Məhəmməd bin Hüseyn Katib Nişati tərəfindən yazılmış “Şühədanamə” 
tərcümə abidəsidir. Əlyazma haqqında ilkin qısa məlumat verən akademik Həmid 
Araslı başlıca olaraq dilinin sadəliyi ilə seçildiyini və “Dədə Qorqud” dastanlarının 
dilini xatırlatdığını irəli sürmüşdür. Doğrudan da, tərcümə abidəsi ana dilimizə 
məxsus sözlərin üstünlüyü ilə seçilir.
“Şühədanamə”nin türkmənşəli leksik vahidlərlə zənginliyi başlıca olaraq 
həyatın bütün sahələrinə aid sözlərin onun dilində öz əksini tapmasıyla əlaqədardır. 
Tərcümənin dili bütövlükdə XVI əsrin həm ədəbi-bədii dilinin, həm də xalq danışıq 
dilinin leksik-semantik mənzərəsini təsəvvür etməyə imkan verir. Bu dövrdə hərbi 
döyüşlərin tez-tez baş verdiyindən uyğun leksik vahidlərin də yaranması və yazılı 
abidələrə sirayət etməsi təbii bir haldır. Lüğət tərkibinin özünəməxsusluğu ilə seçilən 
“Şühədanamə” hərbi anlayış bildirən leksikası ilə də fərqlənir. Tərcümə dilində 
işlənən hərbi terminlər işlənmə məqamları, mənaları, sonrakı dövrlərdə ədəbi dildə 
yaşamalarına görə fərqlənir. Bu arxaizmlərin bir qismi müasir şivələrdə, bir qismi 
digər türk dillərində fəal işlənməkdədir. Habelə “qəytul”, “təvağçı”, “ulca” kimi 
spesifik leksik vahidlər vardır ki, anadilli digər yazılı abidələrimizdə təsadüf 
olunmur. 
Açar sözlər:
hərbi termin, Şühədanamə, arxaizm, yazılı abidə, leksik vahidlər.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 196 –
Türk dünyasının bədii söz xəzinəsi “Kitabi_Dədə Qorqud”da geniş yer alan 
döyüş səhnələri ilə bağlı anlayış və məfhumları ifadə edən leksik vahidlərin 
əksəriyyəti sonrakı dövr klassik ədəbi nümunələrdə ənənəvi şəkildə davam 
etdirilmişdir. Düzdür, XIII-XVII əsrlərdə ərəb-fars dillərinin təzyiqinə məruz qalmış, 
lakin xarici təsirlərə baxmayaraq, türk hərbi terminlərin üstünlüyü özünü 
göstərmişdir. Hətta başqa dillərə keçdiyi də müşahidə olunur. XVI əsrdə hərb mənalı 
leksik vahidlər haqqında müəyyən təəssüratın yaradılmasında dövrün görkəmli 
mütərcimi Məhəmməd bin Hüseyn Katib Nişatinin qələmə aldığı “Şühədanamə” 
tərcümə əsəri müəyyən köməklik edir. Tərcümə abidəsinin dili türkmənşəli 
leksikasının spesifikliyi, rəngarəngliyi ilə seçildiyi kimi, hərbi terminoloji qatındada 
orta əsrlər üçün xarakterik sözlərlə yanaşı, nadir hallarda rast gəlinən leksik vahidlər 
də yer almışdır. Abidənin dilində lüğəvi mənalı sözləri semantik baxımından təsnif 
edən akademik Möhsün Nağısoylu hərbi leksikaya aşağıdakı leksik vahidləri daxil 
etmişdir: “Hərbi leksikologiyaya aid arxaizmlər: bəglərbəgi - baş komandir, çalış - 
çarpışma, əlbəyaxa döyüş; çəri - qoşun, ordu; qol - ordunun yan tərəfi; tip - ordunun 
mərkəzi; tuqçı - bayraqçı, bayraqdar; uğraş - çarpışma; döyüş və s. Əyğağ - casus, 
qəytul - hərbi düşərgə, təvacı - əsgəri dəstə başçısı, ulca - əsir sözlərini də bu qrupa 
aid etmək olar”(28). Bunlar içərisində “çəri” və “tip” arxaizmlərindən əvvəlki 
məqalələrdə söz açdıq. Digər leksik vahidlərin bəzilərini nəzərdən keçirək. 
Dutsaq ‒
dustaq.
“Bu dutsaqların çevrəsində iraq ol “(118a). Azərbaycan 
alimi Həsən Zərinəzadə qeyd edir ki, dustaq “tutsaq” sözünün dəyişilmiş formasıdır 
və “tutsamaq” feilindən yaranmışdır(25, s.305). Buna görə də tədqiqatçı professor 
Əbdüləzəl Dəmirçizadənin “tut saxla” söz birləşməsi sadələşərək “dutsaq” formasını 
alması fikri ilə razılaşmır(25, s.305). Professor Bəkir Çobanzadə isə 
tut
və 
-saq
hissələrindən ibarət olduğunu irəli sürmüşdür. Arxaik şəkilçi
-saq, -sək
“bağırsaq”, 
“sarımsaq”, “qursaq”, “yüksək” kimi sözlərin tərkibində qalmışdır(6, s.130). 
Dilimizdə sözün şəkilçiləşməyə doğru inkişaf edərək söz yaradıcılığında iştirakını 
nəzərə alsaq, 
-saq
şəkilçisinin də saxlamaq feilindən yarandığını düşünmək olar. 
Ancaq fonetik arxaizmin daha əski mətnlərdə fərqli səs tərkibi ilə işlənməsi 
yuxarıdakı fikirləri şühbə altına qoyur. Professor Əlisa Şükürlü “tutsık” kəlməsinin 
“tutuş, tutduğu, saxlanmış, mühafizə” mənalarını qeyd etmişdir(23, s.322). Bununla 
yanaşı, müəllif “il tutsıkı (КТ 10) el birliyi, el mühafizəsi” anlamını da göstərir(23, 
s.172). “Divanü lüğat-it-türk”də də demək olar ki, eyni fonetik variantla qarşılaşırıq: 
“Tutsukdı: ər yağıka tutsııkdı 
=
adam düşmənə əsir düşdü, tutuldu, yaxalandı”(11, II, 
s.231). Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, “dustaq” sözü vaxtilə mürəkkəb söz və 
ya söz birləşməsi olub, “tutmaq” və “sıxmaq” feillərinin birləşməsindən yaranmış, 
səs tərkibinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq sadə sözə çevrilmişdir. Həmçinin 
bağırsaq, yüksək, sarımsaq, qursaq
kimi sözlərinin yaranma yollarına diqqət 
yetirdikdə “bağır” ismindən “bağırsuk” (11, IV, s.64), “yüksəmək”(11,IV, s.712) 
feilindən “yüksək” sözü yaranmış, “kuruğsak” (11,IV, s.347), “sarmusak”, 
“samursak”( 11,IV, s.440) isə “qursaq” və “sarımsaq” isimlərinin qədim şəkli 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 197 –
olduğunu görürük. Bir sözlə, bu leksiklərin bəziləri arasında uyğunluq olsa da, 
“tutsaq” sözünün kökü feil olduğundan onlarla eyni cərgəyə daxil etmək düzgün 
deyil.
Qəytul ‒ 
hərbi düşərgə.
“İmam Hüseynün, xidmətindən dişxarı çıxub, öz 
qəytulinə qayıtdı”(205a). Rus türkoloqu Lazar Budaqovun lüğətində qeyd edilir ki, 
cağatayca 
qiytul
düşərgə mənasını verir(5, II, s.102). Tarama sözlüyündə “kuytul” 
ikametgâh, karargâh 
kimi izah edilir(24, IV, s.2762). “Derleme sözlüğü”ndə isə 
“kuytul”
çukur, kuytu yer
anlamına təsadüf edilir(7, VIII, s.3021). Sözün birinci 
hecası olan “kuy” 
dərə, dib, tənha yer
(11, IV, s.351) kimi ayrıca semantikaya 
malikdir. Bu sözdən dilimizdə 
quyu, quyuçu, quytul
kimi leksik vahidlər yaranmışdır. 
Bundan başqa, “Taramadan dərləmə sözləri” adlı izahlı lüğətdə “qoytul” 
kuytul(tarama), qoyuq, oturağ
ilə yanaşı, “qoytulmaq” 
quylanmaq, bir yerə girib 
sığınmaq
feili də verilmişdir(27, s.129).Akademik Möhsün Nağısoylu və Mədət 
Məmmədov “qəytul” sözünün izahında “düşərgə, hərbi düşərgə” qeyd edir. Əlavə 
olaraq, akademik Möhsün Nağısoylu göstərir ki, bu sözün qarşılığı əsərin orijinalında 
mövcud deyil(17, II, s.94). “Qəytul” müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənməməsinə 
və dialetlərimizdə təsadüf edilməsə də, bəzi yer adlarında qalmışdır. “Qərbi 
Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri”ndə İrəvan quberniyasının Əştərək 
rayonunun Qoytul kəndindən bəhs edilərək yazılır: “Toponim Azərbaycan dilində 
«çuxur, çökək, dərin yer» mənasında işlənən quytul sözü (253, s.123) əsasında əmələ 
gəlmişdir. Qoytul quytul sözünün fonetik variantıdır”(4, s.111). Habelə Şərur-
Dərələyəz qəzasında da “Qoytul” adlı kənd olmuşdur ki, sonralar bu ərazidə 
ermənilər məskunlaşdırılaraq “Qetabi” adlandırılmışdır(29) “Azərbaycan 
toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”ndə isə Daşkəsən rayonuna məxsus Quytul 
kəndin adının “qiytul”(düşərgə) sözü ilə əlaqədar olduğu bildirilir: “Oykonim türk 
dillərindəki 
qiytul
(düşərgə) sözü ilə əlaqədardır. Yerli tələffüz forması Qotuldur. 
Keçmişdə maldar elatların yaylaq yeri olduğuna görə belə adlandırılmışdır”(2, 
s.78).“Cлoвapь Тюpкизмoв в Pуccкoм Языкe” kitabında “koytul”
əsas iqamətgah
kimi mənalandırılır(22, s.182). Başqa bir mənbədə isə “ordu” sözünə bərabər hesab 
edilərək 
xan və ya əmirin qərargahı, yerləşməsi
olaraq izah edilmişdir(13, s.423). 
“Qəytul” sözünün “Şühədanamə”dən başqa digər bədii örnəklərdə rast 
gəlinməmişdir. Bunu iki nöqteyi-nəzərdən izah etmək olar. Birincisi, arxaizmin xalq 
həyatı ilə bağlı olması və toponimlərin adlandırılmasında istifadə olunması göstərir 
ki, sırf dialekt söz olmuş, ədəbi dil səviyyəsinə qalxa bilməmişdir. Digər tərəfdən isə 
hərbi sahədə işləndiyindən, yəni peşə leksikası olduğundan geniş əhatə dairəsinə 
malik 
olmamışdır. 
Sadaq 
‒
ox qabı.
“Bir yay belində bir münəqqəş sadaq dobtalu ox 
gəldi”(250a). “Sadaqda oxum kişin dələr”(12, s.141) Tarama sözlüyündə “ok və yay 
çantası” kimi izah olunmuşdur(24, V, s.3219). “Taramadan dərləmə sözlər”də isə 
belə göstərilmişdir: “Sadaq 1)cəvlək, ox qabı 2) ox yay çantası, belik yanında olan 
ox qabı”(27,s.156). Türk alimi Tuncer Gülensoyun lüğətində “Sadak ok kılıfı, okluk” 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 198 –
olaraq qeyd edilmişdir(10, II s.107). “Moğolca-Türkçe Sözlük”də monqol dilindən 
“sagadag” sözündən alındığı göstərilərək 
kubur, ok
kuburu, tirkeş
şəklində 
mənalandırılır.(16, s.92). Türk dilində “kubur” boru şəklində qabdır. Rus alimi Lazar 
Budaqov 
verкожаная сумка, в которую кладут лук и стрелы, ножны сабли
kimi izahlarını vermişdir (5, I, s.622). Türk dillərinə aid tədqiqat işi yazmış Şipova 
саадак, сагадак, сагайдак, сайдак
fonetik variantlarını və müxtəlif mənbələrdə 
işlənməsini göstərmişdir(22, s.245). Vasili Radlov lüğətində “садак” sözü ilə 
əlaqədar 1)Kir
лукъ со всеми принадлежностями 2) лукъ и футларъ для 
лука 3) колчанъ 4) ножны şəklində yuxarıda deyilənlərə uyğun, habelə geniş 
şərhini vermişdir (20, IV, s.383). Göründüyü kimi, “sadaq” arxaik sözünün göstərilən 
mənaları və verilən izahları az və ya çox dərəcədə bir-birinə uyğundur. 
Təvağçı/tavaqçı ‒
hərbi dəstə başçısı.
“Ol Şam ləşgərinün, təvağçısı 
idi”(270a). Müharibə gözlənilən təqdirdə tabeliyindəki əyalətlərə gedərək, hərbi
qüvvə toplayan və ayrı-ayrı qoşun dəstələri arasında əlaqə yaradan əmirlər belə 
adlanmışlar(9, s.47). Vasili Radlovun lüğətində bu söz “təvaçi” şəklində qeyd 
olunmuş və onun aşağıdakı mənaları göstərilmişdir: 1)hərbi inspektor, 2) qulluqçu, 
3)dəvəotaran (135, III, 1127)”(17, II s.97).Təvaçıların başçısı isə “təvaçıbaşı” 
adlandırılmışdır(21, s.41). “Təvaçı”nın əvəzinə “tuğaçı” (s.456), “tuqaçi” (s.48 
şahin) sözləri də işlənmişdir. Habelə “tuğaçı” isminin 
bayraqdar, bayrağı tutan şəxs
olaraq izahları verilmişdir (21, s.261, 31). Həsən Zərinəzadə “təvaçı” sözünün 
mənalarından biri kimi “carçı”nı göstərir(25,s.229) ki, bu da 
xəbər aparan
mənası 
verən “tuğaçı”ya bir daha yaxınlaşdırır. Bundan başqa, tədqiqatçı 
qıvraqlıq, cəldlik
anlamlarında olan 
tavraqçını
“təvaçı”nın qədim forması hesab edir(25, s.229). 
“Tavraq” sözünün kökü olan “tav” və “tavra” sözləri arasında uyğunluq aşkar özünü 
göstərsə də, “təvaçı” ilə yaxınlığını tam şəkildə görmək olmur(“
Taw
sıçramak , 
zıplamak”, “
tawra
acele etmek”(10, II s.267), “
taw
-qənaət etməmək”(11,IV, 
s.516), “
tawra
-davranmaq; böyümək; qüvvətlənmək”(11,IV, s.518)). Fikrimizcə, 
“təvaçı” sözü “tuğ” ismindən yaranmış və 
tuğçu, tuğaçı
sözlərinin fonetik dəyişikliyə 
uğramış 
formasıdır. 
Tuq ‒
bayraq.
“Tuq ilə ələmləri durğuzdular”(64a).“Kitabi-Dədə Qorqud”da 
eyni mənada, lakin “tuğ” şəklindədir: “Boyı uzun Burla xatun qara tuğın kafiriñ 
qılıcladı, yerə saldı”(12, s.93). “Tuğ” hal-hazırda dilimizdə işlətdiyimiz “bayraq” 
sözü ilə tam şəkildə eyni məzmunu ifadə etmir, bayrak sözünün qədim şəkli
“batrak” ucuna ipək parça bağlanmış nizə, mızraq hesab edilmişdir(11, IV, s.78). 
“Tuğ” leksik vahidi isə birdən çox məna və funksiya ifadə etmişdir. “Türk əfsanə 
lüğəti”ndə “tuğ” haqqında belə qeyd verilir: “Tarixi bilgilərə görə tuğ başında at və 
ya çöl öküzü quyruğu bağlanan nizədir. Tuğ bayraq və sancaqdan fərqli bir bəlgə idi. 
Bu bəlgə ordu, qoşun başçılarına təqdim olunurdu”(14, s.205). “Lehçe-i Osmani”də 
də oxşar izaha rast gəlinir : “Tuğ aslında kuyruk ve tüy mânâsına kutas kuyruğundan 
yapılan alem”(26, s.863). Keçmişdə igidlər vurduqları heyvanların şəklini bayraqlara 
həkk edirmişlər. Hökmdarların mal-qara quyruğundan hazırlanmış tuğu olardı(8, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 199 –
s.122) “Qutadqu bilik”də tuğ xaqanlıq rübtəsi hesab edilmişdir(8, s.155). “Xanın 
vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olursa-olsun, tuğu doqquzdan artıq 
ola bilməz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir. Bu tuğlar turuncu rəngli ipəkdən və ya 
qumaşdan tikilir, bu rəng uğurlu rəng sayılır”(11, III, s.135). Həmçinin “Divanü 
lüğat-it-türk”də ikinci mənası kimi “tuğ” 
xaqanın yanında çalınan nağara (kös) və 
davul
kimi göstərilir (11, III , s.135). Digər mənbədə isə davula bağlı olduğu və ya 
onunla bərabər tikildiyi qeyd edilir(30, s.130). “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə 
“bayraq” ilə yanaşı, “qədimdə padşahların, vəzirlərin və ya yüksək rütbəli şəxslərin 
baş geyimlərinə taxdıqları tük və ya saçaq şəklində bəzək” və “keçmişdə 
məhərrəmlik mərasimində güzgülər və s. ilə bəzədilmiş cürbəcür şəbih və dəstə 
əlaməti” anlamları verilmişdir(1, IV s.373). Hətta türklərdə matəm əlaməti kimi atın 
quyruğu kəsilərək tuğ şəklində məzara basdırlmışdır(18, s.332). Göründüyü kimi, 
“tuğ”un xarici görünüşü “tük” şəklində olmuşdur. Bu da “tük” leksik vahidi ilə 
kökdaş olması fikrini təsdiqləyir. Tüncer Gülensoy “tū” tıkamak, kapamak feilindən 
yarandığını qeyd etmişdir(10,II, s.326). Sözün kökü həm “tuğ, həm də “tük” sözünə 
uyğundur. “Sancağın tepesine takılan at kuyruğu, kıldan yapılan flama, uğur ve kut 
işareti olaraq kullanılır olmasına karşın, bundan daha çok da savaş isteği, başkaldırı 
ve isyan sembolü olaraq kullanılmıştır”(31, s.261). Arxaizmin real varlığı bildirməsi 
ilə yanaşı, yüksək mənəvi istəklə bağlı olmasının nəticəsidir ki, qədim türklərdə 
hökmdarların adlarının birinci hissəsi üçün “tuq” sözü səciyyəvi olmuşdur. “Orta 
Türkçe Sözlük”də “tov” və “totu” fonetik variantlarına da təsadüf edirik(3, s.329). 
Həsən Zərinəzadə həm “tuq”, həm də “tuğ” sözünü vermiş və “tuq” sözünü 
“müharibədə qoşun hissələrinin önündə aparılan bayraq”, “tuğ”u isə sadəcə “bayraq” 
olaraq izah etmişdir(25, s.241). Semantikanın genişliyi artıq fars dilində leksik 
vahidin orfoqrafik baxımından ikiləşməsinə, konkretləməyə doğru getməsinə gətirib 
çıxarmışdır.Tədqiqatçı Təbriz dialektində bir idiomun tərkibində işləndiyini də 
göstərmişdir: “Quyruq deyil, tuğdu, tuğ”(25, s.241). 
Ulca
‒
əsir.
“Əhli-beytin məhəzzərati ulcalar kimi şəhrə-şəhrə 
gəzdürdilər”(328b). Bu cümlələrdəki ulcalar sözünün farsca mətndəki qarşılığı əsiran 
və əsari(əsirlər) sözləridir(17, s.98). Tuncer Gülensoy müxtəlif mənbələrdə olan 
“olca”/“olcai” qənimət, “olca” döyüş qəniməti, “old’o” əsir, dustaq fonetik 
variantlarını göstərir(10, II , s.18). Monqol dilində “olca”/“olcai” sözlərinin “ol” 
bulmaq, sahib olmaq
feillərindən törəndiyi qeyd edilir(19, s.146). Türklərin dilində 
yalnız bir mənasına təsadüf olunan “olca”nın monqolca semantik dairəsi olduqca 
genişdir: “bulma , bulus; bulgu , buluntu; gelir, edinim, kazanç; k
ê
r, kazanma; saves 
esiri; ganimet, yagma, çapul”(16, s.954). Bu dildə 
ol, olci, olcala
feillərini sinonim 
feillər hesab etmək olar, çünki hər üçü eyni sözlə bağlı olaraq 
ele geçirmek, elde 
etmek, zaptetmek, esir almak
mənalarını ifadə edir(16, s.949, s.954). 
Azərbaycan dilinə, ədəbiyyatına, həmçinin tərcümə və dinşünaslığına böyük 
töhfə verən əsər gizlində qalmış xəzinə təsiri bağışlayır. Abidənin dilinin hərbi leksik 
qatının qısa təhlili və müşahidəsi göstərir ki, lüğət tərkibini təşkil edən hər bir sözün 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 200 –
sturukturu və tərkib elementlərinin etimologiyası olduqca maraqlı və mənaca dərin 
məlumatlarla zəngindir. İki və artıq hecalı hərbi terminləri bu gün tərkibinə görə 
parçalamaq mümkün olmasa da, onlar üzərində araşdırma nəticəsində aydın olur ki, 
belə sözlər sadə söz köklərindən və ya kök və şəkilçidən ibarət olmuşdur. Bəzilərinin 
şəkilçi hissəsi aydın müşahidə olunsa da, kökünün ilkin mənasını bərpa etmək o 
qədər 
də 
asan 
deyil. 
XVI əsrdən dövrümüzə yadigar qalan dəyərli abidənin hərbi terminoloji 
leksikası “Dədə Qorqud” dastanlarındakı leksik vahidlərin bu və ya başqa şəkildə 
təkrarı olmaqla öz dövrünün inkişaf səviyyəsinə uyğun əlavələr, yeni yaranan 
terminlər hesabına zənginləşmələrlə müşayiət olunur. Bu da ənənələrə sadiqliklə 
yanaşı, xalq dili əsasında yeni yaranan terminlərin ədəbi dilə daxil edilməsi səyinin 
nəticəsidir. 
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
1.Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. S-Z. Bakı, Şərq-Qərb, 
2006, 712s.
2.Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə.II cild. Bakı, Şərq-
Qərb, 2007, 304s 3.Bayat F. Orta Türkçe Sözlük: 11. - 17. Yüzyıllar. İstanbul, Yalın 
Yayıncılık, 2008, 386s.
4.Bayramov İ. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri. Bakı, “Elm”,
2002, 346s.
5. 
Б
удагов. Л.Сравнительный словарь турецко-татарских наречий: 2 тома. 
Санкт-Петербург, типография Императорской Академии наук, 1869-1971. 
6.Çobanzadə B.V. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə. V cild.Bakı, Şərq-Qərb, 
2007, 261s. 
7.Derleme sözlüğü. 12 cilddə.VIII cild. Ankara , Ankara Üniversitesi Basımevi, 
1993, 246s. 
8.Esin E.Türk kozmolojisine giriş. İstanbul, Kabalcı yayınevi, 2001, 188s.
9.Fərzəliyev Ş. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-
təvarix” əsəri üzrə). Bakı, Elm nəşriyyatı, 1983, 152s. 
10.Gülensoy T. Türkiye Türkcesindeki Türkce Sozcüqlerin Köken Bilgisi 
Sözlüğü. İki cilddə. II cild. Ankara, Türk Dili Kurumu Yayınları, 2007, 595s. 
11. Kaşğari M. “Divanü Lüğat-it-Türk”. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: 
Ramiz Əskər. IV cilddə. Bakı, Ozan, 2006.
12.Kitabi-Dədə Qorqud.Əsli və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, “Öndər” 
nəşriyyat, 2004, 376s.
13.Книга хожений. 
З
аписки русских путешественников XI-XV вв. / Сост., 
подгот. текста, пер., вступ. статья и коммент. Н. И. Прокофьева. Москве,
“Советская Россия”, 1984, 448 с.
14.Qaraqurd D. Türk əfsanə lüğəti. Türkiyə, E-kitab, 2012, 250s. 
15.Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, 
Azərnəşr. 1994. 248 s.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 201 –
16.Lessing F. D. Moğolca-Türkçe Sözlük. İki cilddə. II cild. Çevirmen: Günay 
Karaağaç. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003, 835s. 
17.Nağısoylu M. Z. Seçilmiş əsərləri (2 cilddə). II cild. Bakı, Elm, 2017, 
652s.
18.Orkun H.N. Eski türk yazıtları.Ankara, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, 
1994 962s.
19.Ögel B. Türk Mitolojisi. İki cilddə. I cild. Ankara, Türk Tarih Kurumu 
Basımevi, 2010, 644s.
20. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий. Санкт-Петербург,
Тип. Имп. акад. Наук, 1911, 1227c.
21.Rumlu H. Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı). Kastamonu: 
U
zanlar, 
2017, 661 s.
22.Шипова Е. Н. Cлoвapь Тюpкизмoв в Pуccкoм Языкe. Aлмa-Aтa, 
"Наука" KaзCCP, 1976, 392c.
23.Şükürlü Ə.Ç. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Azərbaycan Dövlət 
Pedaqoji 
U
niversiteti və pedaqoji institutlar üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1993, 336s.
24.Tarama sözlüğü. I-VIII cilt. Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1965-
1977.
25.Zərinəzadə H. H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, AzSSR EA, 1962, 
435s. 
Elektron resurslar: 
26.https://dokumen.tips/documents/ahmet-vefik-pasa-lehce-i-osmanipdf.html
27.https://turuz.com/book/title/Taramadan
+
Dərləmə
+
Sözlər
+
Bəy
+
Hadi
28.http://www.xalqcebhesi.az/news/culture/3592.html
29.https://turuz.com/book/title/ermenistanda-azerbaycan-mensheli-toponimlerin-
izahli-lughati-iv
30.https://www.academia.edu/34202298/_Kotuz_İkinci_Kök_Türk_Sülâlesinin_Ta
mga_sı_Prof_Dr_Emel _Esin
31https://turuz.com/az/book/title/Turkce
+
Insan
+
Adlari
+
Ve
+
Anlam-Kokenleri-
Orxan
+
Gudul
+
Qutalmish
Гусейнова У. 
ВОЕННО-ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ В ПЕРЕВОДНОМ 
ПАМЯТНИКЕ XVI ВЕКА "ШУХАДА-НАМЕ"
Резюме
Появление любого слова в языке это процесс необходимости. С течением 
времени обогащение словарного запаса языка за счет этих слов является 
показателем развития в различных областях. Военная область одна из таких 
областей, которая постоянно меняется. Понятие война имеет историю 
уходящую корнями в древние времена и постоянно осуществляется 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 202 –
совершенствующимися методами. Раньше для борьбы с врагом воины 
использовали стрелы, но позже эти инструменты были заменены различным 
оружием. Конечно, есть некоторые лексические единицы (армия и т. д.), 
которые давно были разработаны в языке, несмотря на то, что они подвержены 
тому или иному фонетическому изменению они все еще поддерживают свою 
деятельность. Однако многие военные термины, составляющие лексику 
письменных памятников разных веков, стали совершенно архаичными для 
современного литературного языка. Особенно слишком большой вес падает на 
художественные примеры которые относятся средневековому искусству. 
Одним из таких произведений является «Шухада-наме» написанный 
переводчиком XVI века Мухаммадом бин 
Х
усейном Катибом Нишати. 
Академик 
Х
амид Араслы давая краткую информацию о рукописи утверждал, 
что его язык отличается простотой и напоминает язык эпоса «Дада 
Горгуд».Действительно, «Шухада-наме» отличается преобладанием слов, 
принадлежащих нашему родному языку.
Б
огатство «Шухада-наме» лексическими единицами турецкая 
происхождения в основном связано с тем, что в его языке отражены слова 
относящиеся ко всем сферам жизни. Язык перевода в целом позволяет 
представить лексико-семантическую картину как литературно 
художественного языка XVI века, а также народного разговорного языка. 
Поскольку в этот период часто происходили военные сражения, заражение 
письменных памятников появлениями соответствующих лексических единиц 
является естественным . Отличающееся своеобразием составления словаря 
«Шухада-наме», также отличается лексикой обозначающей военные понятия. 
Военные термины используемые в языке перевода отличается в зависимости от 
значения ,точки развития в литературным языке в более поздние периоды. 
Некоторые из этих архаизмов активно используется в современных диалектах, 
а некоторые в других тюркских языках. Существуют также специфические 
лексические единицы, такие как «кайтул», «тавагчи», «улджа», которые не 
встречаются в других письменных памятниках на нашем родном языке. 
Ключевые слова:
военный термин, Шухада-наме, архаизм, письменный 
памятник, лексические единицы. 
Huseynova U. 
MILITARY TERMINOLOGICAL VOCABULARY IN THE 16TH 
CENTURY TRANSLATION MONUMENT "SHUHADA-NAME" 
Summary 
The creation or entry of any word into a language is a process of necessity and 
need. The enrichment of the vocabulary of the language over time due to these words 
is an indicator of development in various fields. One such area that is constantly 
changing is the military. The concept of battle, fight, war has a history dating back to 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 203 –
ancient times and is implemented in a constantly evolving way. In the past, fighters 
used bows and arrows to fight the enemy, but later they were replaced by various 
weapons. Of course, there are some lexical units (army, etc.) that have been used in 
the language for a long time, and despite the fact that they have undergone some 
phonetic changes, they still retain their functionality. However, many of the military 
terms that make up the lexicon of written monuments from different centuries have 
become completely archaic for modern literary language. Particularly, the emphasis 
is on the samples of medieval art. One of such works is the translation monument 
"Shuhada-name" written by the 16th century translator Muhammad bin Hussein 
Katib Nishati. Giving initial information about the manuscript, academician Hamid 
Arasli said that it was mainly distinguished by the simplicity of its language and 
reminded of the language of "Dada Gorgud" epics. Indeed, the monument of 
translation is distinguished by the predominance of words belonging to our native 
language.
The richness of "Shuhada-name" with lexical units of Turkish origin is mainly 
due to the fact that words related to all spheres of life are reflected in its language. 
The language of translation as a whole allows us to imagine the lexical-semantic 
picture of both the literary and artistic language of the XVI century. Due to the 
frequent military battles during this period, it is natural for appropriate lexical units 
to appear and infect written monuments. "Shuhada-name", distinguished by the 
peculiarity of its vocabulary, is also distinguished by its lexicon of military meaning. 
Military terms used in the language of translation differ in the points of development, 
their meanings, and their later existence in the literary language. Some of these 
archaisms are actively used in modern dialects, some in other Turkic languages. 
There are also specific lexical units such as "kaytul", "tavagchi", "ulca", which are 
not found in other written monuments in our native language. 
Keywords:
military term, Shuhada-name, archaism, written monument, lexical 
units. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya üzrə fəslsəfə doktoru Təyyub Quliyev 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 204 –
TÜNZALƏ MANAFOVA 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
[e-mail]
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “ALLAH” KOMPONENTLİ FRAZEOLOJİ 
VAHİDLƏRİN STRUKTUR-QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Xulasə 
Məqalədə Azərbaycan dilçiliyində frazeoloji birləşmələrin qrammatik 
aspektdən təsnifi məsələsinə münasibət nəzərdən keçirilir. Tədqiqatlar Azərbaycan 
dilinin frazeoloji birləşmələrin ismi və feili olmaqla iki əsas qrupa bölündüyü 
göstərilir. Frazeoloji vahidlərin bu prinsip üzrə təsnifi başqa dillərdə də özünü 
göstərir. Tədqiqat işlərində ismi, feili birləşmələrlə yanaşı, substantiv, adyektiv, 
adverbial kimi qruplara bölgü də qeydə alınır. “Allah” komponentli ismi frazeoloji 
vahidlər yanaşma əlaqəsi üzrə formalaşan birinci növ təyini söz birləşməsi şəklində 
işlənməsələr də, N
+
N modeli əsasında formalaşan bəzi vahidlər həm ikinci növ, həm 
də üçüncü növ təyini söz birləşmələri kimi işlənə bilir. Azərbaycan dilində “Allah” 
komponentli frazeoloji vahidlərin feili birləşmələr şəklində formalaşması da geniş 
yayılmışdır. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərdə hal, hərəkət mənasının 
yaranması tərkibdəki feillə müəyyənləşir. Belə frazeoloji vahidlərin müəyyən qismi 
subyektin obyektə, müxtəlif predmet və hadisələrə münasibətini bildirir. 
“Allah” komponentli frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki komponentlərin 
sayına görə ikikomponentli, üçkomponentli və çoxkomponentli şəklində struktur 
bölgüsü də aparıla bilər. Məqalədə tərkibində “Allah” sözü olan frazeoloji 
birləşmələrin struktur-qrammatik xüsusiyyətləri ikikomponentli və üçkomponentli 
birləşmələr üzrə tədqiq olunur. Araşdırmalar göstərir ki, tərkibində “Allah” 
komponenti olan frazeologizmlərdə “Allah” sözü əsasən birinci mövqedə durur. İki 
və üçkomponentli frazeologizmlər komponentlərin nitq hissəsinə aidliyi meyarı 
əsasında modelləşdirilir.
Açar sözlər:
Azərbaycan dili, frazeologiya, frazeologizm, “Allah” 
komponentli frazeoloji vahid, struktur-qrammatik xüsusiyyətlər 
Hər bir dilin frazeoloji vahidləri qrammatik xüsusiyyətləri ilə fərqlənərək 
müxtəlif qruplara ayrılır. Frazeoloji vahidlər cümlədə onun konkret üzvünün 
vəzifəsini daşıyır. Bu, ondan irəli gəlir ki, frazeoloji vahidlər müəyyən bir sözün 
ekvivalenti funksiyasını yerinə yetirir. Nominativlik xüsusiyyəti qrammatik 
kateqoriyalara aidlik əmələ gətirir. Frazeoloqlar bu cəhətə əsaslanaraq frazeoloji 
vahidləri nitq hissələri üzrə qruplaşdırırlar. Azərbaycan dilçiliyində frazeoloji 
vahidləri ismi və feili olmaqla iki qrupa ayırırlar. Bu təsnifat Azərbaycan 
frazeologiyasında, demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən qeyd olunur [Bax: 1, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 205 –
s.62; 2, s.101; 3, s.90; 4, s.100; 5, s.157 və s.]. Başqa dillərin frazeoloji vahidlərinin 
də bu prinsip üzrə təsnifi özünü göstərir. Tədqiqat işlərində ismi, feili birləşmələrlə 
yanaşı, substantiv, adyektiv, adverbal feili kimi qruplara bölgü də qeydə alınır [Bax: 
6; 7]. 
İsmi frazeoloji birləşmələr feil istisna olmaqla, digər nitq hissələrinə ekvivalent 
ola bilir. İsmi frazeoloji birləşmələr daha çox yanaşma əlaqəsi əsasında formalaşır. 
M.Mirzəliyeva göstərir ki, Oğuz qrupu türk dillərində ismi frazeoloji vahidlər 
müxtəlif modellər üzrə yaranır, onları səciyyələndirən ayrı-ayrı qrammatik 
kateqoriyalar da bu modellərdə əksini tapır. Müəllif bütövlükdə altı modeli qeyd 
etmişdir: 1) sifət
+
isim; 2) isim
+
isim; 3) isim
+
zərf; 4) isim
+
sifət; 5) say
+
isim; 
6) 
cümlə formasında olanlar [5, s.158-159]. Bu modellər Azərbaycan dilinin 
frazeologiya fonduna daxil olan bütün frazeoloji birləşmələri əhatə edir. “Allah” 
komponentli frazeoloji vahidlər, təbii ki, bu fondun çox kiçik bir hissəsini təşkil edir 
və “Allah” komponentinin özü modellərə müəyyən məhdudiyyət əlavə edir. 
Allah 
kainatın və insanın yaradıcısıdır, gözə görünməz ilahi varlıqdır. İnsan Allahın 
qadirliyi, böyüklüyü, qüdrəti haqqında yalnız ümumi təsəvvürlərə malikdir. Hər şey 
allahın əlindədir, hər şey Allahla başlanır. Uca Allah, böyük Allah, rəhmdil Allah 
kimi birləşmələr
istisna edilərsə, Azərbaycan dilinin təyini söz birləşmələri 
modelində “Allah” komponentinin ikinci mövqedə olduğu vahidlər azdır. Tərkibində 
“Allah” komponenti olan frazeoloji birləşmələrin əksəriyyəti məhz “Allah” sözü ilə 
başlanılır. Leksikoqrafik və başqa mənbələrdən seçdiyimiz frazeoloji vahidlərin 
çoxunda “Allah” birinci komponentdir. Bu da Azərbaycan dilindəki “Allah” 
komponentli frazeoloji vahidlərin birinci komponentinin isim olduğunu göstərir. 
Tərkibində “Allah” sözü olan ikikomponentli birləşmələr üçün Azərbaycan dilində 
isim
+
isim modeli əsasdır. 
Azərbaycan dili materialı əsasında “Allah” komponentli frazeoloji vahidlər 
arasında yanaşma əlaqəsi üzrə formalaşan birinci növ təyini söz birləşməsi şəklində 
vahidlər qeydə alınmır. İkinci və üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində olan 
frazeoloji vahidlər isə çoxluq təşkil edir. 
İkinci növ təyini söz birləşməsi şəklində olanlar: 
Allah vergisi, Allah divanı, 
Allah dərgahı, Allah adamı, Allah qonağı, Allah neməti, Allah ruzisi
və s. 
Üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində olanlar: 
Allahın qəzəbi, Allahın 
qulu, Allahın nökəri, Allahın zülmü, Allahın heyvanı, Allahın fağırı, Allahın yazığı
və 
s. 
Verilmiş nümunələr isimlərin isimlərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış frazeoloji 
vahidlərdir. Q.Kazımov belə əlaqə yolu ilə düzəlmiş, obrazların dini dünyagörüşünə 
uyğun qurulmuş sabit birləşmələrə nümunələr arasında 
Allah divanı
, 
Allahın odu
, 
tanrı bəndəsi
frazeoloji vahidlərini də qeyd etmişdir [4, s.101]. 
Azərbaycan dili materialı əsasında “Allah” komponentli frazeoloji vahidlər 
arasında yanaşma əlaqəsi üzrə formalaşan birinci növ təyini söz birləşməsi şəklində 
vahidlər qeydə alınmasa da, türk dillərində buna rast gəlmək olur. Q.Mahmudova 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 206 –
qıpçaq qrupu türk dillərində birinci növ təyini söz birləşməsi tipində olan N
+
N 
modelli frazeoloji vahidlərin çoxluq təşkil etdiyini, onları Azərbaycan dilinə tərcümə 
etdikdə II növ təyini söz birləşməsi alındığını göstərmişdir. Müəllifin fikrini təsdiq 
etmək üçün gətirdiyi nümunələr arasında qara-qalpaq dilindən olan iki frazeoloji 
vahid diqqəti cəlb edir: 
kuday konak, tənri səlem
[Bax: 8, s.239]. 
Bu birləşmələrdə tərəflərdən heç biri şəkilçi qəbul etməmişdir. Onların 
Azərbaycan dilindəki qarşılıqları 
Allah qonağı
və 
Allah salamı 
olacaqdır. 
Azərbaycan dilində 
Allah, tanrı, xuda
dubletlər olsa da, “Allah” teonimi müsəlman 
dininə mənsub, müxtəlif dillərin daşıyıcıları tərəfindən qəbul edilmiş və əsas dini 
termin olaraq işlədilməkdədir. “Allah” komponentli frazeoloji birləşmələrin əsas 
qismində sabitləşmə “Allah” leksemi üzrə getmişdir. Qeyd edək ki, dilin mənşəcə 
özünə aid olan qədim söz “tanrı” olmuş, İslamdan əvvəl də dilin lüğət fondunda yer 
almışdır. Bununla belə “Allah” komponentli frazeoloji birləşmələrin əsas qismində 
sabitləşmə “Allah” leksemi üzrə getmişdir. Azərbaycan dilində “Allah salamı”, “tanrı 
salamı”, “xuda salamı” ilə əvəz olunmadığı kimi, “Allah qonağı” əvəzinə “tanrı 
qonağı”, “xuda qonağı” birləşmələri də işlənmir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da “tanrı” və 
“Allah” sözləri paralel işlənmişdir. 
“Allah-allah diməyincə işlər onmaz, 
Qadir tənri verməyincə ər bayılmaz”
[9, s.31] 
“Ağız açub ögər olsam, üstümüzdə tənri görkli! 
Tənri dostı, din sərvəri Məhəmməd görkli”
[9, s.32] 
Dastanlarda bu iki leksemin qoşa söz şəklində işlənməsi də müşahidə olunur: 
“Qamusına bənzəmədi cümlə aləmləri yaradan allah-tənri görkli” 
[9, s.33].
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının frazeologiyasında “Allah-allah demək”, 
“qadir tanrı”, “tanrı dostu” kimi frazeoloji vahidlər vardır. Kitabdakı “tanrı görklü” 
birləşməsi də frazeoloji vahid kimi götürülür. Əgər bu birləşməyə “frazeoloji sıra” 
mövqeyindən yanaşsaq, dastanda “tanrı görklü” ilə bərabər “Məhəmməd görklü”, 
“Əmmə görklü”, “Yasin görklü”, “Əli görklü”, “Quran görklü”, “Məkkə görklü”, 
“ayna görklü”, “qütbə görklü”, “ümmət görklü” və s. sıra vahidlərini də görürük. Sıra 
vahidlərində ikinci komponent olan “görklü” sabit qalır, birinci komponent isə 
sıranın dəyişən elementi olur, nəticədə frazeoloji sıranın dəyişən komponentləri 
kontekstual şərtlənmiş sinonimlər əmələ gətirir [10, s.6]. Yəni burada adi birləşmə, 
yaxud sərbəst birləşmə xüsusiyyəti aşkar çıxır. Bundan əlavə daha bir maraqlı cəhət 
diqqəti cəlb edir. Frazeoloji sıranın dəyişən elementləri və ya komponentləri 
sinonim, yaxud yaxın mənalı müəyyən əlamət üzrə cərgə əmələ gətirən leksik 
vahidlər olmalıdır. Söhbət “Allah” komponentli ismi birləşmədən getdikdə və sabit 
komponent də bu söz olduqda frazeoloji vahid sıraları da qurmaq mümkündür. 
Məsələn, 
Allah dərgahı
frazeoloji vahidinin ikinci komponentini dəyişən element 
kimi qəbul edərək frazeoloji sıra yaradaq: 
Allah evi, Allah hüzuru, Allah divanı, 
Allah həyəti, Allah sahəsi, Allah iqamətgahı 
və s. Bu sıranın bəzi elementləri sünidir, 
dildə işlənməyən, yaxud “Allah” sabit komponenti ilə birləşmə əmələ gətirməsində 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 207 –
məhdudiyyət olan sözlə əmələ gəldiyinə görə onları sıradan kənarlaşdırmaq 
mümkündür. Əlbəttə, sırf nəzəri və qrammatik baxımdan 
Allah sarayı, Allah həyəti, 
Allah iqamətgahı, Allah sahəsi, Allah ərazisi 
birləşmələri mümkündür. Lakin dildə 
belə sərbəst söz birləşmələri nadir halda müəyyən nitq situasiyasında işlənə bilər. 
Qeyd olunduğu kimi, Allah yeri-göyü, insanı xəlq edən gözəgörünməz olduğuna 
görə ona münasibətdə insan özünün nitqinə fikir verir, müəyyən qaydalara əməl edir. 
Allah adı ilə yanaşı işlənə biləcək, yaxud işlədilən sözlərin seçiminə diqqət yetirilir.
Qeyd edilən sıranın bəzi elementlərinin süni olduğu aşkar görünür və onları 
sıradan kənarlaşdırmaq mümkündür. Qurulmuş sıranın süni, ya mümkün olmayan 
elementlərini kənarlaşdırsaq, 
Allah evi, Allah hüzuru, Allah divanı, Allah dərgahı
frazeoloji sırası qalır ki, onun da son iki vahidi frazeologizm kimi qeydə alınmışdır 
[4, s.101]. “Allah dərgahı” frazeologizmi M.Mirzəliyevanın monoqrafiyasında da 
frazeologizm nümunələri arasında yer almışdır. Yuxarıda frazeoloji sıranı qurarkən 
Azərbaycan dilində işlənən və təkrar nominasiya vahidi olan, daha çox 
Allahın evi
şəklində işlənən frazeoloji birləşməni də ona daxil etmişik. Məlumdur ki, məscid – 
Allahın evidir. Burada ismi birləşmənin (Allahın evi) ismə (məscid) ekvivalentliyi də 
göz qabağındadır. Deməli, Ş.Ballinin frazeologizmləri “frazeoloji vəhdət” və 
“frazeoloji sıra” kimi iki qrupa ayırması, ikinci anlayışın yalnız frazeoloji 
vahidlərdən ibarət sıra deyil, tərkibində sərbəst birləşmə (adi birləşmə) də yer ala 
biləcəyi, yaxud bütün elementləri sərbəst birləşmə ola biləcək sıra kimi izahında 
həqiqət vardır. 
“Allah” komponentli frazeoloji vahidlərin N
+
N modeli əsasında formalaşan 
bəzi vahidləri həm ikinci növ, həm də üçüncü növ təyini söz birləşmələri kimi işlənə 
bilir. Məsələn, 
Allah kəlamı, Allahın kəlamı, Allah evi, Allahın evi, Allah dərgahı, 
Allahın dərgahı
və s. frazeoloji vahidin bir komponentə görə qrammatik variantları 
şəklində aşkara çıxan cəhəti, fikrimizcə, Azərbaycan dilinin mənsubiyyət 
kateqoriyası əsasında izah etmək olar. Məsələn, 
Allahın evi
birləşməsi düzgün 
varianta, yaxud işlək varianta aiddir. Allah sözünə artırılmış yiyəlik hal şəkilçisi 
mənsubluq dərəcəsini gücləndirir. Həyatda hər şey Allaha məxsusdur. Lakin 
Allah 
vergisi, Allah bəlası, Allah adamı 
kimi birləşmələrdə mənsubluğu gücləndirmək 
yerinə düşmür. Frazeoloji vahiddə bir növ qeyri-müəyyən yiyəlik hal şəkilçili 
komponentə meyillilik güclüdür. 
“Allah” komponentli frazeoloji vahidlər arasında sifət
+
isim modelinə uyğun az 
da olsa, nümunələr vardır. Məsələn, 
uca Allah, qadir Allah, böyük Allah
və s. 
M.Mirzəliyeva frazeoloji vahidlərin sifət 
+
isim (A
+
N) modelinin dörd 
yarımqrupunu fərqləndirmişdir: 1) sadə sifət
+
adlıq halda olan isim; 2) düzəltmə 
sifət
+
adlıq halda olan isim; 3) sifət (sadə, düzəltmə)
+
düzəltmə sifət; 4) feili 
sifət
+
adlıq halda olan isim [5, s.158-159]. Azərbaycan dilində “Allah” komponentli 
A
+
N modelli frazeoloji vahidlər “sadə sifət
+
adlıq halda olan isim” formasında daha 
çox qeydə alınır. Bununla belə, birinci komponentin düzəltmə sifət olma halları da 
müşahidə edilir. Məsələn, 
qüdrətli Allah, şəfqətli Allah
və s. Danışıq dilində, dua 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 208 –
mətnlərində, dini ədəbiyyatda işlənən bu cür söz birləşmələrinin tam sabitləşməsi, 
fikrimizcə, mübahisə doğurur. Söz birləşməsinin birinci komponenti funksiyasını 
yerinə yetirən sifət epitet və ya Allah sözünü müəyyən keyfiyyətə görə təyin etmək 
məqsədi ilə işlənir. Söz birləşməsi ismə ekvivalentlik nümayiş etdirir. 
“Qadir Allah budur səndən diləyim, 
Sən mərdi namərdə möhtac eyləmə!” 
[Xəstə Qasım] 
Topladığımız nümunələr arasında frazeoloji vahid kimi qeyd olunan 
sən Allah
birləşməsi vardır ki, onun birinci komponenti nitq hissəsi kimi əvəzlikdir. Birləşmə 
bir tam kimi xahiş, yalvarış mənasında işlənir, situativ və kontekstual səciyyə daşıyır. 
Xahiş, yalvarış mənasında işlənən bəzi söz birləşmələri vardır ki, onlar 
sabitləşmişdir: 
Allah eşqinə, Allah rizasına, Allah xatirinə.
[11]
Struktur-qrammatik 
baxımdan bu frazeoloji vahidlər N
+
N modeli üzrə formalaşmışdır. Lakin onlar ikinci 
komponentin qrammatik formasına görə fərqlənirlər. İkinci komponent mənsubiyyət 
və yönlük hal şəkilçisi qəbul edərək birinci komponentlə birləşmə əmələ gətirmişdir. 
N
+
N modeli əsasında formalaşan frazeoloji vahidlər semantikasına görə 
hərəkətin səbəbini bildirənlərdə ikinci komponentin qrammatik formasının fərqliliyi 
müşahidə edilir. Məsələn, 
Allah yolunda.
Bu birləşmədə ikinci komponent 
funksiyasında çıxış edən isim mənsubiyyət şəkilçisindən sonra ismin yerlik hal 
şəkilçisini də qəbul etmişdir. 
Allah amanında
frazeoloji vahidi də eyni struktur-
qrammatik modeldə qurulmuşdur. N.Seyidəliyev 
Allah amanında
frazeoloji 
vahidinin 
Allah köməyin olsun!
, 
Allaha tapşırıram!
frazeoloji birləşmələri ilə eyni 
mənanı daşıdığını qeyd edir və bu vahidin cümlədə işlənməsinə aid 
Oğul, get, Allah 
amanında olasan
cümləsini vermişdir [Bax: 11, s.27]. 
Azərbaycan dilinin “Allah” komponentli frazeoloji vahidlərinin feili 
birləşmələr şəklində formalaşması da geniş yayılmışdır. Bu qrupa daxil olan 
frazeoloji vahidlərdə hal, hərəkət mənasının yaranması tərkibdəki feillə 
müəyyənləşir. 
Q.Kazımov feili frazeoloji birləşmələrdən bəhs edərkən göstərir ki, belə 
frazeoloji vahidlərin müəyyən qismi subyektin obyektə, müxtəlif predmet və 
hadisələrə münasibətini bildirir. Tədqiqatçı belə frazeoloji vahidlərin alqış, qarğış, 
and, dua, yalvarış, çağırış və s. məna çalarlarına malik olduğunu qeyd etmiş, onları 
nidayi frazeologizmlər də adlandırmışdır. Q.Kazımov bu cür nidayi 
frazeologizmlərin altı qrupunu ayırmışdır: 1) and və xahiş çalarlığına malik olanlar 
(
and olsun Allaha; səni Allaha and verirəm, sən Allah
); 2) qarğış və söyüş çalarlığına 
malik olanlar (
Allah səbəbin evini yıxsın
); 3) arzu, xahiş, ümid çalarlığına malik 
olanlar (
Allah göstərməsin, Allah kərimdir
); 4) əzizləmə və razılıq çalarlığına malik 
olanlar (
Allah saxlasın, Allah rəhmət eləsin
); 5) təşəkkür çalarlığına malik olanlar 
(
şükr olsun Allaha
); 6) narazılıq və ya qorxu çalarlığına malik olanlar [Bax: 4, 
s.107]. 
Dildə feili frazeoloji birləşmələr çoxluq təşkil edir, struktur cəhətdən 
çoxaspektli və çoxformalıdır. M.Mirzəliyeva feili frazeoloji vahidlərin strukturunu 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 209 –
öyrənməkdə çərçivə konstruksiyası məsələsinin nəzərə alınmasını vacib sayır [5, 
s.162-163]. Feili frazeoloji vahidlərin strukturunu öyrənən tədqiqatçılar çox zaman 
ad komponentindəki dəyişməyə görə təsnifat aparmağa üstünlük verirlər. Frazeoloji 
vahidin tərkibindəki ismin hansı halda olması əsasında qruplaşdırma aparılır [Bax: 5, 
s.105-106; 12, s.108-117 və s.]. 
Azərbaycan dilində tərkibində “Allah” komponenti olan feili frazeoloji 
vahidləri də bu istiqamətdə strukturca alt qruplara ayırmaq olar:
a) “Allah” sözünün adlıq halda olduğu feili frazeoloji vahidlər: 
Allah eləməsin, 
Allah versin, Allah eləməmiş, Allah kəsib, Allah qarğıyıb, Allah yetirib, Allah 
qoruyub, Allah saxlayıb, Allah istəyib 
və s. Üç komponent formasında təzahür edən 
Allah kömək eləsin, Allah xoşbəxt eləsin, Allah qüvvət versin, Allah xeyir versin, 
Allah ruzi versin 
kimi frazeoloji birləşmələri vardır.
b) “Allah” sözünün yiyəlik halda işləndiyi feili birləşmələr:
Allahın qəzəbi, 
Allahın qulu 
c) “Allah” sözünün yönlük halda işləndiyi frazeoloji vahidlər: 
Allaha 
yalvarmaq, Allaha bax, Allaha bağışlamaq.
ç) “Allah” sözünün təsirlik halda işləndiyi feili birləşmələr 
Allahı çağırmaq, 
Allahı sevmək, Allahı gətirmək, Allahı tanımaq 
d) “Allah” sözünün çıxışlıq halda işləndiyi frazeoloji vahidlər: 
Allahdan 
qorxmaq, Allahdan ummaq/istəmək/diləmək. 
“Allah” komponentli frazeoloji vahidlərin bəzilərində kontaminasiya hadisəsi 
özünü göstərir. Frazeologizmlərdə kontaminasiya məsələsinə diqqəti Azərbaycan 
dilçiliyində ilk dəfə Q.Kazımov çəksə də, kontaminasiya məsələsini 
frazeologizmlərdə daha geniş planda tədqiq edən F.Əhmədov olmuşdur. Onun 
fikrincə, 
“Frazeoloji kontaminasiya iki və daha artıq frazeoloji ifadənin birləşərək 
həm mənaca, həm də quruluşca vahid mənanın daha dolğun ifadəsinə xidmət 
etməsinə deyilir” 
[13 s.105]. Kontaminasiya iki frazeoloji vahidin birləşməsi nəticəsi 
olduğuna görə, belə frazeoloji vahidlərin komponent sayı ikidən artıq olur. 
Əmanət 
olmaq 
→
Allaha əmanət olmaq; Allah bəndəsi 
→
Allah bəndəsi olmaq; nəzərində 
olmaq 
→
Allah nəzərində olmaq 
və s. 
“Allah” komponentli frazeoloji vahidlər arasında modal frazeologizmlər də 
aşkara çıxır: 
Allah qoysa
. Bu frazeoloji vahiddə feil şərt şəklinin şəkilçisini qəbul 
etmiş və hərəkətin icrasını gələcək zamana aid edir [Bax: 14, s.210]. Üçüncü şəxsin 
təki şəxs şəkilçisiz düzəlir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində 
“üçüncü şəxsi ifadə 
etmək üçün yalnız feilin əmr şəklində xüsusi şəkli əlamətlərə təsadüf edilir ki, bu da 
əmr şəklini feilin başqa şəkillərindən fərqləndirir”
[14, s.211]. Azərbaycan dilində 
feilin əmr şəklinin üçüncü şəxsin təki üçün 
–sın
4
şəkilçisindən istifadə olunur. Qeyd 
edək ki, əmr şəklinin üçüncü şəxs formasının işləndiyi frazeoloji vahidlərdə də 
modallıq özünü göstərir. Məsələn, 
Allah köməyi olsun!, Allah şəfa versin!, Allah 
saxlasın 
və s. Feilin əmr şəkli yalnız əmri ifadə etmir, danışanın arzusunu, istəyini, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 210 –
xahişini bildirir. 
Allah saxlasın, Allah köməyi olsun 
və s. frazeoloji vahidlərdə 
danışanın xahişi, arzusu ifadəsini tapır. İnsan Allaha əmr edə bilməz, yalvara bilər, 
arzusunu ona çatdırmaq istəyə bilər.
Ədəbiyyat 
1.
Murtuzayev, S.N. M.F.Axundovun komediyalarının dil və üslub 
xüsusiyyətləri (frazeoloji materiallar əsasında). – Bakı: Azərnəşr, –1962. – 114 
s. 
2.
Bayramov, H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları.– Bakı: Maarif, – 
1978. – 176 s. 
3.
Məhərrəmova, R.D. Sabirin dili.– Bakı: Maarif, – 1976. – 108 s. 
4.
Kazımov, Q.Ş. Dildən xüsusi seminar. Yazıçı və dil.– Bakı: APİ nəşri, – 
1975. – 228 s. 
5.
Mirzəliyeva, M. Türk dillərinin frazeologiyası. – Bakı: Nurlan, –c.1. – 2009. 
– 220 s. 
6.
Арсентьева, Е.
Ф
. Сопоставительный анализ фразеологических единиц – 
Казань. 1989. – 130 с. 
7.
Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. – М.: 
Изд- во «
Ф
еникс», 1996. – 381 с. 
8.
Mahmudova, Q. Türk dillərinin frazeologiyası. – Bakı: Nurlan, –c. 2. – 2009. 
– 296
9.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları. – Bakı: Yazıçı, – 1982,
10.
Амосова, Н.Н. Основы английского фразеология. –Ленинград: Изд-во 
ЛУ, – 1983. – 208 с. 
11.
Seyidəliyev N. Frazeologiya lüğəti. – Bakı: Araz, –2000. 
12.
Seyidəliyev, N. Azərbaycan dastan və nağıl dilinin frazeologiyası.– Bakı: 
Araz, – 2006. – 326 s. 
13.
Əhmədov F. Molla Vəli Vidadinin dili. – Bakı: Mütərcim, –2005.
14.
Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. – Bakı: Maarif, –1973 . 
ТУНЗАЛА МАНАФОВА 
СТРУКТУРНО-ГРАММАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ 
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С КОМПОНЕНТОМ «АЛЛАХ» В 
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается вопрос грамматической классификации 
фразеологизмов в азербайджанском языкознании. Исследования показывают, 
что фразеологизмы азербайджанского языка делятся на две основные группы: 
субстантивные и глагольные. Классификация фразеологизмов по этому 
принципу отражена и в других языках. Помимо субстантивных и глагольных, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 211 –
фразеологизмы делятся на такие группы, как адъективные и адвербиальные. 
Х
отя фразеологизмы с компонентом «Аллах» не употребляются в виде 
определительных словосочетании первого типа, образованного по связи 
примыкание, некоторые единицы, сформированные на основе модели N 
+
N, 
могут использоваться как в качестве второго, так и третьего типа 
определительных словосочетании. В азербайджанском языке также широко 
распространено образование фразеологизмов с компонентом «Аллах» в виде 
глагольных соединений. Во фразеологизмах, относящихся к этой группе, 
формирование значения действия определяется глаголом. Некоторые из таких 
фразеологизмов выражают отношение субъекта к объекту, различным 
предметам и событиям. 
В зависимости от количества компонентов, фразеологизмы с 
компонентом «Аллах» можно разделить на двухкомпонентные, 
трехкомпонентные и многокомпонентные. Исследования показывают, что 
слово «Аллах» стоит на первом месте во фразеологизмах. Двух- и 
трехкомпонентные фразеологизмы моделируются на основе критерия 
релевантности компонентов по части речи. 
Ключевые слова:
азербайджанский язык, фразеология, фразеологизм с 
компонентом «Аллах», структурно-грамматические особенности. 
TUNZALA MANAFOVA 
THE STRUCTURAL AND GRAMMATICAL FEATURES OF THE 
PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE COMPONENT "ALLAH" IN THE 
AZERBAIJANI LANGUAGE 
SUMMARY 
The article deals with the issue of structural and grammatical classification of 
phraseological units in Azerbaijani linguistics. Researches show that the 
phraseological units of the Azerbaijani language are divided into two main groups: 
substantive and verbal.
The classification of phraseological units according to this principle is 
reflected in other languages as well. In addition to the substantive and verbal, 
phraseological units are divided into such groups as adjective and adverbial ones. 
Although phraseological units with the component "Allah" are not used in the form 
of the first type of attributive word-combinations formed by the adjoining 
connection, some phraseological units formed on the basis of the N 
+
N model can 
be used both as the second and third types of attributive word-combinations.
In the Azerbaijani language, the formation of phraseological units with the 
component "Allah" in the form of verbal combination is also widespread. In 
phraseological units belonging to this group, the formation of the meaning of an 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 212 –
action is determined by the verb. Some of these phraseological units express the 
attitude of the subject to the object, various objects, and events. 
Depending on the number of components, phraseological units with the 
component “Allah” can be divided into two-component, three-component, and 
multicomponent. Research shows that the word "Allah" is in the first place in 
phraseological units. Two- and three-component phraseological units are modeled 
based on criterion for the relevance of components in terms of part of speech. 
Keywords:
Azerbaijani language, phraseology, phraseological unit, “Allah” 
component, structural-grammatical features.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi:
fil.ü.e.d., prof. İlham Tahirov
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 213 –
AYNUR MIRƏLI QIZI RZAYEVA 
dissertant 
Qərbi Kaspi Universiteti 
[e-mail] 
NƏSİMİ YARADICILIĞINDA MƏTNYARATMA VASİTƏLƏRİNİN 
LİNQVİSTİK TƏHLİLİ 
Xülasə 
Məqalədə bədii mətn nümunəsi kimi İmadəddin Nəsiminin qəzəlləri 
linqvistik təhlil olunmuş, onların mətnyaratma vasitələri tədqiq olunmuşdur. Nəsimi 
qəzəlləri koheziya vasitələri ilə işlənmə xüsusiyyətinə, habelə informativlik və 
ekspresivliyinə görə fərqlənmişdir. Məqalədə mətnyaratma vasitəsi kimi əsasən 
leksik təkrarlar və onların növləri, ellips (burada təkrarın əks prosesi olaraq təqdim 
olunmuşdur), prosodik vasitələr, habelə fonetik üslubi vasitələrin işlənmə 
xüsusiyyətlərindən bəhs olunmuşdur. Nəsimi qəzəllərində leksik təkrarların növləri 
olan anafora, epifora (qəzəldə rədif), eyni zamanda bütün misra boyu sözlərin təkrarı 
zəngin şəkildə istifadə olunmuşdur. Koheziya vasitələri kimi leksik təkrarlar güclü 
mətnyaratma vasitəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Nəzmlə yazılan əsərlərdə 
informativlik xüsusiyyətləri də vurğulanmışdır. Nəsrdən fərqli olaraq nəzm 
əsərlərində informativlik daha zəif olur və fikirlər adətən beytlər üzrə paylanılır. 
Lakin, Nəsiminin qəzəllərində geniş təbliğ olunan “ənəlhəq” ideyaları güclü 
informativlik xüsusiyyətinə malikdir. Sadalanan fikirlərdən əlavə Nəsiminin 
nəzmində həm linqvistik, həm də fəlsəfi fikirlərin qarşılıqlı vəhdəti araşdırılmışdır. 
Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Nəsimi yaradıcılığı həm linqvistik, həm də fəlsəfi 
tədqiqat obyekti kimi araşdırılmalıdır.
Açar sözlər: 
qəzəl, mətnyaratma vasitələri, koheziya, leksik təkrarlar, informativlik 
Dahi Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi öz yaradıcılığında əsasən 
poeziyaya müraciət etmiş, lakin qeyd etmək lazımdır ki, onun yazdıqları arasında 
qəzəllər xüsusi yer tutmuşdur. Nəzm əsərləri nəsr əsərlərindən fərqli olaraq, məhdud 
çərçivədə ideyanı çatdırmaq şərtilə həm fonetik, həm leksik, həm frazeoloji, həm də 
qrammatik prinsiplərin bir-birilə vəhdətindən yaranır. Nəsimi yaradıcılığı isə 
ümumilikdə, leksik ifadə vasitələri ilə zəngin olduğundan, araşdırma əsasən leksik 
istiqamətdə aparılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, linqvistik təhlil bədii mətn 
nümunələrindən təşkil olunmuş və sadalanan nəzəri fikirlər parçalar şəklində 
verilmiş nümunələrlə əsaslandırılmışdır. Üslubi müşahidə vasitəsilə şairin 
yaradıcılığı linqvistik təhlilə cəlb olunmuşdur. Bədii mətn nümunələri hesab olunan 
qəzəllərin linqvistik təhlili zamanı Nəsiminin beytlərində mətnyaratma vasitəsi kimi 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 214 –
ən çox koheziya vasitələri, habelə leksik təkrarlar özünəməxsus ahəngə sahibdir. 
Bədii mətn nümunələri əsasən mətnyaratma funksiyasına xidmət edir. Məlum olduğu 
kimi mətnlər arasında formal-sturuktur bağlılığı olan cümlələrdən təşkil olunmuşdur. 
Bu struktur-semantik əlaqələr isə mətnin parametrləri hesab olunur. [5] 
Biz bədii mətnlərin nəzm formasında olan qəzəlləri təhlil edərkən qəzələ 
bütövlükdə makromətn, onun beytlərində bitkin fikirlərə isə mikromətnlər kimi 
yanaşmışıq. Əsasən formal-struktur bazasında aparılan araşdırmada mətndaxili 
əlaqəlilik və onu formalaşdıran struktur vasitələr təhlil edilmişdir. Əvvəlcə qeyd 
etmək lazımdır ki, qəzəl kimi mürəkkəb bir janrı linqvistik təhlil edərkən bəzi 
prinsiplər gözlənilməlidir. İlk öncə, əsərin fonetik xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək 
lazımdır, yəni ahəng qanunu, alliterasiya, assonans kimi dil hadisələri diqqətlə 
izlənilməlidir. Daha sonra qrammatik kateqoriyalar, əsasən də predikativliyin 
formalaşmasında əsas rola sahib olan feillər təhlil olunmalıdır. Daha sonra isə, əsərin 
daxilinə enməklə bədii ifadə vasitələrini seçib izah etmək lazımdır. Eyni zamanda isə 
frazeoloji vahidərin də semantikası araşdırılmalıdır. Bu prinsiplərlə yanaşı sözlərin 
mənşəyi və morfoloji xüsusiyyətləri də diqqətdə saxlanılmalıdır. Nəsimi qəzəllərini 
linqvistik təhlil edərkən, bəzi məqamlar izlənilmişdir. Məsələn, dahi sənətkar, 
azərbaycandilli qəzəl yazarkən, dilin qrammatik prinsiplərinə riayət etmişdir, ədəbi 
dil normalarına əməl etmişdir, ideya və məzmun baxımından insan və onun 
taleyindən bəhs etmişdir. Lakin, onun eşq və ilahi eşq mövzusunda yazdığı əsərlər 
isə, kifayət qədər ərəb və fars mənşəlli hürufilik terminləri ilə zənginləşdirilmişdir. 
Müşahidələr göstərir ki, Nəsiminin dili sadə olduğu qədər, əsərlərində fəlsəfi 
məzmun daha dərindir. Mənanın açılması prosesində bəzi sözlərin sanki şifrəli 
olduğunu hiss edə bilərik. Bu da öz növbəsində şairin əsərlərindəki praqmatikanın 
dərinliyinə dəlalət edir. Bədii ifadə vasitələrinə gəlincə isə, bədii təkrarlardan (təkrir) 
yerində və özünəməxsus şəkildə istifadə edilmişdir. Özünəməxsus dedikdə isə, 
məlum anafora və epiforadan başqa növ cümlə boyunca təşəkkül tapan təkrarlardan 
da məharətlə istifadə etmişdir. Ümumiyyətlə, Nəsimi kimi klassik şairimiz müasir 
azərbaycan dilinin leksikonunun formalaşmasında xüsusi rola sahibdir. 
Nəsimi qəzəlləri burada həm semantik-struktur, həm informativlik 
baxımından, həm də formal struktur kateqoriyalar baxımından, yəni koheziya, 
predikativlik və s. xüsusiyyətlərinə görə təhlil olunmuşdur.[1] Aşağıda göstərilən 
qəzəl nümunəsində leksik təkrarlar güclü mətnyaratma vasitəsi hesab oluna bilər. 
Mərhəba, хoş gəldin, еy ruhi-rəvanım, mərhəba! 
Еy şəkərləb yari-şirin, laməkanım, mərhəba! 
Çün ləbin cami-Cəm oldu nəfхеyi-Ruhülqüdüs, 
Еy cəmilim, еy cəmalim, bəhrü kanım, mərhəba! 
Nümunədə ilk beytdə göstərilmiş 
mərhəba
sözünün təkrarı epifora 
formasında formal-struktur və semantik vəhdət təşkil edir. Bundan əlavə 
ey
sözü də 
ekspresivliyi artırmaq məqsədilə leksik təkrar vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur. 
Burada şair bədii mətnə məxsus olan komunikativlik funksiyasından da məharətlə 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 215 –
istifadə etmişdir. Şair öz qəzəllərində nəzm üçün xarakterik olan qafiyəni 
formalaşdırmaq üçün leksik təkrarlardan geniş istifadə etmişdir. Ümumilikdə isə 
leksik təkrarlar sintaktik bütövlüyü yaradan əsas amillərdən biri kimi 
qiymətləndirilir. Qəzəl beytlərində leksik təkrarlardan əlavə olaraq alliterasiyadan da 
ustalıqla istifadə olunmuşdur. Beytdə təkrarlanan r,m,c,ç samitləri ahəng və rəvanlıq 
yaradır. Alliterasiya ilə yanaşı sait səslərin ahəngi və ya bir-birini izləməsi hadisəsi 
olan assonansın da məharətlə istifadə olunması diqqət çəkir. Buradakı a,ə və i sait 
səslərinin harmoniyası qəzəli daha xoşagəlimli və avazlı edir. Deməli, nəzmin 
formalaşmasında Nəsimi nəinki leksik təkrarlara, həmçinin fonetik təkrarlara da 
üstünlük vermişdir. Nəsimi qəzəllərini oxuyarkən, habelə Azərbaycan qəzəllərində 
əruz vəzninin yaranmasında alliterasiya özünəməxsus yer tutur. Sənətkarın 
qəzəllərində təkrarı yaradan əsas vasitələrdən biri də cinas sözlərdir.
Düşdü yenə dəli könül gözlərinin xəyalinə, 
Kim nə bilir bu könlümün fikri nədir, xəyali nə? 
Al ilə ala gözlərin aldadı aldı könlümü, 
Alını gör nə al edər, kimsə irişməz alinə 
Beytlərdəki “xəyalınə” və “xəyali nə” cinas sözlərin mikromətnin formalaşmasına 
xidmət edir. Bundan əlavə a və ı saitləri assonans təşkil edərək, mətndə poetikliyi 
artırır. Bir beyt (yəni iki misra) öz özlüyündə ümumi mətndə çatdırılması lazım olan 
fikirlərdən birini çatdırır və sanki, hər beytdə bir və ya bir neçə məlumat, yaxud 
informasiya ötürülmüşdür. 
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Nəsimi əsərlərində göstərilən leksik 
təkrarların sosiopsixoloji xüsusiyyətlərinə görə prosodiya tələb edir. Yəni şairin 
qəzəllərinin hansı əhval-ruhiyyə altında yazıldığını və deyildiyini oxucuya 
çatdırmaqdan ötrü prosodik komponentlərə fikir vermək lazımdır. Misal üçün, mətn 
daxilində verilmiş ironiyanı tapmaq üçün yalnız onun intonasiyasına fikir vermək 
lazımdır. Həmçinin də intonasiya əhval ruhiyyənin çatdırılmasında oxucuya kömək 
funksiyasını daşıyır. 
Şair əsasən cümlə daxilində olan leksik təkrarlardan istifadə etmişdir. 
İşlənmə yerindən asılı olmayaraq leksik təkrarlar müəyyən bir komponenti üzə 
çıxarmağa, mətndə bütün diqqəti təkrara yönəltməklə emfatikliyi artırmağa xidmət 
edir. Leksik təkrarların işlənmə yeri və tezliyindən çox şey asılıdır, belə ki, bəzi 
qəzəllərində Nəsimi eyni misrada iki dəfədən daha çox təkrar etmişdir. Həmçinin şair
qəzəldə təhkiyəçi rolunda özü çıxış edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, linqvistik 
ədəbiyyatda təkrarlanma yolu ilə yaranan bədii parçalara maraq daha da artmışdır. 
Poetik mətnlərdə leksik təkrarlar mətnin poetik çalarını formalaşdırmaqdan əlavə, 
onun ekspresivliyini artırmağa da xidmət edir.[4] 
Bundan əlavə onu da vurğulamaq lazımdır ki, epiforalar poetik mətn üçün 
olduqca spesifikdir və qəzəldə sonda təkrarlanan bu hissə 
rədif 
adlanır. Rədif anlayışı 
əsasən şərq poeziyası üçün xarakterik hesab oluna bilər. Hətta qəzəllərin adları da 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 216 –
adətən rədifə uyğun seçilir. Beləliklə, o qənaətə gələ bilərik ki, sırf nəzmin hesabına 
baş verən mətnyaratma xüsusiyyəti milli poeziyamız üçün xarakterikdir.[3] 
Bədii mətnlərdə informativlik komunikativ səciyyə daşıyır və estetik 
funksiyaya malik olur. Mətn hər hansı bir informasiyanı formalaşdırmaq üçün tərtib 
olunur və kommunikativ funksiya daşıyır. Nəsrdən fərqli olaraq şeir janrında 
yazılmış bədii mətnlərdə informativlik əsasən bəndlər üzrə paylanılır və nəzərdə 
tutulan fikirlər müxtəlif bəndlərdə öz əksini taparaq mətnin informativliyini təmin 
edir. Qəzəllərdə də verilmiş bir beyt bir fikri çatdırmağa xidmət edir. Artıq 
məlumdur ki, mətn sözlər, frazalar və cümlələrdən təşkil olunur. Ümumilikdə, 
Nəsimi lirikasında informativlik qabarıq şəkildə əks olunmuşdur. Onun sufilik 
təriqəti ilə əlaqədar “ənəlhəq” ideaları oxucuda güclü impresivlik və informativliyə 
malikdir. Qəzəllərin poetik janr olaraq müəllif tərəfindən seçilməsi onun əsərlərində 
güclü implisit vasitələrlə tərənnüm olunur. Lakin, bu xüsusiyyətlərlə yanaşı onun 
əsərlərində implisit formalardan izafi şəkildə istifadə olunması əsərin informativlik 
xüsusiyyətini çətinləşdirir və linqvistik və fəlsəfi şərhə ehtiyac yaranır. Bundan əlavə 
Nəsimi qəzəllərinin implisit vasitələrlə zənginləşdirilməsi onların həm praqmatik, 
həm də semiotik anlamda şərhinə ehtiyac duyulur. Semiotika və ya simvollar sistemi 
barədə çox danışdıqda dil linqvistik tədqiqatların çərçivəsindən çıxıb 
linqvokulturoloji tədqiqat obyektinə çevrilir. Nəsimi əsərlərində praqmatikanın 
müxtəlif cür şərhi Nəsimi şəxsiyyəti ilə bağlı fikirlərin də müxtəlif və birmənal 
olmamasına gətirib çıxarmışdır. Məsələn, 
Dünya duracaq yеr dеyil, еy can, səfər еylə!
Aldanma anın alına, andan həzər еylə! 
Bir halə qərar еyləməz əyyam, kеçər ömr,
Еy əhli-nəzər, baхma bu halə, nəzər еylə(42) 
Verilmiş beytlərdə açıq aşkar dünyadan bezdiyi və köç etmək istəyi 
vurğulanmışdır. Əsas ideyanın ətrafında isə “Dünya еvinin səltənəti bеş gün imiş 
çün, Bünyadını yıх, ər kimi, zirü zəbər еylə!” kimi fikirlərlə dəstəklənmişdir. Bu 
kimi və buna bənzər ideyaların mövcudluğu onu aqresiv kimi qəbul olunmasına da 
gətirib çıxarmışdır.
Digər tərəfdən Nəsimi qəzəllərində mətnyaratma vasitəsi olan koheziya 
vasitələri də linqvistik fonda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Adətən şeirdə nəsrlə 
müqayisədə zəif hiss olunan koheziya əlaqələri Nəsimi yaradıcılığında qabarıq 
nəzərə çarpır. Şəxs bildirən deyktik vasitələrin (xüsusən də 
mən
əvəzliyi) şair 
tərəfindən tez-tez işlədilməsi onun sufizm ideaları ilə tamamilə səsləşir. Onun ən 
məhşur qəzəllərındən olan “Sığmazam” qəzəli bu baxımdan səciyyəvidir. 
Gənci-nihan mənəm mən uş, eyni-əyan mənəm, mən uş, 
Gövhəri-kan mənəm mən uş, bəhrəvu kanə sığmazam. 
Verilmiş qəzəldən seçilmiş beytdə ən çox təkrarlanan 
mən 
və 
mənəm, uş 
sözləri mətnin kombinatorluğunu yaradır. Nəsimi yaradıcılığına daxil olan qəzəlləri 
linqvistik təhlil edərkən mətndaxilində koheziya vasitələri kimi ən çox bağlayıcı, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 217 –
əvəzetmə, referens, ellipsin işlənildiyini görmək mümkündür. Ən geniş yayılmış 
koheziya vasitələrindən olan ellipsin istifadəsi mətndə fikrin yarımçıqlığına gətirib 
çıxarmır, əksinə çatdırılması lazım olan fikir konkretləşir və cümlədə yüngüllük və 
sərbəstlik olur. Yəni cümlədə struktur yarımçıqlıq heç də məna yarımçıqlığına gətirib 
çıxarmır. Ümumiyyətlə, nominal ellipslərin bədii mətnlərdə istifadəsi azərbaycan dili 
üçün olduqca səciyyəvi haldır. Mətnlərdə nominal ellipsin mətni xüsusilə oxunaqlı 
etdiyini deye bilərik.[2] 
Koheziya əlaqələrindən başqa qəzəllərdə koherentlik xüsusiyyətləri də qeyd 
olunmalıdır. Mətndə məntiqi ardıcılığı və tamlığı yaradan koherensiya nəzmdə 
nisbətən zəiflik təşkil edir. Qəzəllərdə hər bir beyt digəri ilə əlaqələnərkən burada 
ardıcıllıq qismən də olsa pozulur. Nəsimi qəzəllərini linqvistik təhlil edərkən həm 
prosodik elementlərin rəngarəngliyini, leksik təkrarların mətnyaratma 
xüsusiyyətlərini və üslubi baxımdan bədii təsvir vasitələri ilə zəngin olduğunu 
müşahidə edirik.Ümumilikdə isə leksik təkrarlar ekspresivlik və emosionallığı təmin 
edən üslubi mətnyaratma vasitəsi hesab olunur. Nəsimi qəzəllərində təkrarın həm 
anafora, həm də epifora növündən məharətlə istifadə etmişdir. Məlumdur ki, 
başlanğıc sözlərin təkrar olunduğu üslubi fiqur anafora adlanır. Verilmiş nümunəyə 
fikir verək.[4] 
Şol ləbi şirinə, yarəb, gər şəkər dersəm, nola? 
Şol günəş təl’ətli ayə gər qəmər dersəm, nola? 
Qəzəldə misranın önündə duran “şol” sözü təkrar formasında mətnyaratma 
vasitəsi kimi iştirak edir. Yaxud da epiforanın-yəni sətrin sonluğunda təkrarlanan 
sözlərin işlənmə xüsusiyyətinə fikir verək.[3,s.14] 
Nuri-təcəlli şö’ləsi düşdü əzəldən alına, 
Gözlərimin bu rəng ilə yaşı boyandı alına. 
Nümunədən göründüyü kimi, “alına” sözü təkrarlanaraq qəzəldə rədif 
yaradır.[3,s.15] Nəsimi yaradıcılığında təkririn digər bir növü olan misra boyu 
təkrarlanma hadisəsi məhz Nəsimi poeziyası üçün xarakterik idi. 
Üzün bərgi-güli-tər 
Boyun sərvi-sənubərdir, sənubər 
Xuraman qamətinbər çeşməyi-çeşm 
Səmənbərdir, səmənbərdir, səmənbər 
Sənin şəm’i-camanlından vücudum 
Münəvvərdir, münəvvərdir, münəvvər 
Bəninlə zülfü rüxsarın həmişə 
Müənbərdir, müənbərdir, müənbər [3, s. 290] 
Nadir rast gəlinən bu növ təkrarlar onun qəzəllərinin özünəməxsusluğunu 
sübut edir. İstər nəzm, istərsə də nəsr əsərlərində sintaktik bütövlüyü təmin etmək 
üçün də təkrarlardan istifadə olunur. Bu zaman ayrı-ayrı sözlər mətnin müxtəlif 
hissələrində təkrarlanmaqla mətyaradici vasitə rolunda çıxış edir. Məslən: 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 218 –
Xəstə Nəsimi, yarın əhvalını heç sormaz, 
Sormağına çün gəlməz, barı gələ yasına.[3, s.17] 
Verilmiş nümunədə “sormaq” sözü təkrarlanaraq mətndə mənanın 
bütövləşməsinə zəmin yaradır. Sadalanan keyfiyyətlərin mövcudluğu linqvistik 
zənginliyi tərənnüm etdiyi halda, Nəsimi yaradıcılığında əsərlərin dərin fəlsəfi və 
psixoloji xüsusiyyətlərə malik olduğunu görə bilərik. Şairin yaradıcılığı istər dilçilər, 
istərsə də filosoflar tərəfindən müxtəlif formalarda şərh olunur. Sonda qeyd etmək 
lazımdır ki, Nəsimi yaradıcılığı hələ də mətaltı şifrələrlə zəngindir və tədqiqatçılar 
tərəfindən öz tədqiqini gözləyir. 
Ədəbiyyat siyahısı 
1. G.F.İsrafilova, “Leksik təkrarlar mətnyaratma vasitəsi kimi” dissertasiya, Bakı 
2013. 
2. Halliday, M. A. K. 
&
Hasan, R. (1976). Cohesion in English London: Longman.
3. İmadəddin Nəsimi. Sеçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı, “Lidеr nəşriyyat”, 
2004, 336 səh. 
4. N.Məmmədli. Nitqdə mətnlərin məntiqi-semantik bütövlüyü. Filologiya 
Məsələləri 5 “Elm və Təhsil” Bakı-2018 (s.6) 
5. Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, “Nurlan”, 2008, s.447-448. 
AYNOUR RZAYEVAH 
LINGUISTIC ANALYSIS OF TEXT FORMATION
MEANS OF NASIMI’S CREATIVITY 
SUMMARY 
The article provides a linguistic analysis of Imadeddin Nasimi's ghazals as an 
example of a literary text and explores their text formation means. Nasimi's ghazals 
were distinguished by the nature of their use of cohesive means, as well as their 
informativity and expressiveness. The article deals mainly with the development of 
lexical repetitions and their types, ellipses (presented here as the reverse process of 
repetition), prosodic means, as well as the development of phonetic stylistic means as 
a means of text formation. In Nasimi's ghazals, the types of lexical repetitions, 
anaphora, epiphora (radiff in ghazal), as well as the repetition of words throughout 
the whole verse were used richly. Lexical repetition as a means of cohesion has been 
valued as a powerful means of text creation. The informative features are also 
emphasized in the works written in verse. 
U
nlike prose, poetry is less informative 
and ideas are usually distributed in verses. However, the "analhag" ideas widely 
propagated in Nasimi's ghazals have a strong informative character. In addition to the 
above-mentioned ideas, Nasimi's poem explores the mutual unity of both linguistic 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 219 –
and philosophical ideas. It can be concluded that Nasimi's works should be studied 
as an object of both linguistic and philosophical research. 
Keywords
: ghazal, text formation means, cohesion, lexical repetitions, 
informativity 
АЙНУР РЗАЕВА 
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕКСТОФОРМИРУЮЩИХ
СРЕДСТВ ТВОРЧЕСТВА НАСИМИ 
РЕЗЮМЕ 
Ключевые слова:
газель, текстоформирующие средства, когезия, 
лексические повторы, информативность. 
В статье дан лингвистический анализ газелей Имадеддина Насими как 
примера художественного текста и исследуются их способы создания. Газели 
Насими отличались характером использования связных средств, а также 
информативностью и выразительностью. Статья посвящена, в основном, 
развитию лексических повторов и их типов, эллипсов (представленных здесь 
как обратный процесс повторения), просодических средств, а также развитию 
фонетических стилистических средств как средств создания текста. В газелях 
Насими широко использованы типы лексических повторов, анафора, эпифора 
(радиф в газели), а также повторение слов на протяжении всего стиха. 
Лексическое повторение, как средство когерентности, ценится как мощное 
средство создания текста. Информативные особенности также подчеркнуты в 
произведениях, написанных в стихах. В отличие от прозы, поэзия менее 
информативна, и идеи обычно распространяются в частях газелей. Однако идеи 
«аналхака», широко пропагандируемые в газелях Насими, носят ярко 
выраженный информативный характер. Помимо вышеупомянутых идей, 
стихотворение Насими исследует взаимное единство языковых и философских 
идей. Можно сделать вывод, что творчество Насими следует изучать как 
объект как лингвистических, так и философских исследований. 
Redaksiyaya qəbul olunma tarixi: 25.02.2021 
Çapa qəbul olunma tarixi:05.032021 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əfqan Əli oğlu Abdullayev 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 220 –
ƏLƏKBƏROVA NƏRGIZ ŞAKIR
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitu
Azərbaycan Universiteti
Bakı, Azərbaycan
. 
AZƏRBAYCANDA MAŞIN TƏRCÜMƏSI
Açar sözlər : maşın tərcüməsi, lingvo-statistik təhlil , bədii tərcümə, 
Dilmanc programı, frazeoloji birləşmələr 
Azərbaycan komputer dilçiliyində maşın tərcüməsi (MT) probleminin 
tədqiqi 60-cı illərin sonundan başlamışdır. Sistemin ən mühüm mərhələlərindən biri 
sözün sintezi, avtomatik lüğətin tərtibi kimi məsələlərə baxılmış, iltisaqi dillərə xas 
olan qanunauyğunluqlar, ahəng qanunu, morfemlərin söz formasında sıra düzümü , 
kök ilə morfemlərin sərhəddində morfonoloji dəyişmələrin formal təsviri verilmiş və 
qurulmuş alqoritmə əsasən tərtib edilmiş proqram komputerdə yoxlanılmış, istənilən 
nəticələr əldə edilmişdir. Daha aydın desək , sintez prosesi zamanı kök və şəkilçi 
birləşərkən ahəng qanunu gözlənilmişdir. Bundan əlavə, morfemlərin sıralanması 
zamanı morfoloji dəyişikliyə riayət olunmuş və düzgün söz formalar yaranmışdır. 
70- ci illərin sonunda Azərbaycanda MT qarşısında duran başlıca vəzifə 
morfoloji təhlil məsələsinə toxunmaq idi. Sintez prosesindən fərqli xüsusiyyətlərə 
malik olaraq, bu proses söz formalarının müxtəlif differensial hissələrə ayırmaqla 
fərqlənirdi. Daha aydın desək, lingvistik baza olaraq morfemlərin siyahısı, əsasların 
qaramamtik səciyyələri avtomatik yolla sistemin yaddaşına daxil edilirdi. 
Bundan başqa MT sistemlərində nəzərə çarpacaq səmərə verən tezaruslar 
ayrı-ayrı söz formalarının analizi və tərcüməsi ilə deyil , həm də mətndə sabit söz 
birləşmələrinin analizi və tərcüməsinin düzgünlüyünü yoxlayan semantik 
komponent kimi tədqiqata cəlb olunmuşdur.(1, s.63) Burada mətnin mənaca formal 
analizi , yəni mətnin avtomatik başa düşülməsinin təmin olunması iki əsas 
əməliyyatın yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Sözlər arasında semantik əlaqələrin 
aşkar edilməsi və onların bu və ya digər formada təsvirləri, məlumat axtarış 
tezarusları da həmin funksiyaları уеrinə yetirir, belə ki, tezarus ilk növbədə predmet 
sahəsini təsvir edən malumat axtanş dilinin semantik vahidləri arasında münasibəti 
aşkarlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. (2, s.38-39)
XX əsrin 90-cı illəri Azərbaycanda MT sistemi tarixində mürəkkəb mərhələ
kimi hesab edilə bilər. Belə ki, bu mərhələdə cümlənin sintaktik təhlili və sintezi 
prosesi ən önəmli məsələlərdən biri kimi qarşıya qoyulmuşdur. Aparılan 
araşdırmalarda müxtəlif səviyyələrdə dilin formal modellərinin hazırlanması əsas 
məqsədlərdən biri idi. Tədqiqatlar morfoloji və sintaktik səviyyələrdə dilin formal 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 221 –
modellərinin, həmçinin сümlə tiplərinin formal modellərinin hazırlanması ilə 
nəticələndi. 
MT dən danışarkən ilk öncə düşüncəmizdə elektron lüğətlər canlanır. Bu qrupdan 
olan lüğətlər internetdə yerləşdirilməzdən öncə işlənmiş və istifadəçinin ünvanladığı 
sorğuya əsasən məlumatvermə imkanına malikdirlər. Bu qəbil lüğətlər həm müstəqil
fəaliyyət göstərir , həm də tərcümə sistemlərinin bir komponenti kimi elektron 
məkana daxil edilmişdirlər. AzerDict – Azərbaycanda böyük rəğbət qazanmış
pulsuz onlayn lüğətidir. Lüğətdə tərcümə Azərbaycanc-ingili və ya ingilis - 
Azərbaycan dillərində həyata keçirilir. (http://azerdict.com);
Intelsoft – eyni adlı şirkət ətrəfindən yaradılmış hər hansı bir mətni avtomatik 
olaraq Rus dilindən Azərbaycan dilinə çevirən bir sistemdir. (http://translate 
.intelsoft.az);
Linqvosoft – ingiliscə-azərbaycanca, azərbaycanca-ingiliscə, rusca-azərbaycanca, 
azərbaycanca-rusca lüğətlər sistemi (http://www.linqvozone.com/ 
LinqvosoftOnline-English-Azeri-Dictionary).
Google Translate – 109 dünya dillərini ehtiva edir. ingiliscə-azərbaycanca, 
azərbaycanca-ingiliscə maşın tərcüməsi. (https://translate.google.com/) 
Poliqlot Azərbaycan Lüğətləri
Bu program Azərbaycanda bir çox istifadəçi kütləsinin geniş rəğbətini 
qazanmış sistemlərdən biri olub leksik bazası 200000-dən çox söz və söz-formanı 
əhatə edir. Sistemdə alman-azərbaycan, ingilis -azərbaycan, fransız - azərbaycan , rus 
- azərbaycan , və ya əksinə azərbaycan-alman, azərbaycan – ingilis, azərbaycan-
fransız , ingilis-rus və rus-ingilis dillərində lüğətlər yerləşdirilmişdir. Bu program dil
müxtəlifliyi baxımından Dilmancdan daha zəngin olsa da, Dilmanc kimi birbaşa 
cümlə deyil yalnız sözbəsöz tərcüməyə əsaslanır. Bundan əlavə program yeni söz 
mənimsənilməsini həm böyüklərə, həm də uşaqlara əyləncəli bir formada aşılayacaq 
pazl tipli söz oyunu ilə təhciz olunmuşdur. Pazlda təsvir olunan hər hansı bir rəsmi 
tamamlamaq üçün təsvirin təşkil olunduğu xırda pazlları tapmaq lazım, həmin xırda 
pazlları tapmaq üçün isə azərbaycan dilində verilmiş sözün ingilis dilində 
tərcüməsini yazmaq lazımdır. 
Lüğətin elektron variantının bazasının ərsəyə gəlməsi prosesində 8-9 dan 
çox kitab lüğətlərdən istifadə olunmuşdur.
Onu da vurğulamaq lazımdır ki, 12.02.2013 cü ildə bəhs etdiyimiz elektron 
lüğət sistemi “Kitab Az.” saytında 10 ən çox istifadə olunan kitablar siyahısında 5 -
ci yeri tutmuşdur.(3, s.86) 
Dilmanc 
programı 
Azərbayacan maşın tərcüməsi sistemində ilk işlənmiş elektron lüğət Dilmanc 
programıdır. (http://dilmanc.az/) 
Azərbaycanda ana dilindən digər əcnəbi dillərə və ya əksinə tərcümə 
prosesinin avtomatlaşdırılması sahəsində ilk ciddi atılan addımlar 2003-cü ildə

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 222 –
akademik Ə.M.Abbasovun rəhbərliyi ilə həyata keçirilmişdir. Həmin bu dövr ərzində 
mətnlərin Azərbaycan dilindən digər dillərə və ya əksinə tərcümə prosesi xüsusi 
modelləşdirmə metodu olan rəqəmsal modelləşdirmə metodu əsasında həyata
keçirilmiş və ilkin baza olaraq Azərbaycan –ingilis maşın tərcüməsi sisteminin əsası 
qoyulmuşdur.
Layihənin ciddi şəkildə həyat keçirilməsinə Azərbaycan Respublikası Rabitə 
və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin təşəbbüsü ilə 2005-ci ildə start verildi.
Layihənin ərsəyə gəlməsində elmi məsləhətçi- akademik Əli Abbasov, direktor -
texnika üzrə fəlsəfə doktoru dos. Əbülfət Fətullayev, sahə üzrə məsləhətçilər- 
filologiya elmləri doktoru , professor Məsud Mahmudov (Dilçilik), texnika elmləri 
doktoru, professor Bayram İbrahimovun əvəzsiz rolu olmuşdur.
Sistemin 
leksik bazasına 250000-dən çox ümumişlək söz və söz-forma daxildir və böyük 
mətnlərin tərcüməsində istifadəçiyə çox böyük yardımçı olur.
Sözügedən lüğət Azərbaycan maşın tərcüməsi tarixində ən önəmli və sanballı 
layihələrdən biri olub ödənişsiz olaraq kütlənin istifadəsinə təqdim edilmişdir. 
Layihə çərçivəsində nəzərdə tutulmuş elmi araşdırmalardan müsbət nəticə əldə 
edilmiş , aşağıdakı texnoloji yeniliklər əldə edilmişdir. 
Layihə çərçivəsində növbəti yarımbölmələr işlənib hazırlanmışdır: 
Avtomatik tərcümə və lüğət sistemləri
- onlayn servis olaraq istifadəyə verilmiş bu 
sistem , Azərbaycan, İngilis, Rus dillərində tərcümə prosesini həyata keçirir və hər üç 
dildə lüğət bazasına malikdir. Sözügedən sistemləri dilmanc.az saytına daxil 
olmaqla yükləmək olar. 
Nitqin tanınması sistemi
-Azərbaycan dilində olan şifahi nitqi avtomatik 
olaraq birbaşa yazılı nitqə çevirir, 
W
indows və Android əməliyyat 
sistemləri tərəfindən dəstəklənir. 
Mətnin səsləndirilməsi sistemi
-Azərbaycan dilində komputerə daxil edilmiş 
mətni düzgün tələffüzlə, insan səsi ilə oxuya bilir. Komputerler daxil olmaqla, 
istifadəçilər mobil telefonlarda da bu sistemdən yararlana bilərlər.
Mobil tərcüməçi-
yuxarıdakı sistemləri özündə birləşdirərək, şifahi nitqi 
Azərbaycan, İngilis və Rus dillərinə avtomatik olaraq tərcümə edir. Bu programdan
istifadəçilər ödənişsiz olaraq yararlana bilərlər. Programın ən böyük üstünlüyü 
xaricdə dillə bağlı problemlə üzləşən vətəndaşlarımızın, və ya əksinə Azərbaycana 
gələn turistlərin bu kimi problemini aradan qaldırmaqdır. Bir milyondan çox söz 
bazası olan həmin programın hazırlanmasına 1 ildən çox vaxt gedib. Programın 
yalnız 2015-ci ildə 70000 dın çox istifadəçisi olmuşdur. 
Səslə idarə olunan kompüter 
- bu görmə əngəlli insanlar üçün çox gözəl 
düşünülmüş sistemdir. Belə ki, bu mobil kompüter səslə idarə olunub, istifadəçiyə də 
səsli cavab verir. Bəhs olunan sistem , Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları 
Nazirliyi və Heydər Əliyev fondunun birgə layihəsi ilə həyata keçirilmişdir. 
Yuxarıdakı texnologiyaların yaradılması sahəsində aparılmış tədqiqatların 
nəticəsində layihə qrupu bir çox elmi nailiyyətlərə imza atmış, bu nailiyyətlər bir çox 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 223 –
beynəlxalq elmi konfranslarda təqdim edilmiş və nüfuzlu elmi jurnallarda çap 
edilmişdir. Avropa Maşın Tərcüməsi Assosasiyası da Dilmanc layihəsini Avropa 
tədqiqat qrupları siyahısına daxil etmişdir. Layihə qrupu üzvlərinin elmi məqalələri 
nüfuzlu IEEE təşkilatının elektron kitabxanasına, mt-archive.info saytına və digər 
kitabxanalara daxil edilmişdir.” (4)
Sözügedən elektron lüğətin hazırlanması yuxarıda sadaladıqlarımız xüsusiyyətlər 
də daxil olmaqla, bir çox üstünlüklərə malikdir. Belə ki, tez bir zamanda iri həcmli 
mətnləri vaxta qənaət etməklə ana dilindən azərbaycan, ingilis, rus dillərinə tərcümə 
etmək, bu prosesin həm də şifahi nitqlə həyata keçirilməsi programın tədqirə layiq 
cəhətlərindəndir. Bununla yanaşı , dünyada bir çox böyük istifadəçi kütləsinin də 
yararlandığı Google translate tərcümə programının da üzləşdiyi problem məhz 
Dilmanc programında da hələ də həll olunmamış qalır. Belə ki problemi təfsilatı ilə 
izah etsək, ilkin olaraq daha çox bu problemlə bədii tərcümə zamanı 
qarşılaşdığımızın şahidi olarıq. Ümumiyyətlə, bədii üslub hər bir xalqın milli, bədii 
təfəkkürünü əks etdirdiyindən tərcüməni həyata keçirən obyektin canlı insan deyil, 
cansız maşın olduğunu nəzərə alsaq bu kimi halla qarşılaşmağımız çox da təəcüb 
doğurmamalıdır. Çünki bədii üslub ən çox hər bir xalqa məxsus dilin bədii çalarlarını 
ifadə edir ki, bunu da həmin xalqın adət - ənənəsinə bələd olmaqla və həmin xalqın 
arasında yaşamaqla anlamaq və duymaq olar. Fikrimizi daha aydın çatdırmaq üçün 
bir neçə misal gətirmək daha məqsədəuyğun olardı. Amerika yazıçısı Teodor 
Roetkenin kiçik bir şeirinin Şəhla Nağıyeva tərəfindən tərcüməsi zamanı maraqlı 
məqamla qarşılaşırıq. Belə ki,
“
W
ish for a Young 
W
ife” şeirindəki 
My lizard, my lively writher, 
May your limbs never wither 
sətirlərinin tərcüməsi zamanı “ my lizard” birləşməsini hərfi olaraq ingilis 
dilindən azərbaycan dilinə sözbəsöz tərcümə zamanı maşın tərəfindən “Mənim 
kərtənkələm” kimi tərcümə olunur. Amma bu cür tərcümə azərbaycandilli oxucu 
üçün anlaşılmazlıq yaradacaq və bu kəlimə ilə yazıçının nəyi ifadə etmək istədiyi 
ona qaranlıq qalacaqdır. Lakin, Amerika mədəniyyəti və xalqın folkloru ilə tanış olan 
bir şəxs kimi professor, tərcüməçi, filoloq Şəhla Nağıyeva tərəfindən tərəfindən bu 
birləşmə “ Mənim quzum” kimi tərcümə olunmuş və oxucuya yazıçının bu kəliməni
təhqir deyil , əksinə əzizləmə mənasında işlətdiyi aydın olmuşdur. (5, s.84 ) Bu kimi 
hallara atalar sözləri və ya frazeoloji birləşmələrin tərcüməsində rast gəlirik. “A 
bird in the hand is worth two in the bush.” – ingilis dilindəki atalar sözləri maşın 
tərəfindən “Əlindəki bir quş, koldakı iki quşdan daha dəyərlidir” kimi tərcümə 
olunur. Halbuki, bu atalar sözünün azərbaycandilli oxucu üçün “ Soğan olsun, nəğd 
olsun” kimi tərcümə olunsa, daha aydın olar. “ I fear Greeks even when bringing 
gifts ” ingilis atalar sözü program tərəfindən – “ Mən Yunanlardan hətta mənə 
hədiyyə gətirəndə də qorxuram” kimi tərcümə olunur , halbuki “ İtlə dostluq edən 
çomağını yerə qoymaz ” kimi ifadə olunması daha düzgün olardı. “First catch your 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 224 –
hare, then cook him!” – ingilis dilindəki atalar sözləri isə program tərəfindən “ 
Əvvəlcə dovşanı tut , sonra bişir” kimi tərcümə olunur. Halbuki, o da “ Arxı 
tullanmamış hop demə ! ” kimi tərcümə olunsa daha məqsədəuyğun olardı. Digər bir 
atalar sözü “ 
W
alls have ears” ingilis dilindən azərbaycan dilinə “ Divaraların qulağı 
var “ kimi, Google translate tərcümə programında isə nisbətən daha təmilləşərək 
azərbaycan dilinə daha uyğun variant kimi “Yerin də qulağı var” tərcüməsini əlavə 
olaraq təqdim edir.
Bundan əlavə, belə bir hallara daha çox bir dildə məfhum olaraq mövcud 
olub, digər bil dildə mövcud olmayan sözlərin - realiyaların tərcüməsində də 
qarşılaşırıq. Məsələn , azərbaycan dilində mövcud olan dolma, qatıq, dovğa kimi
bizim xalqa məxsus milli kolorit daşıyan sözləri Dilmanc programında müəyyən bir 
izahla və ya ekvivalentlə vermək yaxşı olar ki, əcnəbi turistdə bu məfhumlar 
barəsində təsəvvür yaransın. Məsələn, “Google translate” də ingilis xalqının 
məişətində mövcud olmayan “qatıq” kəliməsini həm “ yogurt” həm də “sour clotted 
milk”- ( turş laxtalanmış süd), o cümlədən “ Caucasian milk ”- (Qafqaz südü ) kimi 
verilmişdir. Zənnimcə , bu qəbildən olan sözlər Azərbaycan lüğət bazasının çox 
böyük hissəsini təşkil etmədiyindən onları Dilmanc programının lüğət bazasına 
yerləşdirmək olar. Bu cür yanaşmanı yuxarıda misal çəkdiyim atalar sözlərinin və ya 
frazeoloji birləşmələrin tərcüməsi zamanı qarşıya çıxan problemin həlli üçün tətbiq 
etmək olar.
Frazeoloji vahidlərin semantik aspektdən tədqiqi mənsub olduğu xalqın 
təfəkkür tərzini, onun inkşaf mərhələlərini ,bu xalqın tarixi-mədəni ənənələrinin , dil 
özəlliklərinin öyrənilməsində mühüm rol oynayır.[1,s.72]
Frazeoloji vahidlərin dilin milli simasını əks etdirdiyini nəzərə alsaq, onun 
tərcümə prosesində , xüsusilə maşın tərcüməsi sistemində yaratdığı çətinlikləri 
görməmək və ya təsəvvür etməmək olmaz. [6,s.37]
Frazeoloji və ya sabit söz birləşmələrinin tərcüməsi zamanı qarşımıza çıxan 
bir neçə maraqlı halları sizinlə bölüşmək istərdik. Belə ki, “skeleton in the cupboard” 
- sabit söz birləşməsi Dilmanc tərəfindən “ şkafdakı sklet ” kimi tərcümə olunur, 
amma “möhkəm qorunacaq ailə sirri” kimi tərcümə olunsaydı düzgün olardı. Bundan 
əlavə, “fall on one’s feet” birləşməsi sözbəsöz “birinin ayağına düşmək” kimi 
tərcümə olunub. Halbuki, “sudan quru çıxmaq” kimi tam ona uyğun ekvivalent kimi 
verilsə 
daha 
doğru 
olardı. 
Bir sözlə, bu qəbildən olan sözlərin, birləşmələrin tərcüməsi zamanı 
problemlə üzləşməmək üçün sistemin biliklər bazasına onların uyğun tərcümə 
variantlarını, ekvivalentlərini daxil etmək lazımdır. Sözsüz ki, bu proses müəyyən 
zaman və böyük zəhmət tələb edir. Son dövrdə düşünürəm ki, Azərbaycanda da 
böyük kütlənin rəğbətini qazanmış “Google translate” tərcümə programından bir çox 
bəhrələnə biləcəyimiz və milli tərcümə proqramımız olan Dilmanc proqramına da 
tətbiq edə biləcəyimiz bir neçə ünsürlər var. Bunlardan biri həmin programda “ 
tərcüməni təkmilləşdir ” bəndidir ( və ya düyməsi ). Belə ki, hər hansı frazeoloji 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 225 –
birləşmənin , və ya sözün düzgün tərcümə olunmadığına əmin olan istifadəçiyə digər 
istifadəçilərin xeyrinə, düzgün bildiyi tərcümə variantını sistemə daxil etmək imkanı 
verilir. Belə bir halla “tezlik lüğətləri” birləşməsinin tərcüməsi zamanı 
qarşılaşmışdım. Belə ki, elektron Google tərcümə programında “tezlik” -“speed”
kimi verilmişdir, amma bu söz maşın və ya hər hansı mexanizm deyil, sözlərin 
tezliyi ilə bağlı olduğundan mən düzgün bildiyim variant olan “ frequency “ sözünü 
həmin sözün başqa ekvivalenti olaraq sistemin bazasına daxil etdim. Fikrimi belə 
ifadə etmək istərdim ki, əgər bu kimi texniki imkanlar programmistlər tərəfindən 
Dilmanc tərcümə sistemində yaradılsa idi, və hər bir istifadəçi əmin olduğu variantı 
sistemin biliklər bazasına daxil edə bilsəydi, o zaman sistemin lüğət bazasını 
yeniləmək üçün əlavə vaxt və işçi qüvvəsi tələb olunmazdı. Amma nəzərə alsaq ki, 
belə bir texniki imkan olmasa, birdəfəlik Dilmanc Tərcümə programının bazasına 
məhdud sayda zəngin milli kolorit daşıyan, mədəniyyətimizi əks etdirən birləşmələri 
yerləşdirsək, nəinki istifadəçilərə xeyir vermiş olarıq, hətta milli mədəniyyətimizi 
düzgün aşılayıb və ifadə etmək baxımından çox böyük uğura imza atmış olarıq. O 
zaman düşünürəm ki, bu faydalı işə qoşulan hər bir əməkdaş bundan yalnız zövq 
alacaqdır.
Bəzi hallar isə tərcüməyə insan tərcüməçinin müdaxiləsini labüd edir. Bu ən çox 
cins kateqoriyası ilə bağlı məsələlərə gəldikdə ortaya çıxır. Belə ki, Azərbaycan 
dilində “O” əvəzliyi həm kişi , həm də qadın cinsinə aid edilə bilir. İngilis dilində isə 
qadın cinsi birmənalı olaraq “she”, kişi cinsi isə “he” əvəzliyi ilə ifadə olunur. Rus 
dilində isə kişi cinsi “он”, qadın “она” , orta cins isə (çox vaxt cansızlara aid edilir) 
“ oно” kimi ifadə olunur. Müxtəlifsistemli dillərdə belə cins müxtəlifliyi maşında 
çaşqınlıq yaradır və çox vaxt cinslər səhv tərcümə olunur. Məsələn , “ Əsnad nə 
edəcəyini və hara gedəcəyini bilmirdi. O, bu hadisələrdən çox təsirlənmişdi və buna 
görə də, şəhəri tez tərk etmək istəyirdi.” Bu cümlədə o əvəzliyinin hansı şəxsə aid 
olduğu yalnız kontekstlə tanış olan və Azərbaycan dilində adların hansı cinsə 
mənsub olduğunu bilən tərcüməçiyə bəlli ola bilər. Bu kimi biliklər bazası ilə tanış 
olamayan maşın isə “Asnad didn’t know what to do and where to go. He was deeply 
affected by these events and wanted to leave the city as soon as possible.” kimi 
tərcümə edir. Halbuki, “he” qadın deyil, kişi cinsinə istinad edir. Bu kimi hallar
tərcüməçinin tərcüməyə müdaxiləsini zəruriləşdirir.
Fikrimi son olaraq belə yekunlaşdırmaq istərdim ki, bir sıra qüsurlarla yanaşı 
maşın tərcüməsi çox böyük üstünlüklərə malikdir. Bu üstünlüklərdən biri də onun 
çoxşaxəli olmasıdır və bu xüsusiyyəti sayəsində o, bütün sahələrlə bağlı tərcümələri 
həyata keçirməyə qabildir. İnsan tərcüməçi
isə
çox vaxt müəyyən sahə üzrə 
ixtisaslaşır və o sahənin terminologiyasına yaxından bələd olur. Bununla yanaşı, 
maşın tərcüməsinin qarşısında onu insan tərcüməçidən geri qoyan bəzi ünsürlər də 
var ki, hal -hazırda dünyada bu sahədə çalışan mütəxxəsislər məhz həmin 
məsələlərin tez bir zamanda həllinə maraqlıdırlar. Maşın tərcüməsi çox vaxt rəsmi- 
işguzar sənədlərin , elmi mətnlərin tərcüməsini daha uğurla həyata keçirir. Məsələ 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 226 –
bədii tərcüməyə gəldikdə isə nisbətən qəlizləşir. Belə ki, bədii tərcümədə çox zaman 
çoxmənalı sözlər, frazeoloji birləşmələr , idiomlar , atalar sözləri işləndiyindən maşın 
tərəfindən onu anlayıb tərcümə etmək çətinləşir. Bunları realiyaların da tərcüməsinə 
aid etmək olar. Çünki bu kimi birləşmələri tərcümə etmək üçün , birləşmənin mənsub 
olduğu xalqın adət-ənənəsini, düşüncə tərzini , milli ruhunu duymaq və bilmək 
lazım. Bu da hələ ki, maşın tərcüməsinin qarşısında duran ən başlıca problem olsa 
da, düşünürəm ki, gələcək 5-10 il ərzində bu sahədə çox böyük uğurlar əldə ediləcək. 
Buna maşın tərcümə sisteminin biliklər bazasına həmin birləşmələri yerləşdirməklə
nail olmaq olar. Amma fikrimcə, tərcümə işi maşın tərəfindən səmərəli həyata 
keçirilsə də, insan tərəfindən nəzər yetirilməsi vacib olan faktorlar qaçılmaz olacaq. 
Məsələn, yuxarıda qeyd etdiyim müxtəlifsistemli dillərdə cins kateqoriyası kimi .
Ədəbiyyat 
1. Vəliyeva K. Komputer dilçiliyinə giriş, Elm və Təhsil , Bakı, 2018, 380s. 
2. Мамедова М.Г. О создании банка терминологических данных 
азербайджанского языка -Советская тюркология, 1990, №2, s.84-89 
3. Mahmudov M. Kompüter Dilçiliyi , Elm və təhsil, Bakı-2013, 356 p. 
4 . 
U
RL: http://dilmanc.az/en/project/about (13.03.2019) 
5 . Nağıyeva Ş.Poeziya tərcüməsinin bəzi məsələləri , Bakı 2011 , 215s. 
6 . Mirzəliyeva M.M, Vəliyeva K.Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri , Bakı 
2016, 120 s. 
Xülasə 
Məqalədə son dövrdə ən aktual mövzulardan biri olan maşın tərcüməsinin 
Azərbaycanda meydana gəlmə mərhələsi və inkşaf ardıcıllığı, həyatımızdakı 
əhəmiyyəti öz əksini tapmışdır. Bundan əlavə məqalədə, həmçinin bu sahənin inkşaf 
perspektivlərindən söz açılmış və gələcəkdə bununla bağlı meydana çıxacaq bəzi 
məsələlərin həlli yolları təklif olaraq irəli sürülmüşdür. Bununla yanaşı , 
Azərbaycanda gündəmdə olan bir neçə tərcümə proqramları araşdırılmış və onların 
müxtəlif mənfi və müsbət keyfiyyətləri aşılanmışdır. Həmin keyfiyyətlər müəyyən 
dərəcədə maşın tərcüməsi sahəsində ixtisaslaşmış mütəxxəssislər tərəfindən gözdən 
keçirilə və və praktik məqsədlərlə tətbiq oluna bilər. Sözügedən proqramlar arasında 
məxsusi olaraq “Dilmanc” proqramı böyük istifadəçi kütləsinin rəğbətini qazanmış 
və Azərbaycanın maşın tərcüməsi sahəsindəki ən böyük uğurlardan biri hesab oluna 
bilər. 
Bildiyimiz kimi maşın tərcüməsi insan tərcüməçi ilə müqayisədə bir sıra 
fərqli üstünlüklərə malikdir. Belə ki, maşın tərcüməsinin köməyi ilə bir çox iri 
həcmli mətnləri qısa vaxt ərzində tərcümə etmək mümkündür. Lakin bununla 
yanaşı, belə tərcümə zamanı , xüsusilə bədii mətnləri orijinal dildən hədəf dilə 
köçürərkən tərcümə prosesində müxtəlif problemlərlə qarşılaşırıq. Belə hallar daha 
çox idiomların, frazeoloji vahidlərin, realiyaların bir dildən digər dilə köçürülməsi
prosesində meydana çıxır. Aparılan araşdırmalarda, həmçinin bu hallarla 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 227 –
qarşılaşdığımız zaman məslənin həlli yolları işıqlandırılmış və müəyyən praktiki 
təkliflər irəli sürülmüşdür. Bununla yanaşı, fikrimizcə Azərbaycanda yeni sahələrdən 
biri olan maşın tərcüməsinin meydana gəlməsi və keçdiyi tarixi inkşaf yolunu 
araşdırmaqla, hal-hazırda Azərbaycandakı bu sahənin müasir vəziyyəti yenidən
gözdən keçirilməli, təhlil olunmalı və qiymətləndirilməlidir.
АЛАКПЕРОВА НАРГИЗ 
РЕЗЮМЕ 
МАШИННЫЙ ПЕРЕВОД В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
В статье отражены этап и последовательность развития машинного 
перевода в Азербайджане, который является одной из самых актуальных 
проблем в последние годы, и его значение в нашей жизни. Кроме того, в статье 
также рассматриваются перспективы развития данного направления и 
предлагаются решения некоторых вопросов, которые могут возникнуть в связи 
с этим в будущем. В то же время были изучены несколько программ перевода, 
стоящих на повестке дня в Азербайджане, и выявлены их различные 
отрицательные и положительные качества. В определенной степени эти 
качества могут быть проанализированы и применены в практических целях 
специалистами в области машинного перевода. Среди этих программ 
программа «Dilmanc» завоевала симпатию большого количества пользователей 
и может считаться одним из величайших достижений в области машинного 
перевода в Азербайджане. 
Как мы знаем, машинный перевод имеет ряд преимуществ перед 
переводом, выполняемым человеком. Таким образом, с помощью машинного 
перевода можно в короткие сроки перевести много больших текстов. Однако в 
то же время мы сталкиваемся с различными проблемами в процессе перевода, 
особенно при переводе художественных текстов с исходного языка на целевой 
язык. Такие случаи чаще возникают в процессе перевода идиом, 
фразеологизмов, реалий с одного языка на другой. В исследовании также 
выделяются способы решения проблемы в подобных ситуациях и даются 
некоторые практические предложения. В то же время, на наш взгляд, 
нынешнее состояние этой области в Азербайджане следует пересмотреть, 
проанализировать и оценить, изучив возникновение и историческое развитие 
машинного перевода, одной из новых областей в Азербайджане. 
Ключевые слова: машинный перевод, лингво-статистический 
анализ, художественный перевод, программа Dilmanc, фразеологические 
сочетания. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 228 –
NARGIZ ALAKPEROVA 
RESUME 
MACHINE TRANSLATION IN AZERBAIJAN
The article reflects the stage of development and sequence of development of 
machine translation in Azerbaijan, which is one of the most topical issues in recent 
years, and its importance in our lives. In addition, the article also discusses the 
prospects for the development of this area and suggests solutions to some issues that 
may arise in this regard in the future. At the same time, several translation programs 
on the agenda in Azerbaijan were studied and their various negative and positive 
qualities were instilled. To some extent, these qualities can be reviewed and applied 
for practical purposes by specialists in the field of machine translation. Among these 
programs, the Dilmanc program has won the sympathy of a large number of users 
and can be considered one of the greatest successes in the field of machine 
translation in Azerbaijan. 
As we know, machine translation has a number of different advantages over 
human translation. Thus, with the help of machine translation, it is possible to 
translate many large texts in a short time. However, at the same time, we face various 
problems in the translation process, especially when translating literary texts from 
the original language to the target language. Such cases occur more often in the 
process of translating idioms, phraseological units, realities from one language to 
another. The research also highlights ways to solve the problem when faced with 
these situations and makes some practical suggestions. At the same time, in our 
opinion, the current state of this field in Azerbaijan should be reconsidered, analyzed 
and evaluated by studying the emergence and historical development of machine 
translation, one of the new fields in Azerbaijan. 
Keywords: machine translation, lingvo-statistical analysis, literary translation, 
Dilmanc program, phraseological combinations 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Məsud Mahmudov
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 229 –
SƏLIMOVA ÜLKƏR BAHADIR QIZI 
Bakı Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
MİR CƏLAL DİLİNİN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: yazıçı, əsər, söz, leksik, qrammatika, dialekt söz , sinonim, antonim 
Ключевые слова: писатель, произведение, слово, лексика, грамматика, 
диалектное слово, синоним, антоним 
Key words: writer, work, word, lexicon, grammar, dialect word, synonym, antonym 
Bədii mühitdə sözün işlənmə dairəsi və leksikası semantik üslubi kateqoriya
funksiyasında çıxış edir. Belə kateqoriyalara sinonimlər, antonimlər, omonimlər , 
dialekt sözlər və s. daxildir. Mir Cəlalın həmin leksik kateqoriyalardan istifadə tərzi, 
eyni zamanda omonim, sinonim, antonim yaratma üsulları olduqca zəngindir. 
Yazıçını əsərlərinin dili canlı xalq danışıq dilidir. Xalq dilini dərindən bilməsi və 
zəngin söz ehtiyatının olması onun əsərlərinə siraət etmişdir.
Ədibin bədii əsərlərinin özünəməxsus leksikası var. Bu leksikada həm məişət, 
həm adət-ənənə, həm milli psixologiyas, həm loru sözlər, alınma söz və terminlər 
xüsusi bir dəqiqliklə öz əksini tapmışdır. Yazıçının nəsr əsərlərində obrazlar xalq 
içərisindən çıxmış sadə insanlar olduğundan onların dilində dialektlər geniş işlənir. 
Bədii əsərlərdə dialektlərin yəni dialektizmlərin işlənməsi haqqında müxtəlif 
fikirlər olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar dialektlərin işlənməsini məqbul, bir qismi isə 
qeyri-məqbul qəbul edir. "Bədii əsələrin dilində dialektizmlərin heç bir xeyri yoxdu. 
Bunlar əsərlərin dilini korlayır." (1, səh.12) 
Əslində dialektizmlərin bədii ədəbiyyatda işlənməsi çox aktual olmasa da 
labüd olan haldır. Çünki əsərlərdə obrazların daxili aləmin açılmasında və hadisənin 
baş verdiyi ərazilərinin xüsusiyyətlərinin ortaya çıxmasında dialektlər xüsusi bir rol 
oynayır.
Yazıçı əsərlərini nə qədər dövrünün ədəbi dil normalarına uyğun yazsa da,
yenə də onun əsərlərində yerli dialektə meyiletmə, məhəlli xüsusiyyətlər özünü 
göstərir. 
Mir Cəlalın bədii əsərləri dialekt materialları ilə çox yüklənməmiş, yeri 
gəldikcə istifadə olunmuşdur. Yazıçının əsərləri ilə tanışlıqdan sonra onun 
dialektlərini fonetik, leksik, qrammatik dialektizmlər kimi qruplaşdırmaq olar.
Canlı xalq danışıq dilinə əsaslanmaq hər bir əsərin dilinin sadəliyini, 
xəlqiliyini təmin edir. Bu cəhətləri M.Cəlal özü də yüksək qiymətləndirmiş və 
əsərlərində tətbiq etmişdir. Bədii şəraitin bütün tələblərinə uyğun şəkildə 
dialektizmlərin işlədilməsi yazıçının əsas meyarlarından olmuşdur. Bu tələblər 
mütənasiblik, mətndə yerinə düşmə və anlaşılma cəhətləri ilə bağlıdır.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 230 –
Mir 
Cəlal 
əsərlərində 
məhəlli mənsubluğu canlandırmaq, personajların dilini 
təbii və canlı alınması üçün dialektizmlərə müraciət etmişdir.
Yazıçı personajlarının dilində elə sözlər yazıb işlətmişdir ki, həmin sözlər
obrazı fərdiləşdirməyə, tipikləşdirməyə xidmət etmiş, prsonajların nitqi bir-birindən, 
ümumillikdə isə müəllifin təhkiyəsindən fərqlənmişdir.
M.Cəlalın işlətmiş olduğu dialektizmlər özünü fonetik, leksik, qrammatik
dialektizmlər formasında, gerçək kənd həyatın təsviri məqamında işlənmişdir.
Fonetik dialektizmlər səslənir tələffüzündə yaranan fəqlərdə özünü göstərir. " 
Fonetik dialektizmlər şivəyə məxsus fonetik dəyişikliyə uğradılmış sözlərlə, 
şəkilçilərlə, və bəzi səslənmələrlə ifadə olunur. "( 2, s.58) 
Fonetik dialektizmlərdən M.Cəlal bədii əsərlərində obrazın dilində 
tipikləşdirmə məqsədi ilə istifadə etmişdir
. 
Məsələn,
Qız bir az dayandı, sonra 
içəriyə dönüb səsləndi: - Məmə, ay məmə!Qapıya çıx! (3, s.329). Necə deyərlər: 
"Mən gəlmişəm istəkana qənd salmağa, gəlməmişəm ürəyimə dərd salmağa" (3, 
s.55). Kənddən həmişəlik qurtulub dağlara, meşələrə doğru qaşan ceyranın 
dalıncamı, amasının yanınamı getsin, daldey bir yerdə oturub dincəlsin, yorğun 
ayaqlarının ovsunmu, çütçülərə yanaşıb iş istəsinmi, yoxsa köç yolunu qabağına 
qatıb uzaqlara, insaflı bir xozeyin axtarmağamı getsin... (4, s. 86).
Birinci nümunədə Şərq qrupu dialektinə uyğun olarasq "məmə" variamntının 
işlənilməsi, ikinci nümunədə sözün əvvəəlində iki samitin yanaşı işlənməsi 
məqamında "i" saitinin artırılması, üçüncü nümunədə "dalda" sözünün daldey kimi 
işlənilməsi fonetik dialektizm hesab edilir.
M.Cəlalın fonetik hadisələrdən daha çox Qərb qrupu dialekti ünsürlərindən 
istifadə etmişdir. Söz ortasında b-v, c-j əvəzlənməsi, dodaq ahənginin möhkəmliyi, 
qalınlaşma fonetik hadisəsi aktiv formada Qərb qrupu dialektinə xas olan 
xüsusiyyətdir.
Bu və ya başqa dialekt və şivəyə mənsub olub, ədəbi dildə işlənməyən sözlər 
leksik dialektizmlərdir. Leksik dialektizmlərin ədəbi dildə qarşılığı olur. Onlar 
ədəbi dildəki sözlərə semantik cəhətdən uyğun gəlir. Lakin bədii ədəbiyyatda leksik 
dialektizmlərdən yerli-milli kolariti yaratmaq, obrazların dilindəki təbiiliyi qoruyub 
saxlamaq üçün istifadə olunur. Leksik dialektizmlər yazıçının əsərləində obrazların 
dilin də aktiv formada işlənir. 
Məsələn, Qumrunun anasından qalma bir yadigar var 
idi. Mərmər zıvınça. Yorğanın məxmər üzü ilə zıvınça satılmalı oldu.
(3,s. 22).
Zıvınça- Qərb zonasında keçmişdə dəbdə olan qısa boylu, qolsuz qaın paltarıdır. 
Şəhərdən qayıdanlar kisib aparırlar. (3, s. 76).
Kisib
-
kisif variantında işlənən, 
qənimət, qazanc mənasında işlənir.
Müxtəlif qrammatik kateqoriyaların dialekt və şivədə qarşılığı kimi meydana 
çıxması morfoloji dialektizmlər kimi özünü göstərir. 
Məsələn, Haçaq gələcəksən?
(4,s. 254). Haçaq- nə vaxt mənasında işlənmişdir.
Bəbir bəy: - Hüriyyətlik dediyin 
nədi? Özümüzük, lap loru deyək: özümüzük dana! (3,s. 17).
Dana- da
2 
ədatı 
mənasında işlədilir.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 231 –
Yazıçının dilinin leksik xüsusiyyətlərini təhlil edərkən onun əsərlərində 
işlənən alınma sözlərə toxunmaq lazımdır. Sözlərin mənşə müxtəlifliyi Mir Cəlalın 
bədii əsərlərində diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biridir. Yazıçının bədii 
əsarlərinin leksikasının əsas qismini Azərbaycan -türk sözləri təşkil etsə də, ərəb, 
fars, rus, Avropa sözlərinə də rast gəlinir.
Məlumdur ki, hər bir dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində alınma sözlərin 
rolu böyükdür. Alınma sözlərin dilə gəlməsi və mövqe qazanması uzunmüddətli bir 
prosesdir. Alınma sözlər dilə keçən kimi dərhal qəbul edilmir. Ümumişlək söz 
qrupuna daxil alınma sözlər daha tez qəbul edilir.
" Bədii dilin leksikasını öyrənərkən əsərin yarandığı mühiti, ictimai-siyasi 
şəraiti nəzərə alaraq yazıçının əcnəbi sözlərə münasibətini müəyyənləşdirmək ədəbi- 
ictimai mühitin qohum və qonşu dillərlə təmasının dərəcə və istiqamətini 
aydınlaşdırmaq lazım gəlir. "(1, s. 59 )
Mir Cəlalın romanlarında təsvir olunan hadisələr, əsasən, XIX-XX əsrin 
əvvələrinə təsadüf edir. Bu dövrdə dilə təsir edən amillər yazıçının əsərlərinin dil 
xüsusiyyətlərinə də təsir edir. Əsərlərin leksik sistemində ərəb, fars, osmanlı-türk 
dili, rus və Avropa dilllərinin sözlərindən istifadə olunmuşdur.
Yazıçı bədii əsərlərində alınma sözlərdən müxtəlif məqsədlərlə, müxtəlif
formalarda istifadə etmişdir. Bədii əsərlərin dilində işlənən alınma sözlərin bir 
hissəsi zərurət nəticəsində, bir qismi isə tipikləşdirmə məqsədi ilə obrazların dilində 
işlənən sözlərdir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində olduğu kimi Mir Cəlalın bədii 
əsərlərində işlənmiş alınmaları iki qrupda ümumiləşdirmək olar:
1. Ərəb-fars mənşəli sözlər 
2. Rus- Avropa mənşəli sözlər 
Ərəb-fars mənşəli sözlər ziyalı obrazların dilində, dini terminlərdə, din 
xadimlərinin- axundların, mollaların dilində daha çox istifadə olunmuşdur. Məsələn,
İnsaf eləyin!Əhli-insan nə günahın sahibidir, bəradər! (3,s. 18).
Məşədi İslamın 
yaxın adamı Mələknisa bu toyda məşşatə idi. 
Məsələn Nümunələrdə işlənmiş 
alınmalar mənbə dilində olduğu kimi saxlanılıb. Nitqin təbii olması məqsədi ilə 
insanların danışığında işlədilən və ümumişləklik qazanan sözlər aktiv formada həm 
müəllif təhkiyəsində, həm də, obrazların dilində işlənir. 
Məsələn, 
Bağır oğlu Əlini 
dəftərxana qabağında dirəyə bağlamışdılar. (3,s. 18).
Ancaq həmişə vahimə, intizar, 
nigaranlıq onun zehnini gəmirirdi. (3,s. 36).
- Nə olar soruşanda, a Qədir, qiyamət 
olmadı ki?Nə əl-ayağa düşürsən, ay evini Allah yıxmasın!... . (3,s. 14).
Rus-Avropa mənşəli sözlərin işlənilməsində rus mənşəli sözlərin təhrif 
olunmuş formada işlədilməsi özünü göstərir. Təhrif olunmuş şəkildə rus sözlərinin 
işlənilməsi həm rus dilinin Azərbaycan dilinə təsirini, həm də əsərlərdə surətlərin 
mədəni geriliyini göstərməyə xidmət edib. Məsələn, 
Bu surətdə heç səni uşqol 
uşaqlarının yanına qoymazlar! Uşqolun geyinib-keçindiyini görmürsənmi?
(1,s. 53).
Onverset qurtarmasam da ... elə bir şeyəm. (1,s.207). Balşavet köpək 
uşağı, bura da sizə Ərsəy-zad deyil ha, onu bilin . (3,s. 207).

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 232 –
Bədii əsərlərin dilində məcazlaşma ön planda dayanır. Məcazlaşma əsasında 
isə sinonimlər üstünlük təşkil edir. Sinonimlik üslubiyyatla əlaqədar araşdırmanın 
mərkəzində özünü göstərir. 
Mir Cəlal sinonimlərdən bədii əsərlərində üslubi vasitə kimi ən incə 
məqamları çatırmaq üçün istifadə etmişdir. Yazıçı həm öz təhkiyəsində, həm də 
obrazların nitqində ifadəni gücləndirmək, müəyyən üslubi-ekspressivlik çalarları 
vermək üçün sinonimlərə müraciət etmişdir. Mir Cəlal bəzən özü də sözlərin yeni 
sinonim variantlarını yaratmışdır. Yazıçı tərəfindən düşünülmüş şəkildə, yerinə, 
məqamına uyğun olaraq seçilib işlədilən sinonimlər əsərin bədiiliyinin artırılmasına, 
fikrin daha dəqiq, canlı verilməsinə səbəb olur. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, 
yazışı yalnız ehtiyac olduqda sinonimlərə müraciət edir.
Sinonimlik bədii əsərin ümumi ideya məzmununu daha ifadəli vermək üçün 
yazışıya kömək edən vasitədir.
"Sinonim əsas mənasına görə mütləq və ya nisbi eyniyyət təşkil edən, lakin 
formasına və əlavə mənasına görə fəqlənən sözlərtdir"
(2,s. 72).
Mir Cəlalın bədii əsərlərində sinonimlərin məna yükü üslubi imkanları və 
vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir. Bəzən adi sözlər belə müəllifin üslubundan, 
konteksindəki şəraitdən asılı olaraq sinonimə çevrilə bilir. Ona görə də sinonomləri 
bu əsərlərdə çox böyük ekspresivlik ifadə edən üslubi kateqoriya adlandırmaq olar. 
Yazıçının bədii əsərlərində işlətdiyi sinonimlərin məna çalarları çox 
müxtəlifdi. Bəzən onlar, ayrılıqda götürüldükdə, eyni sinonimlik cərgəsinə daxil ola 
bilmir, yalnız mətn daxilində konkretləşir, məcazlaşır, sinonimləşir. Məsələn, 
Qumru razı olmadı. Evin işığını södürməmək üçün alçaq və qaralnıq daxmada 
yaşamağı məsləhət gördü (3,s.67 ). Çıx get ,ayrı adamın evində qal. Ayrı yerdə 
mənzil tapım sənə Yoxsa şəhərdə nə çoxdur yurdsuz-yuvasız uşaq, üzünə baxan 
kimdi? (6,s.60). 
Nümunələrdəki sinonimlər Mir Cəlal canlı xalq dilindən götürülmüş 
olsa da, həmin sözləri müxtəlif şəraitdə, obrazların vəziyyəti, təsvir olunan hadisəyə 
münasibəti ilə əlaqədar olaraq müxtəlif üslubi məqamlarda, müxtəlif məna 
çalarlarını bildirmək üçün istifadə etmişdir. Ev-daxma- mənzil-yurd-yuva sözləri 
eyni məfhunmun məna şalarlarını bildirməyə xidmət edir.
Sinonimlərin ən mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar məfhumun müxtəlif 
məna incəliklərini ifadə edir. Mir Cəlalın işlətdiyi məfhumun məna incəliklərini 
incəliklərini rəngarəng şəkildə, dəqiqliklə əks etdir. Belə sinonimlərdə ümumilikdə 
görünür.
Mir Cəlalın üslubunda sinonimliyin bir sıra xüsusi cəhətləri var. Yazıçı 
personajın daxili və daxili aləmin oxucuya tam incəliyi ilə oxucuya çatdırmaq üçün
cümlə daxilində sinonimləri həmcins olaraq işlətmişdir. Yəni sözün sinonim 
variantlarından birinin ifadə edə bilmədiyi məna, ikinci, bəzən üçüncü, dördüncü 
sinonim variantı ilə tamamlanır. Məsələn, 
Qədir hamıdan artıq 
iztirab çəkirdi.
O 
təcrübəsiz, aciz, məzlum
bir insan idi (3,s. 7
)
. Qədir arxadan öz həyəcanını, təlaşını 
söndürmək üçün öz həyəcanını gizlədirdi. (3,s. 11). Qumrunun ayrılıq sözü onu 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 233 –
daha da kədərləndirdi, ağır və bitməz, tükənməz xatirələrdən ayrılacaq, çətinliklə 
dilləndi. (3,s. 25). 
Göstərilən nümunələrdə Mir Cəlal eyni cümlə daxilində bir-birinə sinonim 
olan sözlərdən məharətlə, xüsusi bir üslubi priyom kimi istifadə etmiş, sinonim 
sözlər arasında məna yükünü bölüdürə bilmişdir. Belə bölüşdürmə personaj haqqında 
hərtərəfli məlumat çardırmağa xidmət edir.
Bəzi hallarda əsərin məzmununa uyğun olaraq eyni cümlədə sözün müxtəlif 
sinonim variantlarına müraciət etmişdir. Məsələn,
Müsafirin
sevinci burda olan 
qonaqların 
hamısında var idi. (IV,s. 148).
Yazıçı eyni mənanın müxtəlif çalarlarını ifadə edən sinonimlərinelə 
variantını seçib işlədib ki, o söz yerində deyilmiş olur, digəri ilə əvəz edildikdə 
sinonim vasitəsilə ifadə edilən fikir obrazlılığını, ekspresivliyini itirmiş olur.
Mir Cəlalın əsərləri ilə yaxından tanış olduqdan sonra belə bir qənaətə gəlmək 
olur ki, sinonimlərin müxtəlif nitq hissələrindən, daha çox isim və feillərdən 
düzəlməsi özünü göstərir.
Sinonimlik cərgəyə daxil olan sözlər mənbə etibarilə biur-birində fərqlənir. 
Yəni yazıçı sinonimləri həm milli sözlər, həm dialektlər, həm də alınma sözlər 
hesabına yaratmışdır. Milli dil vahidlərindən ibarət olan sinonim sözlərdə 
ekspressivlik, emosionallıq daha güclü olur.
Mir Cəlaləın bədii əsərlərində ekspressivlik-emosionallıq yaratmaq məqsədi 
ilə feili sinonimlərə geniş yer verilmişdir. Yazıçının nəsr əsərlərində işlənmiş feli 
sinonimlər, frazeoloji feili birləşmələr ədəbi dildə ekvivalenti olan, sadə danışıq 
variantlarıdır.
1) 
Sevinmək 
mənasında: 
Barxudar əhvalatı ona danışanda Qələndərin 
rəngi açıldı
. (3,s.357). 
Tahirzadənin məyus gözlərində qığılcım oyandı, 
çöhrəsi açıldı
. (6, s.35) 
2) Kədərlənmək mənasında 
Qədirin 
ürəyi 
xarab oldu.
(3,s. 45). 
Qədirin ürəyi sıxıldı, yüzbaşını o indi başa düşmüşdü. (3,s. 21). 
3)Gülmək mənasınada 
Mən heç nə danışmadım,sözüm də yoxdu. Bəli, xeyr ilə ya daheç nə demədən 
dişlərimi ağartmaqla başımı girləyir, məclisimizin bitməsinə tələsirdim (3,s. 63). 
Mirzə Cəlilin dodağı qaçdı, təzəcə dən düşmüş bığları kənara çəkildi, gözləri 
kiçildi. (6 ,s. 206). 
Göründüyü kimi, feili sinonimlərin çox böyük bir qismi yazıçının yaratdığı 
mürəkkəb quruluşlu fərdi-üslubi sinonimlərdir. Feili sinonimlərdə, əsasən, hərəkət və 
proses bildirən sözün ədəbi dil variantı danışıq variantı ilə birləşir və sinonimlik 
yaradır.
Mir Cəlalın dili canlı xalq danışıq dilinə əsaslandığı üçün əsərlərinin dilində 
də xalq danışıq dilindən, xalq leksikonundan gələn sinonimlərdən geniş şəkildə və 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 234 –
müvəfəqiyyətlə istifadə edilmiş, bu cəhət onun əsərlərinin bədiiliyini, xəlqiliyini, 
sadəliyini artıran əsas keyfiyyətlərdən birinə çevrilmişdir.
Əsərlərdə sinonim sözlərdən istifadə, müəllifin özü tərəfindən sözlərin yeni 
sinonim variantlarının yaradılması incə və dərin məna fərqlərini aşkara çıxarmağa, 
nəsr dilinin bədiiliyini, ekspresivliyini gücləndirməyə səbəb olmuşdur.
Mir Cəlal əsərlərində sinonimlərlə yanaşı, antonimlərdən də böyük məharətlə 
istifadə etmişdir. Müəllif həm öz təhkiyə dilində, həm də obrazların dilində
antonimlərdən bəhrələnmişdir. Antonimlər obrazların dilinə təbiilik verir, 
hadisələrin daha cox inandırıcı ifadəsinə yardımçı olur. 
Yazıçı antonim sözlərlə əsərlərinin lüğət tərkibini zənginləşdirir, yeni ifadə 
tərzləri yaradır, obrazları, hadisələri müqayisə edərək daha dolğun şəkildə vermək 
üçün onları qarşılaşdır və qarşılaşdırma zamanı antonimlərdəmn üslubi vasitə kimi 
istifadə edir. Bunun üçün həm xalq danışıq dilindən nümunələr götürür, həm də özü, 
yeri gəldikcə, müxtəlif üslubi məqamlardan antonimik vahidlər yaradır.
T.Hacıyevin fikrincə, mətndə çətin sözlərin aydınlaşdırılmasında 
antonimlərin xüsusi bir əhəmiyyəti var. Hadisələrin təzadı prosesində antonim sözlər 
işlənərkən antonimlərdən biri aydındırsa, dərhal o biri də andınlaşır. Oxucu fikirlərin 
qarşı-qarşıya olduğunu başa düşür.
Mir Cəlalın bədii əsərlərin işlətdiyi antonimlər işləndiyi əsərin obrazlılığını, 
estetik təsir gücünü, emosionallığını artıran ifadə vasitələrindən biridir. Əsərləri 
oxuyan zaman belə bir cəhətin şahidi oluruq ki, müəllif antonimlərdən istifadə 
etməklə, həm öz təhkiyə dilinin, həm də obrazlarındilinin zənginliyinə nail olmuşdur.
Mir Cəlalın bədii əsərlərində işlətdiyi antonimləri istifadə etdiyi üslubi 
funksiyasına görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: 
1. Təbiət lövhələrinin təsvirində istifadə olunanlar
: Bəlkə, bir daha 
qayıtmayacaq. Bir də buranın səhərinə göz açmayacaq, axşamlarını dinləməyəcək 
(3, s.25). Bakıda belə günlər- qışda yazı, yazda qışı, payızı andıran günlər çox olur 
(4, s.289). 
2. Personajların psixoloji vəziyyətinin təsvirində istifadə olunanlar: 
Sətənət 
oğlundan aldığı məktubdan həm sevinmiş, həm qüssələnmişdir. (5, s.281) Kimi 
sevinir, kimi peşman olurdu. (VI, s.35) 
3. Siniflər, təbəqələr arasında ziddiyyətləri, fərqli münasibəti göstərmək 
məqsədilə istifadə ediləmlər: 
Hamı biridi ki, qeyrət vaxtıdır. Hökümətin də dostu 
var, düşməni var. (I, s.14) 
Dünyadır, ay Sayalı xala! Biri varlı olar, biri kasıb. (3, s.109) 
4. Portret yaradarkən antonimlərdən istifadə olunanlar: Dəyirmi, mütənasib 
üzü vardı, aızı balaca, boyalı dodaqları nazik, gözü yekə, qara qaşları qalın idi 
(I, 
s.162). 
Antonimlərin qarşılaşdırılması ilə düzələn söz və ifadələrdə yaranan 
məcazilik oksimaron adlanır. Mir Cəlalın bədii əsərlərində hadisələri 
qarşılaşdırarkən, oksimaron yaradarkən istifadə etdiyi əsas vasitələrdən biri 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 235 –
antonimlərdir ki, onlar da mətn daxilində poetizmə yol açır. 
Məs. Mən bu canlı 
meyidin əlindən tezliklə qurtarmaq istədim (3, s.168) 
Mir Cəlalın bədii əsərlərində antonimlər obrazlılııq, estetik təsvir yaradan 
linqvopoetik vasitələrdən biridir. Yazıçı antonimlərin üslubi imkanlarindan istifadə 
edərək həm əsərlərinin dilini gözəl, rəvan olmasına, həm də obrazların, hadisələrin 
xarakterininin açılmasına nail olmuşdur.
Mir Cəlalın leksik kateqoriyalardan istifadəsi olduqca zəngin və rəngarəngdir. 
Yazıçı əsərlərinə xüsusi bir gözəllik qatan sözlərin düzgün seçilməsini bacarmışdır.
Ədəbiyyat siyahısı 
1. Axundov A. Dil və üslub məsələləri. Bakı. "Gənclik". 1970.
2. Dəmirçizadə Ə.Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı. "Azərtədris 
nəşriyyat". 1962. 
3. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. I cild. Bakı. Azərbaycan DöVlət Nəşriyyatı. 
1967. 
`
4. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı. "Gənclik". 1967 
5. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. III cild. Bakı. "Gənclik". 1968. 
6. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. IV cild. Bakı. "Gənclik". 1968. 
XÜLASƏ
Məqalədə Mir Cəlalın leksikasında bəhs edilir. Dilin leksik vahidi olan 
sözlərin müxtəlif məqamlarda işlənməsi və rəngarəng olması böyük yazıçımızın 
yaradıcılığında öz əksini tapıb. Mir Cəlalın leksik kateqoriyalardan istifadə tərzi, 
eyni zamanda omonim, sinonim, antonim yaratma üsulları olduqca zəngindir. 
Yazıçını əsərlərinin dili canlı xalq danışıq dilidir. Xalq dilini dərindən bilməsi və 
zəngin söz ehtiyatının olması onun əsərlərinə siraət etmişdir.
Yazıçının nəsr əsərlərində obrazlar xalq içərisindən çıxmış sadə insanlar 
olduğundan onların dilində dialektlər geniş işlənir. Mir Cəlalın bədii əsərləri dialekt 
materialları ilə çox yüklənməmiş, yeri gəldikcə istifadə olunmuşdur. Yazıçı bədii 
əsərlərində alınma sözlərdən müxtəlif məqsədlərlə, müxtəlif formalarda istifadə 
etmişdir. Bədii əsərlərin dilində işlənən alınma sözlərin bir hissəsi zərurət 
nəticəsində, bir qismi isə tipikləşdirmə məqsədi ilə obrazların dilində işlənən 
sözlərdir. Mir Cəlal sinonimlərdən bədii əsərlərində üslubi vasitə kimi ən incə 
məqamları çatırmaq üçün istifadə etmişdir. Yazıçı personajın daxili və daxili aləmin 
oxucuya tam incəliyi ilə oxucuya çatdırmaq üçün cümlə daxilində sinonimləri 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 236 –
həmcins olaraq işlətmişdir. Mir Cəlal əsərlərində sinonimlərlə yanaşı, antonimlərdən 
də böyük məharətlə istifadə etmişdir. Müəllif həm öz təhkiyə dilində, həm də 
obrazların dilində antonimlərdən bəhrələnmişdir. 
Салимова Улкер Бахадир г. 
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЯЗЫКА
МИР ДЖАЛАЛА 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается лексика Мир Джалала. То, что слова, 
являющиеся лексической единицей языка, употребляются в разное время и 
красочны, отражено в произведениях нашего великого писателя. Очень богата 
методика использования лексических категорий Мир Джалала, а также приемы 
создания омонимов, синонимов и антонимов. Язык произведений автора - 
живой просторечный. Его глубокие познания в разговорной речи и богатый 
словарный запас пронизывают его произведения.
В авторской прозе широко используются диалекты своего языка, так как 
герои - обычные люди из народа. Произведения Мир Джалала не были 
перегружены диалектным материалом и использовались по мере 
необходимости. В своих произведениях писатель использовал производные 
слова для разных целей и в разных формах. Некоторые производные слова, 
используемые в языке произведений искусства, являются словами, 
используемыми в результате необходимости, а некоторые из них используются 
в языке изображений с целью типизации. Мир Джалал использовал синонимы 
как стилистический инструмент в своих работах, чтобы передать самые тонкие 
моменты. Писатель использовал синонимы внутри предложения таким же 
образом, чтобы передать читателю всю тонкость внутреннего и внутреннего 
мира персонажа. Мир Джалал в своих произведениях умело использовал как 
синонимы, так и антонимы. Автор использовал антонимы как в языке своей 
прозы, так и в языке образов. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 237 –
Salimova Ulkar Bahadır g. 
VOCABULARY-SEMANTIC FEATURES OF MIR JALAL LANGUAGE 
SUMMARY 
The article deals with Mir Jalal's lexicon. The fact that words, which are the 
lexical unit of the language, are used at different times and are colorful is reflected in 
the works of our great writer. Mir Jalal's method of using lexical categories, as well 
as methods of creating homonyms, synonyms and antonyms is very rich. The 
language of the author's works is a living vernacular. His deep knowledge of the 
vernacular and rich vocabulary permeated his works. 
In the author's prose, dialects are widely used in their language, as the 
characters are ordinary people from the people. Mir Jalal's works of art were not 
overloaded with dialect materials and were used as appropriate. In his works of art, 
the writer used derived words for different purposes and in different forms. Some of 
the derived words used in the language of works of art are words used as a result of 
necessity, and some of them are used in the language of images for the purpose of 
typification. Mir Jalal used synonyms as a stylistic tool in his works to convey the 
most subtle points. The writer used synonyms within the sentence in the same way to 
convey to the reader the full subtlety of the character's inner and inner world. In his 
works, Mir Jalal used synonyms as well as antonyms with great skill. The author 
used antonyms both in the language of his prose and in the language of images.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Prof. Sənubər Abdullayeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 238 –
QARA MƏŞƏDIYEV 
filologiya elmləri doktoru, professor 
AZƏRBAYCAN DILININ DIALEKT LEKSIKASINDA MƏIŞƏT 
ƏŞYALARININ ADLARI ILƏ BAĞLI SÖZLƏR VƏ ONLARIN 
ÜMUMTÜRK DILLƏRINƏ QARŞILIQLI INTEQRASIYASI 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı 
Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-
Təhsil-1-2016-1(26)-71/07/5-M-23
Xülasə 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində işlənən məişət əşyalarının adları ilə 
bağlı çoxlu sayda leksik vahidlərlə ümumtürk dillərində işlənən bu qəbildən olan 
sözlər arasında əsaslı uyğunluqlar vardır. Bu əsaslı uyğunluqlar hər şeydən əvvəl, bu 
doillərin sıx qohumluq əlaqələrindən irəli gəlir. Fonetik və semantik dəyişikliklər də 
az deyildir.
Azərbaycan dilinin dialekt leksikasında məişət adları ilə bağlı sözlər mühüm 
yer tutur və onların bəziləri dilin tarixi inkişafı ilə əlaqədar olaraq müəyyən 
dəyişikliklərə uğramış, bəziləri isə demək olar ki, semantikasını dəyişmişdir. Məişət 
əşyalarının adlarını bildirən bəzi sözlər həm Azərbaycan ədəbi dilində, həm də bu 
dilin dialekt və şivələrində hazırda işlənməkdədir. Ədəbi dildə işlənənləri, fikrimizcə, 
dialekt və şivələrdə işlənənlərdən daha çoxdur. Azərbaycan dilinin dialekt və 
şivələrində mövcud olan məişət əşyalarının adları ilə bağlı leksik vahidlərin bəziləri, 
ümumiyyətlə, qohum türk dilləri üçün də səciyyəvidir.
Digər leksik vahidlər kimi Azərbaycan dilinin dialekt leksikasında işlənən 
məişət əşyalarının adlarını bildirən sözlərin ümumtürk dillərinə qarşılıqlı inteqrasiya 
vəziyyətinin öyrənilməsi, oxşar və fərqli cəhətlərin üzə çıxarılması olduqca vacib 
məsələlərdəndir. Məişət əşyalarının adları ilə bağlı leksik vahidlər gündəlik 
həyatımızda işlənən sözlərdir. Bir növ ümumişlək səciyyə daşıyır. Neçə əsrlərdir ki, 
bu sözləri qohum türk xalqları məişətlərində işlədirlər, ümumtürk dillərində və ya 
dialektlərində onların bəzilərinin işlənmə tarixi nisbətən yeni, bəziləri isə olduqca 
qədimdir ki, məqalədə bütün bu məsələlər linqvistik aspektdə təhlil edilir, həmin 
leksik qatın yayılma arealları da diqqət mərkəzində saxlanılır. 
Ayrı-ayrılıqda götürdükdə hər bir türk xalqının məişət əşyalarının adlarını 
bildirən sözlərlə bağlı zəngin leksikası var və bu zənginlik birdən-birə yaranmamış, 
uzun sürən tarixi inkişaf nəticəsində meydana çıxmışdır. Azərbaycan dilinin dialekt 
və şivələrində mövcud olan məişət əşyalarının adları ilə bağlı leksik vahidlərin 
inteqrativlik əlamətlərinə nəzər salmaq, qohum dillərlə müqayisə aparmaq, 
ümumiyyətlə, ümumtürk dillərinin keçdiyi inkişaf yoluna işıq salmaq deməkdir. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində məişət əşyalarının adları ilə bağlı çoxlu 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 239 –
sayda sözlər var ki, onlara başqa türkcələrdə və onların dialektlərində rast gəlmək 
mümkündür. Başqa sözlə desək, bu qəbildən olan leksik vahidlər qohum türkcələr 
üçün də səciyyəvidir ki, bu səciyyəviliyi linqvistik aspektdə aşkara çıxarmaq bu 
mövzunu kifayət qədər aktual edir.
Bütün bu müqayisə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan dilinin dialekt 
və şivələrində məişət əşyalarının adları ilə bağlı işlənən leksik vahidlərin əksəriyyəti 
istər oğuz, istərsə də qıpçaq dilləri üçün də xarakterikdir. 
Açar sözlər: 
məişət, əşya, leksik qat, inteqrasiya, türk xalqları 
ГАРА МАШАДИЕВ 
доктор филологических наук, профессор 
СЛОВА, СВЯЗАННЫЕ С НАЗВАНИЯМИ ПРЕДМЕТОВ БЫТА В 
ДИАЛЕКТНОЙ ЛЕКСИКЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА И ИХ 
ВЗАИМНАЯ ИНТЕГРАЦИЯ В ОБЩЕТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ 
Работа выполнена при финансовой поддержке Фонда развития 
науки при Президенте Азербайджанской Республики - Грант № EIF / MQM 
/ Наука и образование-1-2016-1 (26) -71 / 07/5-M-23. 
РЕЗЮМЕ 
Имеются существенные соответствия между большим количеством 
лексических единиц, связанных с названиями предметов быта, используемых в 
диалектах и диалектах азербайджанского языка, и словами этого типа, 
употребляемыми в общетюркских языках. Эти фундаментальные сходства 
проистекают прежде всего из близкого родства этих дойлов. 
Ф
онетические и 
семантические изменения не незначительны. 
Слова, относящиеся к нарицательным именам, занимают важное место в 
диалектной лексике азербайджанского языка, причем некоторые из них 
претерпели определенные изменения в связи с историческим развитием языка, 
а некоторые практически изменили свою семантику.
Некоторые слова, обозначающие названия предметов быта, в настоящее 
время используются как в азербайджанском литературном языке, так и в 
диалектах и говорах этого языка. Некоторые из лексических единиц, связанных 
с названиями предметов быта в диалектах и говорах азербайджанского языка, 
типичны и для родственных тюркских языков в целом. 
Как и другие лексические единицы, очень важно изучить состояние 
взаимной интеграции слов, обозначающих названия предметов быта, 
используемых в диалектной лексике азербайджанского языка, в общетюркские 
языки, для выявления сходств и различий.
Лексические единицы, связанные с названиями предметов домашнего 
обихода, - это слова, используемые в нашей повседневной жизни. Это своего 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 240 –
рода общность. Эти слова веками использовались в повседневной жизни 
родственных тюркских народов, некоторые из них относительно новые в 
общетюркских языках или диалектах, а некоторые очень старые. 
В отдельности каждый тюркский народ имеет богатый словарный запас 
слов, обозначающих названия предметов быта, и это богатство появилось не 
внезапно, а в результате длительного исторического развития.
Рассмотреть признаки интеграции лексических единиц, связанных с 
названиями предметов быта в диалектах и диалектах азербайджанского языка, 
сравнить их с родственными языками в целом, пролить свет на развитие 
общетюркских языков. В диалектах и диалектах азербайджанского языка много 
слов, связанных с названиями предметов быта, которые встречаются в других 
тюркских языках и их диалектах. 
Другими словами, такие лексические единицы характерны и для 
родственных тюркских языков, и лингвистический аспект выявления этой 
характеристики делает данную тему весьма актуальной. 
Все эти сравнения и сравнения показывают, что большинство 
лексических единиц, используемых в диалектах и диалектах азербайджанского 
языка в связи с названиями предметов быта, характерны как для огузского, так 
и для кипчакского языков. 
Ключевые слова: 
быт, вещи, лексический пласт, интеграция, 
тюркские народы 
GARA MASHADIEV 
Doctor of Philology, Professor 
WORDS RELATED TO THE NAMES OF HOUSEHOLD ITEMS IN THE 
DIALECTAL VOCABULARY OF THE AZERBAIJANI LANGUAGE AND 
THEIR MUTUAL INTEGRATION INTO COMMON TURKIC LANGUAGES 
This work was supported by the Science Development Foundation under 
the President of the Republic of Azerbaijan - Grant No. EIF / MQM / Science and 
Education-1-2016-1 (26) -71 / 07/5-M-23. 
SUMMARY 
There are fundamental similarities between the large number of lexical units 
related to the names of household items used in the dialects and dialects of the 
Azerbaijani language and such words used in all-Turkic languages. 
These fundamental similarities stem primarily from the close kinship of these 
doils. Phonetic and semantic changes are not insignificant.
W
ords related to common 
nouns occupy an important place in the dialectal vocabulary of the Azerbaijani 
language, and some of them have undergone certain changes in connection with the 
historical development of the language, and some have practically changed their 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 241 –
semantics. Some words denoting the names of everyday objects are currently used 
both in the Azerbaijani literary language and in the dialects and accents of this 
language. Some of the lexical units associated with the names of household items in 
the dialects and accents of the Azerbaijani language are also typical for related 
Turkic languages in general. Like other lexical units, it is very important to study the 
state of mutual integration of words denoting the names of household items used in 
the dialectal vocabulary of the Azerbaijani language into common Turkic languages 
in order to identify similarities and differences.
The lexical units associated with the names of household items are words 
used in our daily life. This is a kind of community. These words have been used for 
centuries in the daily life of kindred Turkic peoples, some of them are relatively new 
in common Turkic languages or dialects, and some are very old. 
Separately, each Turkic people has a rich vocabulary of words denoting the 
names of household items, and this richness did not appear suddenly, but as a result 
of a long historical development. To look at the signs of integrative lexical units 
related to the names of household items in the dialects and dialects of the Azerbaijani 
language, to compare them with related languages, in general, to shed light on the 
development of all-Turkic languages. 
There are many words related to the names of household items in the dialects 
and dialects of the Azerbaijani language, which can be found in other Turkic 
languages and their dialects. In other words, such lexical units are also characteristic 
of related Turkic languages, and the linguistic aspect of revealing this characteristic 
makes this topic quite relevant. 
All these comparisons and comparisons show that most of the lexical units 
used in the dialects and dialects of the Azerbaijani language in connection with the 
names of household items are characteristic of both Oghuz and Kipchak languages. 
Key words: 
everyday life, things, lexical layer, integration, turkic peoples
Annotasiya. 
Xalqın həyatında məişət əşyalarının adlarını bildirən sözlər 
dialekt leksikasında da əks olunur. Məqalədə Azərbaycan dilinin dialekt və 
şivələrində əks olunan sözlər qohum türkcələrin ədəbi dilləri, dialektləri ilə müqayisə 
olunur, inteqrasiya əlamətləri üzə çıxarılır. 
Aktuallıq. 
Qədim sözlər və sözlərin mənaları konservləşmiş şəkildə qohum 
xalqların məişəti ilə əlaqədar olan leksikada, qədim abidələrin dilində daha yaxşı 
qorunub saxlanmışdır və bu baxımdan məişət əşyalarının adlarını bildirən sözlərin 
dialekt və şivələrdə mühafizə olunaraq günümüzə qədər gəlib çıxmasında dilin 
dialekt və şivələri də istisna deyildir. 
Ayrı-ayrılıqda götürdükdə hər bir türk xalqının məişət əşyalarının adlarını 
bildirən sözlərlə bağlı zəngin leksikası var və bu zənginlik birdən-birə yaranmamış, 
uzun sürən tarixi inkişaf nəticəsində meydana çıxmışdır. Azərbaycan dilinin dialekt 
və şivələrində mövcud olan məişət əşyalarının adları ilə bağlı leksik vahidlərin 
inteqrativlik əlamətlərinə nəzər salmaq, qohum dillərlə müqayisə aparmaq, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 242 –
ümumiyyətlə, ümumtürk dillərinin keçdiyi inkişaf yoluna işıq salmaq deməkdir. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində məişət əşyalarının adları ilə bağlı çoxlu 
sayda sözlər var ki, onlara başqa türkcələrdə və onların dialektlərində rast gəlmək 
mümkündür. Başqa sözlə desək, bu qəbildən olan leksik vahidlər qohum türkcələr 
üçün də səciyyəvidir ki, bu səciyyəviliyi linqvistik aspektdə aşkara çıxarmaq bu 
mövzunu kifayət qədər aktual edir.
Giriş. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində işlənən məişət əşyalarının 
adları ilə bağlı çoxlu sayda leksik vahidlərlə ümumtürk dillərində işlənən bu qəbildən 
olan sözlər arasında əsaslı uyğunluqlar vardır. Bu əsaslı uyğunluqlar hər şeydən 
əvvəl, bu doillərin sıx qohumluq əlaqələrindən irəli gəlir. Fonetik və semantik 
dəyişikliklər də az deyildir.
“Xalqın həyatında, məişətində özünü göstərən dəyişikliklər dialekt 
leksikasında əks olunur. Cəmiyyətin və dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq müəyyən 
sözlər dialekt leksikasına daxil olur, sonradan bunların bir hissəsi işləkliyini saxlayır, 
bir hissəsi isə, ümumiyyətlə, ünsiyyətdən çıxır.
Ədəbi dilin lüğət tərkibi ilə müqayisədə dialekt leksikası daha 
mühafizəkardır. Dilin qədim leksik qatına aid olan sözlər şivələrin lüğət tərkibində 
daha çox qorunub saxlanılır” (1, 203). 
Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan dilinin dialekt leksikasında 
məişət əşyalarının adları ilə bağlı sözlər mühüm yer tutduğu kimi, həmin sözlər bəzi 
türkcələr üçün də səciyyəvidir. Azərbaycan dilinin dialekt leksikasına aid olan məişət 
əşyaları ilə bağlı leksik vahidlərin bəziləri oğuzların, bəziləri isə qıpçaqların dili üçün 
səciyyəvidir ki, bunları aşağıdakı kimi təhlil süzgəcindən keçirməyi məqsədəmüvafiq 
hesab edirik. 
Tava. 
Azərbaycan dilinin Çəmbərək şivəsində 
“kiçik qazan”
mənasında 
işlənir (2, 361). 
Bu leksik vahid eyni mənada Beyləqan, Gədəbəy, Goranboy, Mingəçevir, 
Şuşa, Tərtər şivələrində, Şəki dialektində 
“xörək növü”,
Bakı dialektində 
“sal daş”
mənalarında işlənir (3, 483). 
Tava 
sözü Türkiyə, özbək, uyğur türkcələrində 
“qazan”
mənasında və heç bir 
fonetik dəyişikliyə məruz qalmadan işlənir. Başqırd, qazax, qırğız, tatar, türkmən 
dillərində də həmin mənada və 
taba 
fonetik tərkibində çıxış edir (4, 856-857). 
Təknə. 
Bu söz Azərbaycan dilinin Zaqatala, Qax şivələrində 
təncə 
fonetik 
variantında “balaca qazan” mənasında işlənir: -Get təncəni gəti (Zaqatala); -Təncədə 
uşağa yemək pişirdim (Qax) (4, 378). 
Təknə 
sözü Dərələyəz şivəsində 
“təhnə” (k-h 
samit əvəzlənməsi ilə)
fonetik tərkibində işlənir və 
“ağacdan hazırlanmış qab, çörək 
qabı”
mənasını bildirir (2, 365).
Türkiyə türkcəsində 
təknə 
sözü 
tekne 
şəklində xamır hazırlamaq üçün qab 
mənasında işlənir. Türkmən dilində bu söz 
“xamır ləyən (legen)” 
mənasını bildirir. 
Qırğız türkcəsində 
“kamır tesisi” (xamır teşti)
mənasında işlənir (4, 866-867). 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 243 –
Tulum. 
Azərbaycan dilinin Qafan və Qarakilsə şivələrində məişət əşyasının 
adı ilə bağlı olan bu leksik vahid 
“dəridən hazırlanmış nehrə, tuluq” 
mənasında 
işlənir (2, 383). 
Tulum 
sözü Türkiyə, türkmən, uyğur türkcələrində ədəbi dil sözü hesab 
olunur və Azərbaycan dilinin şivələrində işlənən fonetik tərkibdə çıxış edir. 
Azərbaycan türkcəsində 
tuluq 
sözü ədəbi dil norması hesab olunur. Özbək dilində 
tulum 
sözü 
“dəri torba” 
mənasını bildirir (5, 202-203). 
Çanax. 
Bu söz Azərbaycan dilinin şivələrində 3 mənada işlənir: 1) “böyük 
kasa, saxsı kasa” mənasında İrəvan, Vedi, Zəngibasar şivələrində; 2) “qab” (pendir 
düzəltmək üçün istifadə olunan əşya) mənasında Kalinino şivəsində; 3) “ölçü qabı” 
(16 kq-ya bərabər) mənasında Dərələyəz, Vedi, Zəngibasar şivələrində işlənir (2, 95). 
Çanax 
sözü 
“tuluq” 
mənasında 
şanaş 
fonetik tərkibdə qazax türkcəsində və 
çanaç 
şəklində qırğız türkcəsində çıxış edir (5, 902-903). 
Çini. 
Bu söz Azərbaycan dilinin Çəmbərək şivəsində 
“boşqab”, 
Dərələyəz 
mənasında isə 
“büzmə” 
mənasında işlənir (2, 107). Türkiyə türkcəsində bu söz 
çini, 
uyğur türkcəsində 
çinä 
fonetik tərkiblərində işlənir və 
kasa 
mənasını bildirir. 
Azərbaycan ədəbi dilinin sözü olan 
kası, 
özbək və uyğur dillərində 
kasin 
fonetik 
variantlarında işlənir (5, 134-135). 
Güyüm. 
Bu söz Azərbaycan dilinin şivələrində 3 mənada işlənərək 
omonimlik təşkil edir. 
Güyüm 
sözü Çəmbərək şivəsində həm 
“dərin”,
həm də 
“sərnic, mis qab”
mənalarında, Meğri şivəsində isə 
“içərisi ilə su aparmaq üçün 
qısa saxsı turba” 
mənalarında işlənir (2, 167). 
Türkiyə türkcəsində 
güyüm 
sözü
gügüm
fonetik variantında və 
sərnic, mis
qab
mənasında işlənir. Azərbaycan türkcəsində bu sözün ədəbi dildəki qarşılığı 
“səhəng”
sözüdür. 
Güyüm
sözü digər türkcələrə inteqrasiya olunmuşdur. Bu sözün 
yerinə başqırd dilində 
kufsin,
qazax dilində 
mis kumıra,
qırğız dilində 
kumura, 
közä,
özbək dilində 
küvä,
tatar dilində 
kuvsin,
türkmən dilində 
küyze,
uyğur dilində 
kımran, köyza,
kölzak sözlərindən istifadə olunur (5, 290-291). 
Çölməx. 
Azərbaycan dilinin Vedi, Zəngibasar şivələrində bu leksik 
dialektizm həm 
xörək bişirilən
saxsı qab,
həm də 
kiçik küp
mənasında işlənir (2, 
109). 
Çölməx 
sözü Zəngibasar şivəsində 
piti 
mənasını da bildirir (2, 110). Bu sözün 
ümumtürk dillərinə qarşılıqlı uyğunlaşması çox da aktiv deyildir. Belə ki, həmin 
leksik vahid 
“kiçik küp”
mənasında və cülmäk şəklində tatar, hunça formasında 
özbək, 
humzä, humça
şəkillərində uyğur türkcəsində işlənir (5, 294-295).
Həvəngdəstə. 
Mürəkkəb quruluşa malik bu şivə sözü 
həvəng
və
dəstə 
sözləri 
əsasında formalaşmışdır. Mürəkkəb sözün birinci komponentindəki söz əslində 
həvə 
şəklində olmalıdır və 
ng 
ünsürü sözə dialekt və şivənin və eyni zamanda danışıq 
dilinin qanunlarına əsasən artırılmışdır. Bu ünsürə Azərbaycan dilində az miqdarda 
sözlərin tərkibində də rast gəlmək olur. Məsələn, 
turşəng, turpəng, tüfəng 
və s. 
Həvə 
sözü Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində çoxmənalı söz qismində çıxış edir. 
Belə ki, bu leksik vahid Zərdab, Şamaxı, Laçın, Şahbuz dialekt və şivələrində 
“palaz 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 244 –
toxumaq üçün istifadə olunan alət” 
mənasında işləndiyi halda, Basarkeçər, 
Çəmbərək, Dərələyəz, Vedi şivələrində 
“xalça toxumaq üçün ağacdan hazırlanan 
alət” 
mənasında çıxış edir (4, 122; 2, 176). Hətta Sabirabad şivəsində 
həvə 
sözü 
“oyun zamanı uşaqların tez-tez toplaşdığı yer” 
mənasında da işlənir (4, 122). 
Həvəngdəstədən 
Azərbaycan mətbəxtində bor sıra ədviyyatları (istiot, darçın, hil və 
s.) əzmək üçün istifadə olunur. Bu sözün həm sadə, həm də mürəkkəb formalarına 
bəzi türkcələrdə rast gəlinir. Türkiyə türkcəsində 
həvəng 
sözü
heven 
fonetik 
variantında çıxış edir. Bu söz özbək, uyğur türkcələrində 
hävänçä//havança
fonetik 
tərkiblərində işlənir, məişət əşyasının adını bildirir. Türkiyə türkcəsində bu sözün 
mürəkkəb formasına 
havaneli 
şəklində rast gəlinir (5, 322-323).
Silgi. 
Azərbaycan dilinin Ağbaba şivəsində bu söz 
əl-üz dəsmalı, 
Çəmbərək 
şivəsində isə 
yazı taxtasını (lövhəsini) təmizləmək üçün kiçik yastıq” 
mənalarında 
işlənir (2, 331). 
Silgi 
sözü kök 
+
şəkilçi modeli əsasında formalaşmışdır. 
-gi
şəkilçisi 
feildən isim düzəltmə funksiyasını yerinə yetirir. 
-gi, -gü
şəkilçisinin funksiyasından 
bəhs edən Ə.Tanrıverdi göstərir ki, bu şəkilçiyə yazılı abidələrimizdə az təsadüf 
olunur: 
Qadın anamın sevgisi (Dədə Qorqud); Dünyənün sevgisin, ağır yük imiş, 
bəndən eşit (Nəsimi); Güzgütək üzün dilər müqabil, İrməz çu rəqib pəncə qabil, Ah 
sevgi nigar, sən qal imdi (Xətai).
Bu şəkilçi müasir ədəbi dilimizdə bir neçə fonetik 
variantda sabitləşmişdir: 
-qı, (-qu, -ğu, -ki, -kü, -gi, -gü) – pusqu, çalğı, sorğu, seçki, 
sevgi... 
Müasir ədəbi dilimizdəki süpürgə sözü M.Kaşğarinin “Divan”ında süpürgü 
şəklindədir. Deməli, 
-gə 
şəkilçisi 
-gi
-nin fonetik dəyişikliyə uğramış variantı kimi 
götürülə bilər. Bir cəhəti də əlavə edək ki, 
güzgü
sözü qədim türk mətnlərində 
közünü//közünük 
şəklində müşahidə edilir (6, 220-221). 
Azərbaycan dilinin bəzi şivələrində işlənən 
silgi 
sözü qazax türkcəsində 
silgi, 
başqırd türkcəsində 
hölgö, 
tatar türkcəsində 
sölgi 
fonetik tərkiblərində işlənir və 
Azərbaycan dilinin şivələrində ifadə etdiyi mənanı bildirir. Məişətimizdə 
əl-üz 
dəsmalı, 
silgi sözlərinə nisbətən dəsmal,
məhrəba 
sözləri daha çox işləkdir. 
Məhrəba 
sözü ilə müqayisədə 
dəsmal 
sözü bəzi türkcələrə uyğunlaşmış vəziyyətdədir. 
Azərbaycan ədəbi dilində 
dəsmal 
sözü başqırd türkcəsində 
tastamal, 
tatar 
türkcəsində 
tastımal 
fonetik tərkiblərində çıxış edir (5, 322-323). 
Metod. 
Məqalədə linqvistik-təsvir metodu tətbiq edilmişdir. 
Nəticə. 
Bütün bu müqayisə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan 
dilinin dialekt və şivələrində məişət əşyalarının adları ilə bağlı işlənən leksik 
vahidlərin əksəriyyəti istər oğuz, istərsə də qıpçaq dilləri üçün də xarakterikdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 245 –
Ədəbiyyat 
1.
Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, Elm və təhsil, 
2016 
2.
Bayramov İ. Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası. Bakı, Elm və təhsil, 
2011 
3.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2007 
4.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964 
5.
Karşılaştırmalı türk lehçeleri sözlüğü. Ankara, 1993 
6.
Tanrıverdi Ə.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, Elm və təhsil, 
2012 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Prof.Mahirə Hüseynova
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 246 –
PƏRVİZ XOSROV OĞLU XASPOLADLI 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ DÜZƏLTMƏ 
İSİMLƏRİN MORFOLOJİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN ÜMUMTÜRK 
DİLLƏRİNƏ QARŞILIQLI İNTEQRASIYASI 
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf 
Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF/MQM/Elm-
Təhsil-1-2016-1(26)-71/07/5-M-23 
Xülasə 
Azərbaycan dilində olduğu kimi, digər türkcələrdə də söz yaradıcılığında da 
həmin dillərin dialekt və şivələri mühüm rol oynayır. Ümumtürk dillərində söz 
yaradıcılığının qrammatik baxımdan tədqiqində əsas fikir düzəltmə sözün formal 
təhlilinə verilir və bu baxımdan düzəltmə isimlər də istisna deyildir. Təhlil 
prosesində düzəltmə isimlərin formalaşması, onların quruluşu və tərkibi ğn plana 
çəkilir. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində morfoloji üsulla düzələn isimlər 
kəmiyyətcə çoxluq təşkil edir və bu üsulla isimlər müstəqil söz köklərinə müxtəlif 
morfoloji göstəricilərin artırılması ilə əmələ gəlir və Azərbaycan ədəbi dilində də 
vəziyyət bu cürdür. Azərbaycan ədəbi dilində və ya dialekt və şivələrində olduğu 
kimi, qohum türkcələrdə də, bir qayda olaraq, isim düzəldən şəkilçilər müstəqil 
sözün kökünə artırılır. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində adlardan və 
feillərdən düzəltmə isim əmələ gətirmək üçün müxtəlif morfoloji göstəricilərdən 
istifadə olunur ki, məqalədə həmin şəkilçilərin bəziləri türkcələrin ədəbi dilləri və ya 
dialekt və şivələri ilə tutuşdurulur, oxşar və fərqli xüsusiyyətlər aşkara çıxarılır. 
Ümumtürk dilləri isimlərinin əsas bir hissəsini düzəltmə isimlər təşkil edir. 
Ayrı-ayrı türkcələrin ədəbi dillərində və eyni zamanda dialekt və şivələrində 
düzəltmə isimlərin yaranması söz yaradıcılığı prosesi ilə sıx şəkildə bağlı olub, onun 
ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Qohum türkcələrdə olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi 
dilində və dialekt və şivələrində düzəltmə isimlər 3 üsulla əmələ gətirilir: 1) 
morfoloji üsul; 2) sintaktik üsul; 3) leksik-sintaktik morfoloji üsul. Morfoloji üsulla 
isim yaratma prosesində adlarla yanaşı feil əsaslları da fəal rol oynayır. Bu cəhətdən 
isim düzəldən şəkilçilər əsaslı şəkildə differensiallaşmışdır. Yəni bir qrup şəkilçilər 
yalnız adlardan, bir qrup şəkilçilər isə yalnız feillərdən isim düzəltməyə xidmət edir. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində mövcud olan düzəltmə ismin 
morfoloji göstəricilərinin modifikasiyaları ümumtürk dilləri üçün olduqca gedişdir. 
Bu modifikasiyaların bəziləri qohum türkcələrdə ədəbi dil norması kimi nəzərə 
alındığı halda, bəziləri ayrı-ayrı qohum dillərdə bir dialekt xüsusiyyəti kəsb edir ki, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 247 –
bunları hərtərəfli şəkildə araşdırmaq müasir türkologiya elminin qarşısında duran 
mühüm vəzifələrdən biridir. 
Açar sözlər:
isim, düzəltmə, türkcələr, dialekt və şivə, morfoloji üsul
Работа выполнена при финансовой поддержке Фонда развития 
науки при Президенте Азербайджанской Республики - Грант № EIF / MQM 
/ Наука и образование-1-2016-1 (26) -71 / 07/5-M-23. 
Парвиз Хосров оглу Хасполадлы 
Доктор философских наук, доцент 
НАНА, Институт языкознания имени Насими 
ВЗАИМНАЯ ИНТЕГРАЦИЯ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ 
ПРОИЗВОДНЫХ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ ДИАЛЕКТОВ И ГОВОРОВ 
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА В ОБЩЕТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ 
Резюме 
Как и в азербайджанском языке, диалекты и говоры этих языков играют 
важную роль в словообразовании в других тюркских языках. При 
грамматическом изучении словообразования в общетюркских языках основная 
идея отводится формальному анализу производных слов, и в этой связи не 
исключены производные существительные. В процессе анализа на первый план 
выходит образование производных существительных, их строение и состав. В 
диалектах и говорах азербайджанского языка морфологически производные 
существительные образуют множественное число, и, таким образом, 
существительные образуются путем добавления различных морфологических 
индикаторов к независимым корням слов, и в азербайджанском литературном 
языке ситуация аналогична. Как и в азербайджанском литературном языке или 
диалектах и говорах, в родственных тюркских языках, как правило, к корню 
самостоятельного слова добавляются суффиксы, образующие 
существительные. В диалектах и говорах азербайджанского языка различные 
морфологические индикаторы используются для образования 
существительных и глаголов, и некоторые из этих суффиксов сравниваются с 
литературными языками или диалектами и говорами тюркских языков, выявляя 
сходства и различия. 
Основная часть названий всех тюркских языков - исправительные 
существительные. Образование исправительных существительных в 
литературных языках и диалектах разных тюркских языков тесно связано с 
процессом словообразования и является его неотъемлемой частью. Как и в 
родственных тюркских языках, исправительные существительные в 
азербайджанском литературном языке и диалектах и диалектах образуются 3 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 248 –
способами: 1) морфологическим способом; 2) синтаксический метод; 3) 
лексико-синтаксический морфологический метод. «Наряду с 
существительными, основы глагола также играют активную роль в процессе 
морфологического образования существительных. В этом отношении 
суффиксы, образующие существительное, принципиально различаются. То 
есть группа суффиксов служит для образования существительных только из 
существительных, а группа суффиксов - только из глаголов. 
Модификации морфологических признаков исправительного 
существительного в диалектах и диалектах азербайджанского языка достаточно 
развиты для общетюркских языков. В то время как некоторые из этих 
модификаций рассматриваются как нормы литературного языка в родственных 
тюркских языках, другие имеют диалектную особенность в отдельных 
родственных языках, всестороннее изучение которых является одной из 
важных задач современной тюркологии. 
Ключевые слова: 
существительное, производное, тюркские языки, 
диалект и говор, морфологический метод 
Parviz Khosrov Haspoladli 
Doctor of Philosophy, Associate Professor 
ANAS, Institute of Linguistics named after Nasimi 
MUTUAL INTEGRATION OF MORPHOLOGICAL INDICATORS OF 
DERIVATIVE NOUNS OF DIALECTS AND ACCENTS OF THE 
AZERBAIJANI LANGUAGE INTO COMMON TURKIC LANGUAGES 
This work was supported by the Science Development Foundation under 
the President of the Republic of Azerbaijan - Grant No. EIF / MQM / Science and 
Education-1-2016-1 (26) -71 / 07/5-M-23. 
Summary 
As in the Azerbaijani language, dialects and accents of these languages play 
an important role in word formation in other Turkic languages. In the grammatical 
study of word formation in common Turkic languages, the main idea is assigned to 
the formal analysis of derivative words, and in this regard, derivative nouns are not 
excluded. In the process of analysis, the formation of derivative nouns, their structure 
and composition come to the fore. In dialects and accents of the Azerbaijani 
language, morphologically derived nouns form a plural, and thus, nouns are formed 
by adding various morphological indicators to the independent roots of words, and 
the situation is similar in the Azerbaijani literary language. As in the Azerbaijani 
literary language or dialects and accents, in related Turkic languages, as a rule, 
suffixes are added to the root of an independent word, forming nouns. In dialects and 
accents of the Azerbaijani language, various morphological indicators are used to 
form nouns and verbs, and some of these suffixes are compared with literary 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 249 –
languages or dialects and accents of Turkic languages, revealing similarities and 
differences. 
The main part of the names of all Turkic languages are corrective nouns. The 
formation of corrective nouns in the literary languages and dialects of different 
Turkic languages is closely connected with the process of word formation and is an 
integral part of it. As in related Turkic languages, corrective nouns in the Azerbaijani 
literary language and dialects and dialects are formed in 3 ways: 1) morphological 
method; 2) syntactic method; 3) lexical-syntactic morphological method. Along with 
nouns, verb bases also play an active role in the process of morphological noun 
formation. In this respect, noun-forming suffixes are fundamentally differentiated. 
That is, a group of suffixes serves to form nouns only from nouns, and a group of 
suffixes only from verbs. 
Modifications of the morphological features of the corrective noun in the 
dialects and dialects of the Azerbaijani language are quite advanced for all-Turkic 
languages. 
W
hile some of these modifications are considered as norms of literary 
language in related Turkic languages, others have a dialectal feature in separate 
related languages, the comprehensive study of which is one of the important tasks of 
modern Turkology. 
Key words: 
noun, derivative, Turkic languages, dialect and accent, 
morphological method 
Aktuallıq. 
Ümumtürk dillərində və eyni zamanda onların dialekt və 
şivələrində adlardan və feillərdən isim düzəldən morfoloji göstəricilər qohum dillərin 
lüğət tərkibini zənginləşdirmək üçün söz yaratma prosesində fəal iştirak edir, lakin 
onların fəalları ilə bərabər passivlərinə, qeyri-məhsuldarlarına da rast gəlmək olur. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də mövcud olan isim düzəldən şəkilçilərin 
(istər adlardan, istərsə də feillərdən – P.X.) bəziləri ayrı-ayrı türkcələrin bəzilərində 
fəal, bəzilərində isə passiv şəkildə çıxış edir ki, türk xalqlarının bir-birinə daha da 
yaxınlaşdıqları müasir dövrdə bunları müqayisəli şəkildə araşdırıb, dəyərli nəticələr 
əldə etmək aktuallıq kəsb edir. 
Annotasiya. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində isim düzəldən 
morfoloji göstəricilərin ümumtürk dillərinə qarşılıqlı inteqrasiyasından danışılır.
Giriş. 
Ümumtürk dilləri isimlərinin əsas bir hissəsini düzəltmə isimlər təşkil 
edir. Ayrı-ayrı türkcələrin ədəbi dillərində və eyni zamanda dialekt və şivələrində 
düzəltmə isimlərin yaranması söz yaradıcılığı prosesi ilə sıx şəkildə bağlı olub, onun 
ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Qohum türkcələrdə olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi 
dilində və dialekt və şivələrində düzəltmə isimlər 3 üsulla əmələ gətirilir: 1) 
morfoloji üsul; 2) sintaktik üsul; 3) leksik-sintaktik morfoloji üsul. “Morfoloji üsulla 
isim yaratma prosesində adlarla yanaşı feil əsaslları da fəal rol oynayır. Bu cəhətdən 
isim düzəldən şəkilçilər əsaslı şəkildə differensiallaşmışdır. Yəni bir qrup şəkilçilər 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 250 –
yalnız adlardan, bir qrup şəkilçilər isə yalnız feillərdən isim düzəltməyə xidmət edir 
(1, 71; 2, 104). 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində düzəltmə isimləri əmələ gətirmək 
üçün çoxlu sayda morfoloji göstəricilərdən istifadə olunur və morfoloji göstəricilərin 
bəziləri feilin demək olar ki, ümumtürk dillərinə və ya onların dialektlərinə qarşılıqlı 
inteqrasiya olunmuş vəziyyətdədir. Düzəltmə isimləri əmələ gətirən morfoloji 
göstəricilərin bəziləri türkcələrdə məhsuldar, bəziləri isə passiv şəkildə fəaliyyət 
göstərirlər. Azərbaycan dilinin müəyyən dialekt qruplarında məhsuldar işlənən və 
düzəltmə isim əmələ gətirən morfoloji göstəricilərdən biri 
-lıx, -lik, -lux, -lix, -lüh 
şəkilçiləri hesab olunur. “İsim və sifət düzəldən bu şəkilçilər bir sıra fonetik 
hadisələrlə əlaqədar olaraq (əsasən sözdəki yerindən asılı olaraq) müxtəlif 
variantlarda özünü göstərir. Türkcələrdə vəziyyət bu cürdür. Məs.: qazax türkcəsində 
-lık
4
isimdən isim düzəldən morfoloji göstəricisinin 
-dık, -dik, -tik 
şəkilləri də vardır 
və bunlar ədəbi dil norması sayılır. Qazax türkcəsində 
-lık
2
şəkilçisinin bu cür 
şəkillər alması mənbələrdə aşağıdakı kimi izah olunur: “Ünlülerden (seslilerden) ve 
r, v, y
seslerinden sonra 
l, z, m, ɧ, n, c-
den sonra 
d'
li, 
p,
t, s, ş,
k'
den sonra 
t'
lidir: 
balalık (çoçukluk), analık, eginsilik (ikincilik). Barlık (varlık, bütün), suluvluk 
(güzellik), baylık (zenginlik), yamandık (yamanlık, kötülük), azdık (azlık), azattık 
(azatlık), bastık (başlık), actık (aclık) (2, 1048).
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də qazax türkcəsində işlənən 
-dık, -
dik, -tık, -tik
formalarını müşahidə edirik: 
başlık//baştık (Qərb qrupu dialekt və 
şuivələri); azatlık (azattık) (Cənub qrupu dialekt və şivələri); azlık (azdık) (Təbriz 
şivəsi); qızdıx//qızlıq (Göyçay şivəsi); döztük//dösdük (Zərdab şivəsi) və s.
Qırğız türkcəsində də 
-lık
şəkilçisinin 
-dık
4
, -tık
4
variantları işlənir. Məs.: 
tardık (darlık), borborduk (merkez), mümkündük (imkän), mayramdık (bayramlık)
və s. (3, 1063). 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində
-lıq
4
şəkilçisinin 
-nıx
4
variantına da 
rast gəlinir. 
-lıq
4
şəkilçisinin həm ədəbi dillərində, həm dialekt və şivələrində işlənmə 
formalarından bəhs edən A.Vəliyev yazır ki, bu şəkilçi medifikasiyaları Azərbaycan 
dili üçün bir variant kimi (dialekt və şivələrində çoxvariant kimi – P.X.) nəzərə 
alındığı halda, bunlardan bəziləri ayrı-ayrı qohum dillərdə bir dialekt xüsusiyyəti 
olmaqla qalmayıb, ədəbi dil norması kimi qəbul olunur. Bu vəziyyəti başqırd, 
türkmən və başqa müasir türk dillərində və dialektlərində görmək mümkündür. Məs.: 
Müasir qaqauz dilində 
-lık (dialektlərdə -lik/ikilik/, -luk//doruluk, -luk/qozluk, -
nık/adannık, -nik/zenginnik/, -nuk//onnuk;
qazax dilinin Aral şivəsində 
-lık//maylık 
“balık ovlanan yer)/ -lik/inelik “tor toxumaq üçün ağc iynə”/, -dık/auldık (aul).
Azərbaycan dilinin keçid şivəsində digər dialekt qruplarına nisbətən bu 
formalar geniş yayılmışdır və bunların aşağıdakı variantlarına təsadüf edilir: 
-nıx/-
nığ (səhkənıx, avadannıx, biyabannıx); -nik (səmənnik); -nux (yoğunnux); -dıx 
(qızdıx); -dığ (tarazdığ); -dik (nəmişdik); -dix (hürriyyətdix); -zik (dizzik); -rıx 
(əsgərrıx); -rix (torix)
(3, 8; 4, 85; 5, 13). Misallardan aydın olur ki, tam və yarımçıq 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 251 –
assimilyasiya hadisəsi ilə əlaqədar olaraq həmin şəkilçilər daha artıq dəyişikliyə 
məruz qalır və nəticədə yuxarıda göstərilən şəkilçi variantları əmələ gəlir. Lakin bu 
variantlarla yanaşı olaraq şərq qrupu xüsusiyyəti olan karlaşmanı 
-lıx, -lik, -lux, -lix', 
-lih
özündə əks etdirmiş şəkilçi variantları nisbətən daha geniş şəkildə (xüsusən 
Ağdaş şivəsində) yayılmışdır. Həmin vəziyyəti bu tip düzəltmə isimlərin çox 
olmasında görmək mümkündür. Məs.: 
incıxlıx, xırdalıx, qulaxlıx, suralıx, quraxlıx, 
fızıllıx, kollux, yemlik, şitilcəlik, ellih, enlik
və s. (3, 8).
Azərbaycan dilinin keçid şivələrində -çax şəkilçisinin isim və feil köklərinə 
artırılması ilə əşya adlarının və başqa anlayışları bildirən düzəltmə isimlər yaranır. 
Məs.: qolçax (Cəbrayıl), qapçax (Ağdaş) (3, 9). 
U
yğur türkcəsində -çak, -çäk 
şəkilçisi isimdən isim düzəltmə funksiyasını yerinə yetirir. Məs.: kızçak, tayçak, 
tölçak və s. (6, 1111).
Türkmən türkcəsində -çak, -çek şəkilçisi feildən isim düzəldən morfoloji 
göstərici kimi çıxış edir. Məs.: sallançak (sallancak), gizlençak (gizlenecek yer) (6, 
1101). 
Özbək dilində 
-çak, -çäk
morfemi isimdən isim düzəldən şəkilçilərdən biri 
hesab olunur. Məs.: 
tayçak (küçük tay), kelincak (gelin) (6, 1075). 
Azərbaycan ədəbi dilində və eyni zamanda dialekt və şivələrində dörd 
variantlı 
-çı
şəkilçisi sözdüzəltmə prosesində əsas rol oynamışdır. Azərbaycan dilinin 
bəzi şivələrində bu morfem bir variantda, bəzilərində iki varianta, qərb və keçid 
şivələrində isə dörd variantda işlənir. Məs.: 
ilxıçı, qoruqçu, güdükçü, cərgöçi
və s. 
Bəzən bu şivələrdə dörd variantlı 
-lı
şəkilçisi vəzifəsində 
-çı
4
şəkilçisi çıxış edir və 
bu şəkilçinin məkan mənasını ifadə etməsi hadisəsini bəzi türk dilləri və 
dialektlərində görmək mümkündür. Qırğız dilinin Cergetal şivəsində 
-çı
4
şəkilçisinin 
həmin vəzifədə işləndiyini 
(jerqe-talçı, alayçı)
(7, 15) müşahidə etmək olar.
-çı
4
şəkilçisinin yayılma arealları da genişdir. Belə ki, müasir türk dillərinin 
hər birində məhsuldarlığı ilə fərqlənən 
-çı
4
şəkilçisi Türkiyə türkcəsində də işlənir. 
-
çı
4
şəkilçisi qazax türkcəsində 
s
samiti ilə çıxış edir, yəni 
-sı, -si
fonetik tərkibində. 
Məs.: avsı (avçı), temirsi (dəmirçi), cazuvsı (yazıçı), okuvsı (okuyucu) (6, 1049).
Türkcələrdə və onların dialektlərində müxtəlif forma və şəkillərdə işlənən 
-çı
4
şəkilçisinin ifadə etdiyi mənalar da maraqlıdır. “Türkologiyada bu şəkilçinin ifadə 
etdiyi mənalar, həm də “adam”, “insan” mənasını verən sözlərlə bağlı olduğu 
müəyyənləşdirilib. Məs.: A.N.Kononovun fikrincə, fəaliyyət göstərənin adı 
-çı 
şəkilçisi vasitəsilə yaranır. Bu fikir N.K.Dimitriyev tərəfindən qüvvətləndirilib. 
Müəllif başqırd dilindəki 
balıkşı + sı – balıqçı, -eş 
+
se – işçi kimi sözlərə istinad 
edərək göstərir ki, 
-sı, -so, -se, -sə (yəni -çı
4
) 
vasitəsilə isim kökündən işgörənin və 
ixtisas sahibinin adı əmələ gəlir. Ə.Dəmirçizadəyə görə, 
-çı
4
şəkilçisi 
“adam” 
mənasını verən 
-çe/-zi, -si//-si 
ilə əlaqədardır. Səlim Cəfərov 
-çı 
şəkilçisinin qədim 
türk dilində 
adam, insan 
mənasında işlənən 
kişi 
sözündən yarandığını ehtimal edir 
(8, 212). 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 252 –
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin şivələrində və Qırğız 
dilinin Çerqe-tal şivəsində 
-lı
4
şəkilçisinin funksiyasını yerinə yetirən 
-çı 
şəkilçisi 
qırğız ədəbi dilində 
uçu (-üçü, öçu, öçü) 
şəkillərində işlənir. Məs.: 
cazuçu (yazıçı), 
öküçu (okuyucu), satüçu (satıcı), suröçu (soran), közdöçu (gözleyen)
(6, 1064).
İsim və feil köklərinə artırılan və yer, əşya adları əmələ gətirən 
-cax'// -cək, -
cağ, -acax'//-əcək 
şəkilçiləri Azərbaycan dilinin Cəbrayıl, Zərdab, Ağdaş, Göyçay 
şivələrində az məhsuldardır. Məs.: 
oturacak (stul), ərincək (tənbəl), sucax (sulu 
yer), yatacax, kərkincək, sirkəncək 
və s.
Müasir özbək ədəbi dilində də morfoloji göstərici 
-çak 
şəklində işlənir: 
tartinçak (çekingen), maktançäk (öküngen)
(6, 1076) və göründüyü kimi, özbək 
ədəbi dilində bu şəkilçi feildən isim düzəltmə funksiyasını yerinə yetirir. 
A.N.Kononov da qeyd edir ki, müasir özbək ədəbi dilində 
-çik//-çuk//-çok//-çak 
qeyri-məhsuldar şəkilçidir: 
kabarçik//kavarçik (döyənək), irçuk, ərinçok “tənbəl”
kimi bir neçə sörün tərkibində işlənir (8, 194). 
Azərbaycan dilinin Füzuli şivəsində bəzi sözlərin tərkibində 
-gi, -gu 
şəkilçiləri müşahidə olunur: silgi, ötərgi, tüngü (cöngə) və s. 
“Bu şəkilçiyə yazılı abidələrimizdə az təsadüf olunur: Qadın anamın sevgisi 
(Dədə Qorqud); Dünyənün sevgüsü, ağır yük imiş, benden eşit (Nəsimi); Göüzgü tək 
üzin dilər müqabil, İrməz çü rəqib pəncə qabil. Ah sevgi nigar, sən qal imdi (Xətai). 
Bu şəkilçi müasir ədəbi dilimizdə bir neçə fonetik variantda sabitləşmişdir: -qı (-qu, -
ğı, -ğu, -ki, -kü, -gi, -gü) – pusqu, çalğı, sorğu, seçki, sevgi... Qərb qrupu dialekt və 
şivələrində süpürgə (süpürmək üçün əşya) sözü süpürgü fonetik variantında işlənir. 
Müasir ədəbi dilimizdəki “süpürgə” sözü M.Kaşğarinin “Divan”ında “süpürgü” 
şəklindədir. Deməli, -gə şəkilçisi “-gü” morfeminin dəyişikliyə uğramış variantı kimi 
götürülə bilər. Bir cəhəti də əlavə edək ki, “güzgü” sözü qədim türk mənbələrində 
“közünu//közünük”şəklində müşahidə olunur (9, 221).
-ğı (-gi, -kı, -ki) şəkilçiləri həm Türkiyə, həm də qazax dillərində də işlənir. 
Türkiyə türkcəsində altı, qazax türkcəsində isə dörd variantı mövcuddur. Türkoloji 
ədəbiyyatlarda bu göstəricilərin Türkiyə türkcəsindəki altilikleri kazaxçada büyük 
ünlü uyumuna bağlıdır: ünlülerden ve tonlulardan (yumşak sessizlerden) sonra 
ğ-g:
tonsuzlardan (sert sessizlerden) sonra 
k
ile başlar: 
kesegi (dünkü), bügingi 
(bugünkü), ertengi (yarınki), tüngi (geceki), keşki (akşamki), kıskı (kıştaki), tışkı 
(dıştaki) (6, 1049).
-kı 
eki de qırğız türkcesinde de ünlü uyumlarına bağlıdır. Ayrıca ekin 
başıntakı 
k
ünlülerden sonra 
g-ğ 
olur:
keçigi (dünkü), ertangi (yarınki), ölködögü 
(ölkedeki), cönündögü (yönündeki), kiyinki (sonraki) (6, 1063). 
Metod. 
Məqalədə müqayisəli-təhlil metodu tətbiq olunmuşdur. 
Nəticə. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində mövcud olan düzəltmə 
ismin morfoloji göstəricilərinin modifikasiyaları ümumtürk dilləri üçün olduqca 
gedişdir. Bu modifikasiyaların bəziləri qohum türkcələrdə ədəbi dil norması kimi 
nəzərə alındığı halda, bəziləri ayrı-ayrı qohum dillərdə bir dialekt xüsusiyyəti kəsb 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 253 –
edir ki, bunları hərtərəfli şəkildə araşdırmaq müasir türkologiya elminin qarşısında 
duran mühüm vəzifələrdən biridir.
Ədəbiyyat 
1.
Müasir Azərbaycan dili. II c. Morfologiya. Bakı, Elm, 1980 
2.
Смирницкий
А.И. Лексикология английского языка. М., 1956 
3.
Vəliyev A. Azərbaycan dialektologiyası (Keçid şivələrinin morfologiyası və 
sintaksisi). AD
U
nəşri, Bakı, 1975 
4.
Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. М., 1964 
5.
Колнев Г. Некоторое особенность аральского турецкого литературного 
языка. Алма-Ате, 1954 
6.
Karşılaştırmalı türk lehçeleri sözlüğü. Ankara, 1993 
7.
Мукамбаев Ж. Джерге-Тальский говор Киргизского языка 
Ф
рунзе,1955
8.
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного 
языка. М-Л., 1960 
9.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, Elm və təhsil, 
2012 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Prof.Mahirə Hüseynova
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 254 –
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ 
ELŞAD SƏFƏRLI 
Fil.e.n, dosent 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
General Həzi Aslanov xiyabanı – 50 
“TÜRKANƏ SÖZ”ÜN MİSİLSİZ USTADI 
Annotasiya:
Məqalədə böyük söz ustadı, mütəfəkkir şair Nizami Gəncəvinin 
humanist, bəşəri lirikası və ölməz “Xəmsə”sinin ideya-məzmun, sənətkarlıq 
xüsusiyyətlərindən elmi-nəzəri aspektdə söhbət açılır, şərh edilir və haqqında 
mövcud mülahizələrə münasibət bildirilir. Tədqiq-təhlildə daha çox dünya 
intibahına, sivil ölkələrin mütərəqqi ədəbiyyat xəzinələrinə əvəzsiz töhfələr bəxş 
edən bu irsin nəzəri problemlərinə diqqət yetirilir. Geniş araşdırma müstəvisində bu 
novator yaradıcılıq tipinin bəzi mübahisə doğuran məsələlərinə xüsusi baxış nümayiş 
etdirilir, müəyyən mənbələrdə, tərcümə nəşrlərində, dərslik və dərs vəsaitlərində yol 
verilən bəzi araşdırma, tərcümə səhvlərinə, məna – məzmun təhriflərinə müqayisə 
kontekstində yeni təhlil bucağında izah verilir, əsaslandırmalar aparılır.
Burjua təmayüllü bəzi Avropa şərqşünaslarının, xüsusən də bunların sırasında 
V.Baxerin və başqalarının Nizami yaradıcılığı haqqında qeyri - elmi, əsassız 
fikirlərinə, olduqca ziyanlı baxışlarına nəzər yetirilir, bu cür yalnışlıqların aradan 
qaldırılmasında Azərbaycan nizamişünaslarının rolu göstərilmiş, həm də bu 
mütərəqqi irsin təhriflərdən qorunması vacibliyi vurğulanmışdır.
Məqalədə dil məsələsinə xüsusi yer verilmiş, “türkanə söz”ün Nizami irsinin 
dünya şöhrəti qazanmasında, bütün sənət sirlərinin, bədii fikrin bütün laylar üzrə 
açılmasında alternativsiz imkanlara sahib olması bu yaradıcılığın mühüm uğur şərti 
kimi əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər:
intibah, monoqrafiya, müləmmə, “türkanə söz”, skeptik, akrostix, 
sonet. 
Key words:
renaissance, monograph, symbiosis, "Turkic word", skeptic, acrostic, 
sonnet. 
Ключевые слова:
ренессанс, монография, симбиоз, "тюркское слово", 
скептик, акростих, сонет. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 255 –
Torki sofəti vəfaye ma nist 
Torkane soxən səzaye ma nist. 
Onkəz nəsəbe bolənd zayəd, 
U
ra soxəne bolənd bayəd....
[1,10] 
Nizami bəlkə də “Leyli və Məcnun” poemasının yazılması üçün Şirvanşah I 
Axsitanın göndərdiyi sifariş məktubundakı yuxarıda əksini tapan fikirlər qədər onu 
əsəbləşdirən ikinci belə bir halla heç vaxt üzləşməmişdi. Çünki şairin ana dilinə bu 
cür təhqiramiz münasibət onu hövsələdən çıxartmış, təmkinini pozmuşdu.
Türk dili yaramaz şah nəslimizə, 
Əskiklik gətirər türk dili bizə. [1,47] 
Görəsən, həqiqətənmi Axsitanın sifarişində “türkanə soxən”ə münasibət 
tərcümədə verildiyi kimi olmuşdur. Bir sıra mənbələrdə, həmçinin yazıçı akademik
M.İbrahimovun “İskəndərnamə” kitabına poema ilə əlaqədar yazdığı “Günəş kimi 
parlaq” geniş “ön söz”ündə gördüyümüz mənzərə fərqli tərcümələrdə fərqli 
yanaşmaların da mövcudluğunu ortaya çəkir. Y.E.Bertelslə, prof. R.Əliyevin həmin 
bəndin ruscaya tərcümələrində bizcə, cüzi fərq yalnız birinci misra ilə bağlıdır. Belə 
ki, prof. M. Əlizadənin sətri tərcüməsində birinci sətrin sətri tərcüməsi S. Vurğunun, 
Y. E. Bertelsin, R. Əliyevin tərcüməsindən tam fərqli - “Türkcəlik bizə vəfalı 
olmağın sifəri ( əlaməti) deyil” şəklindədir. Bizcə, bu misranın digər tərcüməçilər 
tərəfindən fərqli çevrilmələri əsas məğzi, mənanı qavramaqda müəyyən dolaşıqlıq 
yaratmışdır. M. İbrahimovun qeyd etdiyi kimi, “bəzi tədqiqatçıları məhz bu tərcümə 
fərqləri Nizami fikrindən uzaqlaşdırır” [1,10].
Tədqiqatçı X.Yusifli “Şərq intibahı və Nizami Gəncəvi” monoqrafiyasında
“türklük ( yəni əhdinə sadiq olmamaq) bizim vəfamızın sifəti deyildir, türksayağı 
sözlər bizə yaraşmaz” sözləri Azərbaycan dilinə “ türk dili yaraşmaz şah nəslimizə” 
şəklində yanlış tərcümə edilmişdir” [ 2,116]
— 
deyə qeyd etmişdir. Bu fikirlə tam 
şərikik. Amma “türklük” bizim vəfamızın sifəti deyildir nə deməkdir ? Axı misranın 
bu şəkildə tərcüməsində fikir kifayət qədər alınmır. Və yaxud, “türklük” sözünü 
“əhdinə sadiq olmamaq” kimi vurğulamaq 
—
“ türklər əhdinə sadiq olmurlar” fikrini 
doğurmurmu? Düşünürük ki, X. Yusiflinin birinci misra ilə bağlı izahı ağlabatan 
deyildir.
Bizə elə gəlir ki, fərqli tərcümələr sırasında misranın ən doğru çevrilməsi M. 
Əlizadəyə məxsusdur. Onun tərcüməsində “Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti 
(əlaməti) deyil” misrasında fikir kifayət qədər aydındır. Tərcümədə diqqəti çəkən 
cəhət daha çox digərlərindən fərqli olaraq “türklük” sözünün “türkcəlik” şəklində 
çevrilməsidir və bu ifadə doğru məzmunun bəlkə də açar sözüdür. Artıq burda söhbət 
“türk” dən, “türklük” dən yox, “türkcəlik”dən, yəni dildən 
—
türk dilləri “axınına” 
əsassız (Axsitanın düşüncəsinə görə) qoşulmadan gedir.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 256 –
Biz ehtimal edirik ki, əslində Axsitan “türkcəlik” deyəndə bir sıra müsəlman 
xalqlarının öz mənşə mənsubiyyətini “türk” anlayışına bağlamasını təhlükəli hesab 
edirdi. Buna görə də türk (Azərbaycan) dilinə həqarətlə baxırdı. Bəlkə də o, 
Nizamiyə azərbaycanlı olmasına işarə vurmaqla, özünüzü türkə bağlayır, “türkcəlik” 
(dil baxımından) etməyiniz heç də sizin bir xalq kimi bizə sadiqliyinizin, əhdinizə 
vəfanızın əlaməti, sifəti deyil 
—
demək istəmişdi. Və açıq -aşkar “türkanə söz” bizə 
layiq deyil, yüksək nəsəbdən ( nəsildən) doğulanlara, yüksək, yəni “ona- on” söz 
lazımdır söyləmişdi.
Həqiqət naminə bunu da qeyd edək ki, böyük xalq şairimiz S. Vurğun bu əsəri 
yüksək səviyyədə tərcümə etsə də bəzi məqamlarda, xüsusən də şahlara, hökmdarlara 
münasibətdə romantik tendensiyalı pafosuna uyğun olaraq rəngləri müəyyən qədər 
tündləşdirməkdə qələminə sərbəstlik vermişdi. Bu da bəzi hallarda yanlışlığa gətirib 
çıxarırdı. Onun bu cəhətdən Axsitana münasibəti də “Vaqif” pyesində Ağa 
Məhəmməd Şah Qacara yanaşması ilə ekvivalentlik təşkil edir. Çünki Qacarın kəskin 
ifşasında S.Vurğun qələminə həddini aşan bir sərbəstlik vermişdi. Axsitanın dilində 
“türkanə söz”lə bağlı məlum beyti tərcümədə daha sərt formada, özünün istədiyi 
şəklə salması dediklərimizin sübutudur. 
Sifariş məktubunda ana dilinə həqarət bəslədiyi Nizamiyə Axsitanın bir sənətkar 
kimi yanaşması isə olduqca yüksəkdir.Lakin sənətinə verilən yüksək qiymətdə nəyisə 
ustad, dahi bir şairə necə, nə təhər etməyi öyrətmək cəhdi yersiz idi. Bəlkə də 
Nizamini ana dilinə rişlxənd edilməsilə yanaşı daha çox hiddətləndirən, əsəbləşdirən 
amil Axsitanın yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ustada dərs vermək cəhdində bulunması 
idi.
Sözün sərrafıyam, sən ki bilirsən, 
Təzəni köhnədən tez seçənəm mən. 
Qüdrətin böyükdür, ona-on yarat, 
Onda beş verməyi birdəfəlik at. [1,47] 
Axsitan “ona-on” deyəndə 
- 
qızılı, “onda beş” deyəndə isə qatışıq qızılı 
nəzərdə tuturdu. Yəni yazdıqların saf kimi bakir və qiymətli olsun, onda beş kimi 
qızıl qarışığı,qatışıq, qəlp olmasın. 
Nizamini, əlbəttə, bu sözlərin əsəbləşdiməməsi mümkünsüz idi. Çünki böyük 
şair heç vaxt sözə xəyanət etməmiş, sözə vicdanla yanaşmışdı. Bu, əslində məşhur 
Dağıstan şairi Rəsul Həmzətovun vaxtilə bir şeirində dediyi kimi, “məşhur ustaya 
küzəyə hardan qulp qoymağı öyrətmək” kimi yersiz, artıq bir məsləhət idi.
Axsitanın Nizamiyə dahi qüdrətli bir şair kimi yanaşması isə diqqətəlayiq idi, 
çünki o, şairin “onda-on” yaratmaq qüdrətindən çoxdan agah idi. Və belə bir şairin 
öz xalqına mənsub olmasını kim istəməzdi ki,? Elə bunun nəticəsi idi özünü Kəyan 
taxt-tacının varisi hesab edən Axsitanın çox-çox sonralar nəsil davamçıları onu 
farslaşdırmağa, fars şairi kimi təqdim etməkdən çəkinmirdilər. Bunların sırasında 
İranpərəst, fars təəssübünü çəkən alimlər buna çox cəhd edirdilər. Təəssüflər olsun 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 257 –
ki, bir neçə Azərbaycan ədəbiyyatşünas alimləri, ədibləri də özlərinin Nizamiyə 
münasibətdə əsassız, ehtiyatsız söylədikləri mülahizələri ilə belələrinin dəyirmanına 
su tökür, əllərinə bəhanə verirdilər. Belə ki, Azərbaycanın ilk ədəbiyyatşünas alimi, 
tənqidçisi hesab edilən Firidun bəy Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini 
sistemləşdirməyə ilk təşəbbüs göstərdiyi “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı” (1903) 
kitabında yazılı ədəbiyyatımızın başlanğıc mərhələsi üçün bu cahanşümul şairin heç 
adını belə xatırlamır və ədəbiyyatımızın başlanğıc tarixini Vaqiflə əlaqələndirir, 
ədəbi dilimizin də banisi onu elan edir.
1919-cu ildə İstanbulda nəşr etdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” 
monoqrafik tədiqatında görkəmli yazıçı, tədqiqatçı Yusif Vəzir Çəmənəzəminli 
Xaqani Şirvani kimi, Nizami Gəncəvini də fars dilində yazdığına görə ədəbiyyat 
tariximizin başlanğıc mərhələsinin bu şairlərlə başlanmasını mümkünsüz hesab 
edirdi. Buna sübut kimi Henrix Heynenin milliyətcə yəhudi olmasına baxmayaraq, 
bütün ömrü boyu alman dilində yazdığı üçün onu heç kimin yəhudi şairi yox, alman 
şairi hesab etməsi faktına əsaslanmışdı. 
Düzdür, Nizamiyə bu cür münasibətin formalaşmasında keçən əsrin 
əvvəllərində sovet ideolojisinin, vulqar sosiologizminin də dırnaqarası“ xidmətləri” 
heç də az deyildi. 
Ancaq bir sıra köklü ədəbiyyatşünaslar sırasında Adilxan Ziyadxana alqış 
düşürdü ki, o, Yusif Vəzir Çəmənzəminlidən, həm də F.Köçərlidən fərqli olaraq 
“Azərbaycan haqqında tarixi, ədəbi və siyasi məlumat” (1919) əsərində “Azərbaycan 
ədəbiyyatının mənşəyini ana dilli ədəbiyyatla başlamamış azərbaycanlı müəlliflərin 
ərəb və fars dillərində yaratmış olduğu ədəbi irsi də milli ədəbiyyatmızın ayrılmaz 
tərkib hissəsi kimi tədqiqata cəlb etmişdir” [3, 28]. 
Düzdür, M.F.Axundzadənin Nizamiyə münasibəti Füzuliyə bəslədiyi qədər sərt 
olmasa da, qeydlərində milli zəmində ona heç təəssübkeşliyi də o qədər hiss 
olunmur. Baxmayaraq ki, “Əsərlərində xalqın ruhu, onun milli xüsusiyyətləri, əsrin 
məna və koloriti əksini tapmış... “
—
deyə qeyd edir, ancaq Homer, Firdovsidən sonra 
sıralamada Nizamiyə də yer verir və ardınca növbəti sıralamada Firdovsinin 
“Şahnamə”sindən sonra onun “Xəmsə”sini həm məzmun, həm ifadə gözəlliyinə 
malik olan nəzmə misal çəkərək müasirlərini onlardan öyrənməyə və nədənsə 
“Nizami manənd” yox, “Firdovsi manənd” şeir yazmağa çağırırdı [4,359]. “Nəzm və 
nəsr haqında” məqaləsində Firdovsi, Nizami, Cami, Sədi, C.Rumi və Hafiz kimi 
şairləri “çox nadir vücuda gələn” şairlər kimi qiymətləndirdikdən sonra 
—
Azərbaycan dilində başa düşülməsi mümkün olmayan bir cümlə işlədir və bunun 
ardınca, 
—
“Belə məqamlarda onların xəyalatına da şeir demək caiz deyil, ancaq 
mənzumati-məqbulə və pəsəndidə demək olur” [4,359] 
—
yazmaqla bu dəfə isə 
təsəvvüründə yəqin Nizamini başda birinci nəzərdə tutmaqla hamısına bir növ “qulp” 
qoymuş olur. Özgə N.İ.Konradın “ Orta Şərq intibahı və Əlişir Nəvai” məqaləsində 
Şərqin ən böyük korifey şairləri sırasında Nizamini mərkəzdə təsvir etməsi və bir 
növ həmin şairlər arasında bu qüdrətli söz dühasının birincilik mövqeyini nümayiş 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 258 –
etdirmək faktı ilə azərbaycanlı Axundzadənin Nizamiyə münasibətindəki tərs 
mütənasiblik, həqiqətən də düşündürücüdür. 
İş o yerə çatmışdı ki, keçən yüzilliyin 80-ci illərində tanınmış filosof-tənqidçi 
Asif Əfəndiyev Nizamini “Azərbaycan ədəbiyyatının faciəsi “ adlandırırdı. Bu cür 
yanaşmalar Nizamiyə münasibətdə bəsit mövqe nümayişindən başqa bir şey deyildi. 
Lakin nizamişünasların ciddi elmi axtarışları 
— 
bu sırada H.Araslı, M.Cəfər, 
M.İbrahimov, M.Rəfili, R.Əliyev, Q.Əliyev, X.Yusifli, Ə.Ağayev, R.Azadə və 
digərlərinin səyləri nəticəsində Nizami və onun irsi ilə bağlı qeyri-elim, əsassız 
mülahizələr rədd edildi və o, Azərbaycan xalqına qaytarıldı. Bu xüsusda M.Cəfər 
Nizamiylə bağlı 1947-ci ildə yazdığı “Klassik şeirimizdə Nizami yaradıcılığı 
motivləri” məqaləsini bu cür ekspressiv tərzdə bitirirdi:
—
“Nizamini biz heç bir 
zaman və heç vəclə özümüzdən ayrı təsəvvür edə bilmərik. Öz görüşləri və dahiyanə 
fikirləri etibarilə bizə bu qədər yaxın olan Nizami bizim olmayıb kimin olmalıdır? 
Nizamini gizli, qanlı əllər uzun müddət öz xalqından ayırmışdı. Nizamini 
böyük Stalin (
?
)
öz xalqına qaytarmışdır. 
— 
Nizami bizimdir !” [5, 15-17 ]. 
Rusiyada Nizami irsinin görkəmli tədqiqatçısı A.Krımiski isə elə bil ki, böyük 
şairin hansı ədəbiyyata məxsusluğu məsələsinə aşağıdakı əhəmiyyətli qeydi ilə son 
qoymaqla mənsub olduğu xalqı və ədəbiyyatşünaslarını birdəfəlik arxayın salırdı: 
“Nizami doğma Azərbaycan şairidir və Azərbaycan qanuni olaraq onunla fəxr edə 
bilər;..ancaq o həm də dünya ədəbiyyatının iftixarı və bəzəyidir” [6, 3]. 
Axsitanın sifarişində çox maraqlı görünən bir məqamın da şahidi oluruq ki, 
nədənsə bu, düşünürük ki, ədəbiyyatşünas nizamisevərlərin diqqətindən yayınmışdır. 
Halbuki bu fakt, Nizaminin Azərbaycan dilində şeirlər yazması, hətta həmin şeirlərin 
öz dövründə tanınması və Axsitanın da bu barədə məlumatlı olması kimi məsələlərə 
də kifayət qədə aydınlıq gətirir. 
Sual oluna bilər ki, Axsitan hardan bilirdi ki, Nizami “Leyli və Məcnun” 
poemasını fars dilində yox, məhz türk (Azərbaycan) dilində yazacaqdır ki, o, bu 
qədər sifarişində təkidlə əsərin fars, yaxud, ərəb dilində yazılmağını tələb edirdi? 
“Od yanmasa tüstü çıxmaz”. Deməli, sağlığında elə Nizaminin Azərbaycan 
dilində şeirləri tanınırdı, şöhrətlənmişdi ki, Axsitan bundan xəbərdar idi, bəlkə də 
həmin şeirlərdən oxumuşdu və həmin əsərlərin yazıldığı dilin əsil şeir dili kimi 
şirinliyini, gözəlliyini duymuşdu, yeri gəlmişkən bu dilin 
—
“əsil poeziya dili” kimi 
beyinlərə yeridilən fars dilinə qarşı rəqabətli olduğunu hiss etmişdi. Bəlkə, elə buna 
görə idi ki, Azərbaycan dilinə qarşı bu qədər həqarətli, kinli görünürdü. Digər 
tərəfdən Axsitanın sifarişdəki üstüörtülü eyhamı, əslində paniranist təəssübkeş və 
Nizamini farslaşdırıb, özününküləşdirmək istəyənlərə özünün də bilmədən endirdiyi 
sarsıdıcı zərbə təsirində idi. 
Eyni zamanda , bu fakt Nizami qəzəllərinin bəzi mənbələrdə qeyd olunduğu 
kimi toylarda oxunması, tanınması fikrinin ehtimal yox, həqiqət olduğunun əyani 
sübutudur. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 259 –
Maraq kəsb edən cəhətlərdən biri budur ki, Nizaminin heç bir əsərində farsa 
meyil, yaxud təəssübkeşliyindən zərrə qədər də əlamət müşahidə olunmadığı halda 
onu İran ədəbiyyatına zorla pərçim etməyə əsassız cəhdlər edilirdi. Fars dilində 
yazmasına gəldikdə isə bu, əlbəttə ki, abbasilərin hökmranlığının nəticəsi idi və 
bundan müvəqqəti olaraq qaçmaq mümkün deyildi.
Nizaminin Firdovsidən təsirlənməsinə gəldikdə isə yenə də məqsədli olaraq
paniranistlər bunu həddindən artıq çox şişirdilər, hətta bəzən belə fikirlərə də təsadüf 
olunurdu ki, guya Nizami fars şairinin “ Şahnamə”sindən bir-iki motiv çıxmaqla 
əksəriyyətini “İskəndərnamə” də təkrarlamışdır. 
Qeyd edək ki, bu cür yanlış mülahizələri haqlı olaraq bir çox sovet və digər 
Avropa alimləri həmişə inkar etmişlər. Nizami özü də bu xüsusda “Şərəfnamə” də 
yazırdı: 
Köhnə söz ustası, o tuslu şair 
Söz gəlinlərini bəzədi bir- bir. 
Düzdü dastanlara çox inci, gövhər, 
Yenə də qaldı çox bakirə sözlər. 
Dostlara o paydan ayırdı bir az, 
Halvanı təklikdə yemək yaramaz. 
Nizami bu sapa düzərkən gövhər, 
Qələmdən silindi qələm görənlər. [7,43]
Açıq-aşkar Nizami qeyd edir ki, mən “Şərəfnamə”ni yazarkən Firdovsini 
təkrarlamadım, onun yazdıqlarını yazmadım, yan ötdüm, çünki “özgə süfrəsinin 
qırıntılarına əl atmağı” əsil şairlər üçün həqarət sayırdı. Yalnız əl dəyməmiş, 
deyilməmiş,yazılmamışları nəzmə çəkdim, tuslu şairin “dostlar üçün ayırdığı 
paydan” və çoxu əl dəyməmiş “qalan bakirə sözlərdən” istifadə etdim. “Qələmdən 
silindi qələm görənlər” misrasıyla bu qənaətini bir az da qətiləşdirir.
Nizaminin əgər Firdovsidən təsirlənməsi cüzi qədərindən hədsiz dərəcədə artıq 
olsaydı, şübhəsiz bu hal onda gəncəli ustadda fars şairinə qarşı böyük pərəstiş və ən 
azından qibtə doğurmalı idi. Lakin Nizaminin gövhər sözləri, ehtiram bəsləməsi 
istisna olmaqla onun tuslu şairə pərəstiş və qibtədən uzaq olduğunu göstərir. Hətta 
ona “Şahnamə” ilə bağlı bəzi mübahisəli məqamları da güzəştə getmir. Belə ki, 
Nizami tuslu şairin İskəndərə qarşı qərəzli mövqeyini heç də bölüşmür, əksinə 
iranpərəstlərin rumlu qəhrəmanın Kəyan taxt-tacının varisi olması kimi fərziyyələri 
yersiz hesab edir, hansı ki, Firdovsi də həmin iddialara tərəfdar idi. Nizami isə tarixi 
həqiqətləri tarixə uyğun təsvir edir və İskəndəri Feyləqusun oğlu kimi təsvir etməklə 
digər elmi görünməyən ehtimalları inkar edir. Və bu yolla şair, İskəndərin qeyd 
etdiyimiz kimi əsas verə biləcək atasının kimliyinə aydınlıq gətirir, onu Daranın oğlu 
olması qurama faktı ilə İranla bağlamaq cəhdlərinin qarşısını almaqla tarixi həqiqəti 
bir növ bərpa etmiş olur. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 260 –
Şairin guya ki, “Şahnamə”ni bəzi motivlər istisna olmaqla bütövlükdə 
təkrarlamasına 
—
bu cür əsassız iradların olacağını elə bil qabaqcadan duymuş kimi
“İskəndərnamə”də “bir dürrdə iki deşik açmağın” mümkünsüzlüyünü yazır və 
kiminsə “süfrə qırıntılarına” ehtiyaclı olmadığını bədxahlarına üstüörtülü eyham 
vurur. 
Arif Ərdəbilinin də ədəbi görüşlərində Nizamiyə münasibətin bir az 
müəmmalı sirləri var. Və düşünürük ki, bu məsələdə suala əsas verə biləcək, 
mübahisə üçün müəyyən qədər zəmin doğuracaq hallar az deyildir. Bəzi sənət və 
Nizaminin Firdovsi ilə əlaqəli mülahizələrində onun baxışları heç də birmənalı 
qarşılanmır və müəyyən qədər ziddiyyətli xarakter daşıyır. Demək olar ki, təəssübkeş 
İran alimlərinin skeptik mövqelərindən heç də seçilmir. Məsələn: O, Nizaminin 
Firdovsidən təsirlənməsi məsələsini hədindən artıq şişirdənlərlə bir növ şərik kimi 
görünür, tuslu şairin bəzi sənət görüşlərinə davamçısı olduğu şairin etirazlarını qəbul 
etmək istəmir, hətta buna qarşı çıxır. Nizamini təqlidçilikdə qınadığı halda maraqlıdır 
ki, Dəqiqinin min beytini Firdovsinin guya qulu tərəfindən zəhərləndirildiyi üçün 
onun xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq öz əsərinə əlavə etməsinə isə heç iradını 
bildirmir. 
Əksinə, “Xosrov və Şirin” poemasında Nizaminin əksini tapan sənət prinsipləri 
ilə əlaqəli “doğru”, “yalan” anlayışlarını və “qoca şair” (Firdovsi ilə bağlı) 
müraciətlərini Firdovsinin əleyhinə işləndiyi qənaətinə gəlir. Düzdür, A.Ərdəbilinin 
Firdovsiyə böyük ehtiramı qarşısında onun Nizamiyə qətiyyən təəssübkeşliyi 
görünmür. Görünür, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Nizami 
—
Arif Ərdəbili 
münasibətlərindəki bu ziddiyyətlərin səbəblərini açmaqla, izahını verməkdə hələ 
müəyyən problemləri durmaqdadır.
Nizami dühasına milli zəmində soyuqluq tendensiyası... A.Ərdəbilidən üzü bəri 
- XX əsrin birinci rübünün sonuna qədərki müddət ərzində də bu tendensiyanın 
davamını bir xətt boyunca görməkdəyik. Nizami irsinin, xüsusən də lirikası 
sahəsində tədqiqatlar, axtarış aparanların sırasına diqqət etsək çox maraqlı bir 
mənzərənin 
—
daha çox digər ölkə alimlərinin bu sahədə çalışdıqlarının şahidi 
oluruq. Diqqət edək: V.Baxer, Ş.Nümani, Xacə Əxtər Miyan, Y.N.Marr, Y.Rıpka, 
A.Krımski, Y.E.Bertels, A.Boldırev, V.Dəstgirdi, S.Nəfisi, Ə.Əkbər Şəhabi, Ş. 
Rzazadə, Z.Mötəmən və s. Bu sıranı daha da genişləndirmək olar. Bunlar Hindistan, 
Macarıstan, Çexoslovakiya, İran və Rusiya alimləridir. Hamısının da Nizami irsinin 
tədqiqində, nəşrində, tərcümə edib təbliğində az-çox ölçüdə xidməti olan alimlərdir. 
Bu irsin Avropada tanınmasında da ilkin təşəbbüs onlara məxsusdur. Hansı ki, bu 
barədə X.Yusiflinin də bir qeydində təsadüf edirik: “Bu müəlliflərə qədər 
A.Krımskinin yazdığı kimi, “Avropada Nizaminin ancaq quru adı məlum idi” [8,45]. 
Yuxarıda adları sadalananların sırasına XIX əsr alimləri 
—
S.de.Sasi, H.Purqştal, 
Şarmua, Erdman və digərlərini də əlavə etmək olar, çünki onlarında bu təşəbbüsdə 
fəaliyyəti qabarıqdır.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 261 –
Bu statistik sıralamada Azərbaycanlı alimlərin adına təsadüf edilməməsi, 
şübhəsiz təəssüf doğurur. XX əsrin birinci rübündə üzdə olan ədəbiyyatşünas-
tədqiqatçılar: F.Köçərli, Y.V.Çəmənzəminli isə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 
sistemə salınmasında ilk təşəbbüslərində Nizamiyə farsca yazdığına görə ədəbiyyat 
tariximizin başlanğıc mərhələsində yer verilməsini nəsləhət bilməmişdilər. 
Müəyyən qədər yazımızda bu məsələlərə də yer ayırmaqda məqsədimiz hələ 
çox-çox əvəllər Nizami irsinin bir sıra xarici ölkə təzkirəçiləri, alimləri tərəfindən 
araşdırılmasına, tədqiqinə başlanmasına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyat- 
şünaslığının XX əsrin əvvəllərində bu prosesdən kənarda qalması, susqunluğu 
təəssüf doğuran faktdır.
Buna görə də Azərbaycan Respublikasında sonrakı illərdə Dövlət səviyyəsində 
Nizmai irsinin öyrənilməsi, toplanması, nəşri, tərcüməsi, tədqiqi və təbliği işinin 
daha da yaxşılaşdırılması, yubiley tədbirlərinin keçirilməsi istiqamətində verilən 
qərarların həyata keçirilməsi olduqca təqdirəlayiq və əhəmiyyətlidir. 
Mənbələrdən də bəllidir ki, XIII əsr Azərbaycan alimi Zəkəriyyə Qəzvini 
Nizami lirikası haqqında ilkin məlumat vermiş, onun “Xəmsə” ilə yanaşı divana 
sahib olduğunu bildirmişdir.Və bu məlumat alimin coğrafi mövzuda yazdığı “Asarül-
bilad...” əsərində əksini tapmışdır. Bu barədə X.Yusifli də “Nizaminin lirikası” 
monoqrafiyasında məlumat vermişdir.
Z.Qəzvininin Nizami divanının mövzu dairəsi ilə bağlı məlumatından aydın 
olur ki, divanda ənənəvi, normativ(kanonik) şeir parçaları ilə yanaşı, dini-ilahi və 
əsas da ictima-fəlsəfi motivlər dominantlıq təşkil etmişdir.
Düzdür, Z.Qəzvini bu barədə ilkin məlumat versə də 
—
dərsliklərdə və digər 
mənbələrdə daha çox XV əsr təzkirəçisi Dövlətşah Səmərqəndinin adı 
hallanmqadadır. Və əgər D.Səmərqəndi Nizaminin 20 min beytlik lirik şeirlər 
divanını şəxsən gördüyünü bəyan edirsə, Qəzvininin qeydlərində isə divanla əyani 
tanış olması, görməsi, yaxud digər mənbələrdə oxuması, kimdənsə eşitməsi haqqında 
bunu müəyyənləşdirmək olmur. Buna görə də D.Səmərqəndinin, baxmayaraq ki, 
onun müddəaları Qəzvininin fikirlərini tamamlamış təsiri bağışlayır, amma cəsarətlə 
Nizami divanını görməsini qeyd etməsi bu faktın həqiqiliyinə şübhə yeri saxlamır. 
Bizim üçün Səmərqəndi məlumatının səhihlik baxımından böyük əhəmiyyəti də 
bundan ibarətdir. Lakin Z.Qəzvini məlumatının ilkin mənbə əhəmiyyətini də 
unutmaq doğru olmaz. 
D.Səmərqəndi divanda Nizaminin müqayisədə qəzəllərinin qəsidə və qitələrinə 
həmçinin digər şeirlərinə nisbətən daha çox diqqət çəkən olmasını da nəzərə 
çatdırmışdır. Burada şairin müvəşşəhlərinin də olmasını vurğulayır. Qəsidə və 
qitələrini isə "məsnu"“şeirlər kimi qələmə verir. 
Prof.X.Yusiflinin kitabında açıqladığı kimi D.Səmərqəndinin şairin qəsidə və 
qitələrini “məsnu” şeirlər adlandırması fikri, xüsusilə “məsnu”sözü diqqətimizi 
çəkdi. Şübhəsiz ki, tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi “məsnu” sözü poetik termin, 
yaxud istilah sayıla bilməz. Alimin D.Səmərqəndinin “məsnu” sözünü guya şairin 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 262 –
qəsidə və qitələrinin poetik fiqurlar və sənətkarlıq cəhətdən zənginliyini nəzərə 
alaraq işlətməsi fikri açığı, bizə o qədər də ağlabatn görünmür. “Məsnu” ərəb 
sözüdür və dilimizdə mənası 
—
süni, texniki yolla düzəldilmiş deməkdir [9,142]. 
Baxmayaraq ki, Y.E.Bertelsin “məsnu”nu çox haqlı olaraq “süni” kimi tərcümə 
etməsini tədqiqatçı X..Yusifli doğru hesab etmir, əslində biz Bertelsi haqlı sayır, 
tədqiqatçının fikrində isə dəqiqlik görmürük. 
Düşünürük ki, “məsnu” (süni) sözünü D.Səmərqəndi şairin qəsidə və qitələri 
haqqında işlədə bilməz və bunun heç bir elmi əsası yoxdur, çünki söhbət sıradan 
ikinci dərəcəli şairdən yox, dahi Nizamidən və onun novator sənətkarlığından gedir. 
Bizcə, kələfin ucu 
—
həqiqət yuxarıda adını qeyd etdiyimiz “müvəşşəhlə” 
bağlıdır.Kitabının istinad yerində X.Yusifli bu şeir şəkli ilə bağlı yazır: “Müvəşşəh o 
şeirlərə deyilir ki, onların misralarının əvvəl və ya axır hərflərini bir yerə cəm edəndə 
ya bir ad, ya bir məsəl, yaxud kiçik bir şeir parçası alınır. Hələlik Nizamidə belə bir 
qayda ilə yazılmış şeirə rast gəlməmişik” [8,44]. 
Qədim və orta əsrlər dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üzrə mütəxəssis, 
mərhum professor Əliyar Səfərli də müvəşşəh haqqında belə yazır: “Müvəşşəh şeir 
şəklidir, ona musiqi bəslənir. Hərfi mənası kəmərlənmiş, dolanmış deməkdir.Əsasən 
eşq mövzusunda yazılır. Müvəşşəh şeirinin bəndləri qitələrdən ibarətdir. Bu ədəbi 
şeir şəkli ərəb poeziyasına aiddir. Onun həcmi 4-10 misradan ibarətdir [10,474]. 
Müqayisə üçün bu iki sitatın əhəmiyyəti var. Birinci sitatda X.Yusifli 
tərəfindən “müvəşşəhlə” bağlı verilən əlamətlər əsasən Avropa şeir janrı olan sonetə 
aiddir və bu şeir janrının “akrostix” deyilən şəkli ilə analoq təşkil edir. Çünki şeirin 
hər misrasının birinci hərfləri yuxarıdan aşağıya oxuyanda ya şeirin məmduhunun 
adı, ya da hansısa məqsədlə bir ifadə alınır. 
X.Yusifli doğru olaraq yazır ki, “Nizamidə belə bir qayda ilə yazılmış şeirə rast 
gəlməmişik”. Aydın məsələdir ki, Nizami heç vaxt sonet yazmıyıb və bu onda ola da 
bilməzdi. Çünki Avropada ilk sonet nümunələrinin yaranma tarixi Nizamidən çox-
çox sonrakı dövrlərə
—
XIII əsrə aiddir.O ki, qaldı Ə.Səfərlidən gətirdiyimiz sitata
—
burada məsələnin maraqlı tərəfi həmin sitatın
—
“Müvəşşəh şeirinin bəndləri 
qitələrdən ibarətdir. Bu şeir şəkli ərəb poeziyasına aiddir, onun həcmi 4-10 misradan 
ibarətdir” komponenti ilə bağlıdır. Bəli, Nizami qitələr yazmışdır. Amma Nizami qitə 
çərçivəsində heç vaxt “akrostix” prinsipini tətbiq etməmişdir. Qitədə bu prinsipin 
tətbiqi hər sətrin həm əvvəlində, həm də sonunda tətbiqi mümkündür.Çox vaxt belə 
şeirlərdə şair sevgilisinin, yaxud həsr etdiyi şairin adını həkk edirdi. Bu cür 
nümunələr çox vaxt əyləncə mahiyyəti, söz oyunu xarakteri daşıyırdı və həmin 
şeirlər sırf formalist mövqedən yazıldığı üçün süni təsir bağışlayırdı. Bu cür şeirləri 
ədəbiyyatşünaslıqda çox vaxt süni, anomal, yaxud da kvazi (yalan, yalançı) epitetləri 
ilə də adlandırırdılar. Buna görə də Bertels “məsnu” sözünü məziyyət, keyfiyyət 
göstəricisi kimi yox, süni məzmunda tərcümə etmişdir.
Elə bu əsasla da X.Yusiflinin 
—
“Buna görə də Y.E.Bertelsin “məsnu” sözünü 
“süni” kimi tərcümə etməsini doğru hesab etmirik” qənaətinin əsassızlığını görmək 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 263 –
çox da çətin deyildir. Həmçinin qitə tipli müvəşşəhlərdə Nizmainin “akrostix” 
modelini tətbiq etməsi və belə müvəşşəhlərin onun lirikasında mövcudluğu haqqında 
fikirləri də şübhəli, mübahisəli görünməkdədir. 
N.Gəncəvi əsərlərinin öz oxucusuna yetərincə çatdırılması işi ədalət naminə 
qeyd edək ki, dövrün, günün tələbləri səviyyəsində olduğunu qeyd etmək 
mümkündür. Lakin bu məsələnin bir tərəfidir. Əsas məsələ, bəlkə də ən mühüm 
vəzifə bu irsin təkcə ədəbi prosesə, elmi mühitə, tələbə və şagird kontingentinə 
çatdırılmasında yox, həm də layiq olduğu səviyyədə ümumxalq tərəfindən dərkinə, 
mənimsənilməsinə nail olmaqdan ibarətdir. Bunsuz Nizami irsinin geniş təbliğindən, 
xalq arasında yayılması vüsətindən söhbət açmağa dəyməz. Lakin bu problemin 
vüsətli həlli qarşısında müəyyən qədər çətinliklər hələ də durmaqdadır. Bildiyimiz 
kimi, Nizaminin əsərləri davamlı olaraq katiblərin, səriştəsiz naşirlərin, məqsədli 
mətnlərdə təhriflərə yol verən, haqı çatmadan əlavələr edən kəslərin və hətta 
oxucuların müdaxiləsinə məruz qalmışdır. Nəticədə dünya əhəmiyyətli ədəbi-bədii 
və mədəni bir irsin gələcək nəsillərə orijinala uyğun çatdırılmasında sadalanan 
amillərin mənfi, zərərli təsiri qabarıq olmuşdur. Bu, həmçinin mətnlərdə böyük 
təhriflərə gətirib çıxartmış, onların dərki işini xeyli çətinləşdirmişdir.
Lakin Nizami irsinin dərki məsələsindəki müəyyən çətinliklər, yalnız əsərlərə 
edilən müdaxilələrlə əlaqəli olmamışdır. Bunun bir səbəbi həm də şairin əsərləri ilə 
bağlı araşdırma aparanların bəzən təhlil-tədqiq işində səhvlərə və müəyyən 
mətnlərin izahında tələskənliyə yol vermələri ilə bağlıdır. Şagird-tələbə kontingenti 
üçün bu cür nöqsanlara yol vermə halları bəlkə də bağışlanmazdır, çünki alınan 
mənfi informasiya onların şüurunda həqiqət kimi yer almış olur və həmin nəslin 
içində yetişən müəllim heyəti tərəfindən də digərlərinə o şəkildə ötürülmüş olur. 
Buna görə də, ümumtəhsil və ali məktəb dərsliklərində, dərs vəsaitlərində, xüsusən 
də Nizami irsi ilə əlaqəli yazılmış monoqrafiyalarda şairin əsərlərinin təhlili ilə bağlı 
çoxsaylı səhvlərlə, təhriflərlə rastlaşmaq mümkündür. Xüsusilə də klassik irs ilə 
bağlı təhlillərdə bu nöqsanlar daha qabarıq görünür.Bəzən təhlili mükəmməl görünən 
bədii mətnin özündə də müəyyən qüsurların mövcudluğu müşahidə olunmaqdadır.
Nizami bildiyimiz kimi, əfqan şairi Sənayi Qəznəvinin “hədiqətül-həqayiq” 
əsərindən təsirlənərək möhtəşəm “Sirlər Xəzinəsi”ni yaratdı və iki əsərin 
müqayisəsində öz əsərini daha üstün tutaraq yazırdı: “... İki namus əhli Bəhram şahın 
adına əsər yazdı. O, köhnə mədəndən qızıl çıxardı, bu isə yeni dürr. O, Qəznədə 
bayraq qaldırdı, bu isə rumlu adına sikkə yaratdı.Hərçənd, onun söz sikkəsi qızıl 
kimidir, ancaq mənim qızılımın sikkəsi ondan yaxşıdır. Hərçənd mənim yüküm 
ondan azdır, ancaq mənim alıcım onun alıcısından daha üstündür” [11,11]. Sitatı 
çəkməkdə məqsədimiz budur ki, bu zəngin əsil sənət irsinin möhtəşəmliyini bütün 
laylarına qədər dərk etməli, mənimsəməli və bu ictimai-fəlsəfi, mənəvi-estetik 
xəzinənin, ensiklopediyanın hərtərəfli, savadlı, zəngin iç aləminə malik
—
alıcısı (yəni 
oxucusu ) digər korifey şairlərinkindən daha üstün olan Nizami alıcılarına 
zədələnməmiş, təhrif edilməmiş şəkildə çatdırılması işini təmin etməyə borcluyuq.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 264 –
Nizami poemasının Sənainin əsərindən orijinal, üstün olduğuna obyektiv 
müqayisə aspektində işarə edir. Lakin bəzi tədqiqatçılar təəssübkeş subyektivizmə 
qapılaraq şairin “Sirlər xəzinə”sini Sənaidən təsirlənmə yolu ilə sufiyanə yazılmış 
bir əsər kimi qələmə verməklə onun əhəmiyyətini və sənətkarlığını aşağılamağa, 
hətta orijinallığını inkar etməyə çalışmışlar. Halbuki, bu iki əsər arasında fərq kifayət 
qədər nəzərəçarpandır. Nizaminin əsəri intibah ideyalarının, zəhmətkeş, sadə 
insanlara ehtiram, azad, bərabərhüquqlu cəmiyyət və s. demokratik düşüncə 
prinsiplərinin ifadə kürsüsünə çevrildiyi halda Sənai əsəri isə dumanlı, mücərrəd 
ədalət konsepsiyasının, təriqət mistisizminin ifadəsindən irəli gedə bilmir. 
Nizaminin təkcə “Sirlər Xəzinəsi”ni yox, digər əsərlərini də burjua düşüncəsi 
ilə yanlış, birtərəfli mənalandıranlar heç də az olmamışdır. Bunların sırasında 
V.Baxer, Ş.Nümani, Ə.Ə.Şəhabi, A.N.Boldırev, A.Krımski və digərlərinin adlarını 
qeyd etmək olar. Lakin bu sıralamada A.Krımski, A.N.Boldırevin Nizami irsi ilə 
bağlı xidmətlərini heç də inkar etmək fikrimiz yoxdur, sadəcə, bu alimlərin də, 
xüsusən Nizami lirikası ilə bağlı məhdud baxış bucağına söykənmiş mülahizələri 
olmuşdur. Hətta “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasını yazmış 
M.Ə.Rəsulzadənin də bəzi baxışları nöqsan və səhvlərdən xali olmamışdır. Ancaq bu 
sıralamada Vilhelm Baxerin mülahizələri müəyyən dövr üçün Nizami irsinin 
humanist, bəşəri, demokratik mahiyyətinin düzgün qavranılması işində olduqca 
ziyanlı təsirə malik olmuşdur. Böyük şairi hətta müəyyən məqamlarda tərki-dünya, 
asket kimi qələmə verməklə onun əsərlərinin mahiyyətini idealistcəsinə təhrif 
etmişdir. Onun bu baxışları daha çox 1871-ci ildə elmi dərəcə almaq üçün yazdığı 
“Nizaminin həyatı və əsərləri” kitabında cəmlənmişdir. Və M.İbrahimovun da qeyd 
etdiyi kimi, V.Baxerin bu kitabında əksini tapmış heç də az olmayan “qeyri-elimi, 
əsassız mülahizələri” Nizami yaradıcılığının əyri güzgüzdə təsvirinə hesablanmış 
təhriflərdən başqa bir şey deyildir. Təəssüflər olsun ki, Nizami irsinin həqiqətlərini 
çılpaqlığına qədər XIX əsrin son və XX əsrin ilk rüblərində Avropa hüdudlarına 
çıxartmaqda Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı yetərincə perspektivli olmamışdır. Və 
bu dövrdə ədəbi-nəzəri fikir hələ təkamül fazasına yenicə qədəm qoymaqda idi. Buna 
görə də burjua alimlərinin, xüsusən də Baxerin reallıqla uzlaşmayan ziyanlı 
müddəaları öz ətrafında müəyyən qədər təsir dairəsi yarada bilmişdi və bu dairədən 
Nizami irsinə münasibət bucağı çox bəsit, ziddiyyətli və məhdud idi. Hətta Nizami 
yaradıcılığının tədqiqi, təbliği yönündə diqqətəlayiq xidmətləri olan A.Krımskinin 
sonradan bəzi nəzəri-metodoloji səhvləri bəlkə də Baxer subyektivizminin 
fəsadlarının nəticəsi idi. 
Yaxşı ki,Y.E.Bertels, A.Krımski, H.Araslı, M.İbrahimov, M.Cəfər, Ə.Ağayev, 
Q.Beqdeli,R.Əliyev,Q.Əliyev, A.Hacıyev və ümumən Azərbaycan ədəbiyyatşü-
naslığı toparlanaraq Nizami irsi üzərində sıxlaşan qara buludları dağıtmaq yönündə 
səmərəli, effektiv nəticələrə yol açan araşdırmaları ilə bu yaradıcılıqla bağlı əsil 
həqiqətlərə aydınlıq gətirməyi bacardılar. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 265 –
Nizami əsərlərinin müəyyən məqamları üzrə hələ də mübahisəli təhlil və 
təhrifə şübhə yaradan halların mövcudluğunu yuxarıda qeyd etmişdik. Bu cür hallar 
şairin əsərlərində bəzi parça, beyt və misraların məzmunu haqqında indi də bəsit, 
düzgün aparılmayan təhlil, şərh və izahlara görə yanlış təsəvvür yaratmış olur. Buna 
görə də uzun müddətdir dərsliklərdə və digər elmi mənbələrdə yer almış təhlili 
mübahisəli görünən bir məqama diqqət çəkmək istəyirik. 
Bu yöndə bəzi fikirlərimizin davamı kimi, müəyyən qədər mübahisələrə zəmin 
yaradan Axsitanın “Leyli və Məcnun” poemasının sifarişi ilə əlaqədar məktubuna 
təkrar qayıtmağımız zəruri görünür. Buna görə məlum parçanın bir beytinə orijinalda 
olduğu dildə nəzər salmağı və uyğun parçaya verilən izahlara müqayisə kontekstində 
münasibət bildirməyi münasib bilirik: 
Torki sofəti vəfaye ma nist, 
Torkane soxən səzaye ma nist.
[1, 10] 
Beytin S.Vurğunun və M.Əlizadənin sətri-filoloji tərcüməsi haqqında yuxarıda 
məlumat verildiyi üçün təkrarən təfərrüata varmaq istəmirik. “Azərbaycan ədəbiyyatı 
tarixi”nin “Elm” nəşriyyatı tərəfindən 1960-ci ildə çap edilən I cildində yazılır: 
“Paniranistlər son illərdə bu beytə xüsusi əhəmiyyət verir və bunlardan belə bir 
nəticə çıxartmağa çalışırlar ki, guya Axsitan məktubunda türk və türklük məsələsini 
irəli sürərkən əsərin dilini deyil, Firdovsini aldadan...Sultan Mahmudu nəzərdə 
tutmuşdur. Bu kimi mühakimələrin saxtalığını şairin öz sözləri ifşa edir” [ 12,149]. 
Biz düşünürük ki, burda verilən izah birtərəflidir. Əslində Axsitan həm dildən 
danışır, həm də həmin beytdə “torki sifət”in vəfa məsələsini irəli sürür.” “Torki 
sifət”in vəfa məsələsində Sultan Mahmudu və onun timsalında “əhdə sadiq 
olmamaq” əlamətini türklərə aid etməsi ehtimalı mümkün sayıla bilər 
—
və niyə də 
yox! Qayıdaq beytdə həm dil, həm də S.Mahmudun nəzərdə tutulması məsələsinə. 
Kimə bəlli fakt deyil ki, “dil millətin, xalqın varlıq göstəricisidir”. Dildən söhbət 
gedirsə, demək, millət, xalq
—
konkret olaraq insan nəzərdə tutulur. Yeri gəlmişkən, 
birinci misranı Nizami metonimik məzmunda işlətməsi fərqindəyik, çünki 
metonimiyada olduğu kimi sətirdə ad çəkilmir, ancaq burda Firdovsiyə 
“Şahnamə”nin müqabilində boyun aldığı qızılı verməyən kəslə bağlı təsəvvürdə 
canlanan əhvalat Axsitanın tənəsində məhz Sultan Mahmuda işarə edilməsinin 
ehtimal yox, həqiqət olduğunu aydınlaşdırır. Həqiqətdə də burda söhbət Sultan 
Mahmudun verdiyi sözə sadiq olmamasından gedir. Əks təqdirdə “torki sofət”in əhdə 
sadiq olmaması məsələsinin ayrılıqda “torkane soxən”lə nə bağlılığı ola bilər ? 
Nəticədə, yuxarıda qeyd etdiyimiz tezisə qayıdırıq ki, 
—
beytdə dildən, “torkane 
sofət” və bu sofətin (sifət) daşıyıcı – Sultan Mahmuddan üstüörtülü söhbət getməsi 
şübhəsizdir.
Yuxarıda adıçəkilən mənbədə absurd görünən və etiraz doğuran şərhə diqqət 
edək: “...Buradakı misralar daha aydın bir şəkildə göstərir ki, Nizami iki dildə əsər 
yazarmış, öz ana dili olan türk (Azərbaycan) dilində və o zaman rəsmi dövlət və 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 266 –
ədəbi dil sayılan fars dilində...” [12,149]. Sitatın gülünc görünən tərəfi isə onun 
ikinci cümlə - komponenti ilə bağlıdır: 
—
“Əks təqdirdə Axsitan “bu təzə gəlini fars 
və ərəb bəzəyi ilə bəzə” tapşırığını şairə vermək ehtiyacını hiss etməzdi”... 
Nizaminin müləmmə (simbioz) şeir yazması mümkündür 
— 
buna ədəbi 
təcrübədə ortaçağ ədəbiyyatda və xüsusən də, aşıq yaradıcılığında təsadüf etmişik. 
Baxmayaraq ki, Nizami lirikasında belə bir nümunəyə rast gəlinmir. Amma poemada 
belə bir poestrukturun tətbiqi məsələsi ağlasığmaz məsələdir 
—
və əminliklə 
Nizamidə belə bir cəhdin mümkünlüyünü iddia etmək, həmçinin deyilənə 
özünəbəraət kimi 
— 
əks təqdirdə Axsitan “bu təzə gəlini fars və ərəb bəzəyi ilə 
bəzə” tapşırığını şairə vermək ehtiyacını hiss etməzdi “ fikrini irəli sürmək nə 
dərəcədə doğrudur. Bu, əslində, Axsitanın “fars, ərəb dili ilə vur ona zinət...” 
misrasını düzgün qavramamağın nəticəsidir desək, heç də yanılmarıq. Çünki burda 
söhbət ikidillilikdən getmir. Tezisimizin davamını gətiririk ki, 
— 
Nizami heç 
müləmmə şeir, yaxud poema yazmamışdır. Çünki adi şeir üçün bu mümkün görünsə 
də, poema üçün mümkünsüzdür. 
Şərq intibahı və bu intibahda Nizaminin möhtəşəm mövqeyi məsələlərini 
yüksək səviyyədə tədqiq edən prof. X.Yusiflinin də bu barədə bəzi mülahizələri bizə 
o qədər də dəqiq görünmür. Müəllif yazır: “Burada söhbət qətiyyən dildən getmir” 
[2, 116]. Onda bəs 
— 
Torkanə soxən səzaye ma nist 
misrasındakı “torkanə soxən”i hansı məzmunda başa düşək? 
Müəllifin 
— 
“Axsitan fars, ərəb bəzəyi dedikdə bu mövzu ilə əlaqədar 
farslarda və ərəblərdə yayılan əfsanə və rəvayətləri nəzərdə tutmuşdur” mühakiməsi 
də əsaslı görünmür. Çünki Axsitan “fars, ərəb dililə ver ona zinət” – deyəndə heç də 
fars, ərəb rəvayət və əfsanələrini nəzərdə tutmamışdır. O, açıq-aşkar həmin misrada 
şairə bu poemanı ya fars, ya da ərəb dilində yaz deyir və heç də müləmmə poema 
yazmağı ondan xahiş etmir. Ədəbi təcrübədə belə bir şey yoxdur və olmayanı da 
Axsitan Nizamidən tələb edə bilməzdi. Və həm də, bu əfsanə ərəblərdə mövcud olub 
yayıldığı üçün Axsitanın fars rəvayətlərindən də bu “təzə gəlinə” bəzək vurulması 
istəyi sadəcə, inanılası səslənmir. Amma Axsitanın fars təəssübkeşliyini də fars 
rəvayəti məsələsində unutmaq olmaz. Onun milli mənsubiyyəti ilə də bağlı bəzi 
məqamlar belə fikirləşməyə əsas verir. Buna görə də “fars, ərəb dililə vur ona zinət” 
misrasının məzmunu sırf dillə 
— 
iki dildən biri 
— 
dilemması ilə bağlıdır, heç də 
əfsanə, rəvayət məsələsi deyildir. Başqa cür düşünmək sadəlövlük olar. 
Əlbəttə, X.Yusiflidən gətirdiyimiz sitatdakı yanlışlığı biz yuxarıda istinad 
etdiyimiz birinci mənbədən gələn qeyri-dürüstlüklə əlaqələndiririk. Bunun nəticəsidir 
ki, bəzən əvvəlki mənbələrdə yer almış hansısa səhih olmayan məlumat eynən başqa 
qaynaq və dərsliklərdə davamını tapmış, yanlışlığa səbəb olmuşdur. Buna görə də 
Nizami irsi ilə bağlı istər çağdaş, istərsə də hansısa ortaçağ mənbələrə ehkam kimi 
yanaşmaq ənənəsindən uzaqlaşmaq daha məntiqidir.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 267 –
“Leyli və Məcnun” poeması möhtəşəm poetik potensialın yeni mövzu 
istiqamətində özünəxas təzə biçimdə, üslubda təcəssüm nümunəsi idi.Avropa 
ədəbiyyatşünaslığının bəzi burjua təmayullu nümayəndələri adətən Nizamini özünə 
qədər mövcud əsərlərin təqlidçisi kimi qələmə verirdilər. Lakin “Leyli və Məcnun” 
mövzusunda Nizamiyə qədər mükəmməl yazılan, tanınan, şöhrətlənən poema 
olmamışdır. Baxmayaraq ki, mənbələrin verdiyi məlumata görə Nizamiyə qədər 
əlliyə yaxın bu mövzuda poeama yazılması faktı mövcuddur. Lakin bunların 
sırasında böyük uğur qazanan poema nümunəsinə təsadüf edilmir. Belə kədərli, 
üzüntülü 
—
“ilham atını dördnala çapmaq üçün ərazisi geniş olmayan” mövzuda 
məhz Azərbaycan dühası Nizami bu xalqın təfəkkür, təxəyyül qüdrətinin nəyə qadir 
olduğunu bir daha göstərdi, bu mövzuya öz möhürünü vurmuş oldu. Nəticədə, 
Nizami əsəri özündən sonra bir təsir tilsimi yaratdı ki, bu tilsimin cazibəsindən 
yayınmaq bir çox korifey şairlərə müəssər olmadı. Lakin ondan sonra bu mövzuda 
qaynaqların verdiyi məlumata görə iki yüzə yaxın poema yazılsa da Füzulidən başqa 
elə bir böyük uğur qazananı olmadı.Yenə də türk 
— 
Azərbaycan təfəkkürünün 
dominantlığı dünya ədəbiyyat cameəsini heyrətdə qoydu. Həqiqətən də, Füzulinin 
“qəlb poeziyasının” zirvəsi sayılan “Leyli və Məcnun” poeması bu mövzulu digər 
poemaları “kölgədə” qoydu. Amma, ədalət naminə onu da qeyd edək ki, əgər 
Nizaminin poeması mükəmməl, bütün yüksək ölçüləri açan səviyyədə yaranmasaydı, 
düşünürük ki, Füzuli “Leyli və Məcnun”u mövcud mükəmməllikdə bəlkə də 
alınmazdı. Füzulinin özünün də poemasında buna işarə etməsini duymaq 
mümkündür: 
Billah ki, nə xoş demiş Nizami,
Bu babdə xətm edib kəlami... [13,26] 
Və məsnəvinin davamında Nizaminin bu mövzuda yazmaq istəmədiyinin 
səbəbləri açıqlanır. Füzulinin də bu mövzuda yazmağın onun üçün çətinlik yarada 
biləcəyi haqqında fikirləri Nizami düşüncələri ilə eyni motivlidir.
Füzuli yazır: 
Gəncineyi- nəzm gizli qalmaz 
Sanma günəş olsa nur salmaz. 
Kam necə kim nihan tutar daş, 
Eylər onu bu ləl aləmə faş. [13, 26] 
Bəli, Füzulinin ləl sözü mədənin gözünü gizlində daş tutsa da, ürəyindən nəzm 
xəzinəsinin gizli qalmasına rəvac vermədiyi kimi 
— 
“Leyli və Məcnun” mövzusunu 
da bütün kədər, üzüntü laylarına, dövr, mühit və fərd problemlərinin incəliklərinə 
qədər aləmə faş etməyi bacardı və sözün zirvəsində Nizamidən sonra öz bayrağını 
sanca bildi.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 268 –
Nizami bildiyimiz kimi nədən yazırsa – yazsın mövzusunu ətraflı, dürüst 
öyrənib araştırırdı. Və “Leyli və Məcnun” mövzusuna, qəhrəmanlarnın taleyinə 
bələdliyi ətraflı idi. Xüsusən də, Məcnunun tarixi şəxsiyyət olub – olmaması 
məsələsi də, düşünürük ki, ona bəlli idi. Nizamiyə Məcnunla bağlı “bəlli” olanın 
oxucu üçün də maraq kəsb edəcəyini düşünərək bu barədə müəyyən qədər mənbələrə 
istinad edək. 
Məcnunun tarixi şəxsiyyət olub – olmaması məsələsi ilə ilkin olaraq bu 
əfsanənin yarandığı ölkə – ərəb alimləri məşğul olmuşlar. Əbülfərəc İsvahani, 
Əbubəkr əl-Valibi, İbn Küteybə, İbn Sərrac, Məhəmməd ibn Davud əz-Zahiri və 
digərlərinin istər bu əfasanə, istərsə də Məcnun və Leylinin tarixi şəxsiyyət olmasını 
araşdırmaq istiqamətində müəyyən işlər görməsi haqqında mənbələrdə məlumatlar 
mövcuddur. Onların bu barədə kitab və məcmuələri ilkin mənbələr kimi əhəmiyyət 
daşıyır. Bunların sırasında İ.Y.Kraçkovskinin “ərəb ədəbiyyatında Məcnun və Leyli 
haqqında povestin ilkin tarixi” əsəri isə digər mənbələrə nisbətən ciddi elmi 
araşdırmaq sanbalına görə bu əfsanə və qəhrəmanlar haqqında bir çox qaranlıq 
mətləblərə daha dolğun aydınlıq gətirə bilir. İnandırıcı fakt və dəlillər hər iki əfsanə 
qəhrəmanlarının tarixi şəxsiyyətlər olmasına şübhə yeri qoymur.
Rus tədqiqatçısı İ.Filştinskinin Moskvanın “Xudojestvennaя literatura” 
nəşriyyatında 1975-ci ildə nəşr edilən “Orta əsrlər ərəb poeziyası” antologiyasına 
“son söz” qismində yazdığı geniş məqalə və izahlardakı qeydlərdə verdiyi 
məlumatlar da bu yöndə aparılan araşdırmaları bir daha tamamlanmış olur. Müəllif 
salnamələrdə əksini tapan məlumatlara əsasən kədərli məhəbbət mövzusunda şeirlər 
yazanlar sırasında 
U
zra qəbiləsinin Hicaz şairlərinin daha çox şöhrətləndiklərini qeyd 
edir. Bu sahadə yaradıcılıq nümunələri “
U
zra lirikası” kimi tanındığını vurğulayır. 
Və onların ardıcıllarının isə “
U
zra məktəbi”nin nümayəndələri kimi tanındığını 
bildirir. İ. Filiştinskinin qeydlərində bəlli olur ki, orta əsrlər antologiyalarında 
U
zra 
şairlərinin bəzilərinin uğursuz kədərli sevgiləri, acı taleləri haqqında elə hekayələrə 
rast gəlinir ki, onların bu faciəli həyatları sevgililərinin həyatından ayrı deyil. Bu 
haqda müəllif yazır: “Belə sevgili cütlərdən biri: Məcnun ləqəbli Qeys ibn əl-
Müləvvah və Leyladır. Qeys Leyla ilə evlənə bilmədiyi üçün ağlını itirmiş, səhralara 
qaçmış, sərsəri həyat keçirmişdir. Yalnız vəhşi heyvanlarla dostluq etmiş, Leylini 
xatırlamaqla uğursuz sevgiləri haqqında qüssəli şeirlər yazmışdır” [14, 702]. 
Bizim üçün tədqiqatçının qeydlərində ən əhəmiyyətli fakt Məcnunun adının 
Qeys ibn əl-Müləvvah, sevgilisinin yazılan poemalarda Leyli kimi tanıdılan – Leyla 
olması və hər ikisinin də şair kimi qələmə verilməsidir. Biz Nizami poemasında da 
Məcnun və Leylini şair kimi görürük.
Əbəs deyildir ki, yuxarıda adıçəkilən antologiyada Qeys ibn əl-Müləvvahın 
S.Lipkinanın tərcüməsində yetmiş iki şeiri məhz Məcnun ləqəbi ilə təqdim 
edilmişdir. Və bu kədərli, üzüntülü şeirlərin hamısında Leylaya dərin, bəlkə də o 
dövrlər üçün analoqu olmayan məhəbbət hissləri bəslənilmiş, onun gözəlliyi kifayət 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 269 –
qədər yüksək poetik biçimdə vəsf edilmişdir. Məcnunla Leylanın VII əsrin sonlarına 
qədər yaşamaları haqqında mənbələrdə məlumatlara da təsadüf edilməkdədir.
Məcnunun şeirləri ayrıca geniş tədqiqatın mövzusudur. Bu şeirlərdə Məcnunun 
səhra həyatının, Leylanı dəlicəsinə sevməsi, lakin başqa – Sakif qəbiləsindən 
sevmədiyi varlı kəsə ərə verilməsi, uğursuz, faciəli eşq hekayəsinin və digər 
hadisələrin təsviri ilə əlaqəli yazılmış məhz bu şeirlərin, bu sevən iki cütlükdən bəhs 
edən əfsanələrin, sonralar poemaların meydana gəlməsinə səbəb olduğu haqqında 
söylənilən fikirlərə şərik çıxmağa müəyyən qədər əsaslar yaradır. 
Bu cür bəlli faktlar istər Məcnunun, istərsə də Leylinin (Leyla) tarixi şəxsiyyət 
olduğunu bir daha sübut edir. Bu amil həm də “Leyli və Məcnun” mövzusunun 
üzərindən onun fantastik təfəkkür məhsulu, uydurma, “ yalanın ən gözəli” olması 
kimi deyimləri götürür və bu mövzunu özünün faciəvi tematikası, problemləri ilə 
reallıqla bağlayır. Biz Nizami poemasında zaman – fərd qarşıdurmasını, feodal – 
klerikal düşüncə tərzinin insanı uçuruma yuvarlatması, azad sevgini boğması, onun 
taleyindən fatalistcəsinə, müticəsinə asılı salmasının ürəkağrıdıcı ifadəsini görürük. 
Və bunu heç də “gözəl bədii yalan” kimi yox – əsil reallıq hadisəsi kimi qəbul edirik. 
Məcnunun çöllərə, səhralara düşməsi, heyvanlarla dostluq etməsini isə Nizami 
qələminin hiperbolik şişirtmə, yaxud “yalana bənzəyən doğru” amili kimi yox, 
cəmiyyətdən qaçma, ona etiraz, xoşbəxtliyi, asudəliyi təbiətin qoynunda tapma, vəhşi 
heyvanların insanlardan insaflı, daha rəhmli və ədalətli olması faktı kimi baxırıq. Və 
mühit, zaman – fərd qarşıdırmasında fərdin, Məcnunun faciəsinin əsil səbəblərini 
Nizami qələmində realistcəsinə anlaya bilirik. Nizaminin təbirincə zamanından tez 
doğulan, zamanın fövqünə yüksələn, ancaq fatalist dindar qədər də dərk edilməyən 
Məcnunun qalxdığı zirvədən feodal düşüncənin əlilə aşağıya yuvarlanmasından 
aldığı zərbənin gücü də əlbəttə ki, qalxdığı zirvənin hündürlüyü ilə mütənasib olmalı 
idi. Zaman Məcnunu qəbul etmirdi və qəbul edə də bilməzdi, o zaman üçün hamının 
gözü qarşısında böyük təhlükə idi. Çünki, böyük alman şairi, mütəfəkkiri Hötenin 
2010-cu ildə Bakıda çap edilmiş “Seçilmiş əsərləri”ndə [15, 43] Məcnun surəti ilə 
əlaqəli qeyd edildiyi kimi: “Məcnun gül üçün büllur güldan idi, Nizami isə onda 
palıd tumu əkmişdi”: Şübhəsiz ki, palıd tumu vazanı boy verib sındıracağı kimi, 
Məcnunun da zamanın, mühitin sığındığı çərçivəni artıq sındırmaqda olduğunu hiss 
edən feodalların təşvişi başadüşülən idi...Və belə bir ciddi təhlükəyə qarşı 
müqavimətsiz qalmaq sadəlövhlük olardı. 
Həmçinin, vurğulamağa dəyər ki, “Hötenin Şərq, o cümlədən Azərbaycan 
mədəniyyətinə yaxınlığı, onu mütərəqqi bəşəriyyətin digər dühaları ilə yanaşı bizə 
çox sevdirir. Onun Gəncənin adını çəkməsi (şübhəsiz ki, Nizami ilə bağlı)..tariximizə 
aid bəzi fikirləri, Şimali və Cənubi Azərbaycanın coğrafi mövqeyini gözəl bilməsi, 
nəhayət, böyük Azərbaycan şairi Nizamiyə hətta ayrıca şeir həsr edib, “Ey Nizami, 
yaxşı ki, çirmələyib qolunu, doğru – dürüst göstərdin böyük sənət yolunu”, – deyə 
[15,17] onun özündən sonra gələn sənətkarlara böyük sənətin yolunu göstərməsinə, 
gələcək həqiqi ədəbiyyatın yaradılmasında onlar üçün yardımçı, örnək ola biləcək 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 270 –
möhtəşəm əsərlər yaratmasına işarə etməsi və Nizamini “Şairlər şahı” adlandırıb 
verdiyi misilsiz qiymət ədibin xalqımıza bəslədiyi dərin hörmət hissinin ifadəsidir”.
İ.Filiştinski yazırdı: “Şərqdə Leyla və Məcnunun faciəli sevgi tarixi, Avropada 
“Tristana və İzolda”, “Romeo və Cülyetta”nın sevgi tarixlərindən heç də az məşhur 
deyildi”[14,72]. Müəllifin bu qeydi bizə Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasının 
Avropada da tanınması barədə müəyyən qədər əsas verir. Belə ki şairin 
poemasındakı bəzi motivlərin Şekspirin yuxarıda adı çəkilən faciəsindəki motivlərlə 
səsləşməsi bu haqda söykəndiyimiz əsası daha da gücləndirir. Ümumdünya 
ədəbiyyatına, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatına Nizaminin timsalında müraciət 
edib, onun təsiri ilə müəyyən əsərlər yazmasının Höte üçün mümkünlüyü Şekspir, 
yaxud digər Avropa korifeyləri üçün niyə də olmasın?
Əlbəttə, Höte kimi bir Avropa və Qərb təəssübkeşinin Nizami haqqında 
olduqca yüksək fikir söyləməsi, üstəlik şeir həsr etməsi, onu “Şairlərin şahı” 
adlandırması sıradan bir tərif deyildir. Bu, Avropa, Qərb düşüncəsinin Nizami dühası 
qarşısında böyük heyranlığının göstəricisi idi. 
Gəncəli “Şairlər şahı”nın dili türk (Azərbaycan) dili, yaradıcılığı da möhtəşəm 
“türkanə söz”ün ölməz sənət nümunələridir. Axsitan sifarişində “Torkane soxən 
səzaye ma nist” yazmaqla onun doğma dilinə kinayəli, rəzil münasibət bəsləmişdi. 
Lakin böyük söz xəzinəsinə sahib şair ruhdan düşmədi, farsca yazsa da yazdığını 
öncədən türkcə düşündü və misilsiz “Leyli və Məcnun” poeması ilə bir daha 
“torkane soxən”in varlıq, şeir-sənət qüdrətini bütün dünyaya sübut etdi. Məhz, 
“türkanə söz”lə Nizami sivil dünya ədəbiyyatlarının diqqətini özündən başqa digər 
Azərbaycan korifey sənətkarlarının söz məxəzlərinə istiqamətləndirə bildi. Onun 
əsərləri böyük bir xalqın ədəbiyyatını, incəsənətini, mədəniyyətini, humanizmini, 
demokratizmini Avropaya, Qərbə tanıtdırmaqla ölkələrarası mənəvi körpü rolunu 
oynamış oldu. Bütün bu uğurların, əlaqələrin fövqündə duran isə böyük hərflərlə 
yazılası və Nizaminin “bayraqlaşan qələm”inin ucunda ildırımtək səslənən, ətrafı-
cahanı işıqlandıran həmin – “Türkanə söz” idi:
Nəfəsimin ildırımı uca səsli zəngə bənzər, 
Bayraqlaşan qələmimin sancıldığı yer- cahandır. [16,61] 
“Türkanə söz”ün misilsiz ustadı Nizami bu beytdə öz qüdrətli poeziyası ilə 
bütün dünyanı fəth etdiyini bildirir. Heç bir fateh bütünlüklə dünyanı fəth edə 
bilmədi. Nizami isə bir söz fatehi kimi bunu bacardı. Əslində – “bayraqlaşan 
qələminin sancıldığı yer – cahan” üzərində bu, Nizaminin yox, “Türkanə söz”ün 
fatehliyi idi...

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 271 –
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 
1.
N.Gəncəvi.Leyli və Məcnun. Yazıçı, Bakı, 1982, 303 s. 
2.
X.Yusifli. Şərqdə intibah və Nizami Gəncəvi.Yazıçı, Bakı, 1982, 200 s. 
3.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı.Bakı 
U
niversiteti nəşriyyatı, Bakı, 
2007,504 s. 
4.
F.Qasımzadə.XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi.Maarif, Bakı, 1974,488 
s. 
5.
M.Cəfər. Klassiklərimiz haqqında. 
U
şaq və Gənclər Ədəbiyyatı nəşriyyatı, 
Bakı, 1948, 94 s. 
6.
Azadə R. Nizami Gəncəvi. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1980, 74 s. 
7.
N.Gəncəvi.İskəndərnamə. Yazıçı, Bakı, 1982, 688 s. 
8.
X.Yusifli. Nizaminin lirikası.Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 
Bakı, 1968, 274 s. 
9.
Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri lüğəti. 
Maarif, Bakı, 1981, 280 s. 
10.
Ə.Səfərli. Divan ədəbiyyatı sözlüyü. Elm və təhsil, Bakı, 2015, 704 s. 
11.
H.Araslı. N.Gəncəvi.Sirlər xəzinəsi. Filoloji tərcümə. “Elm” nəşriyyatı, 
Bakı, 1981, 248 s. 
12.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild, “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1960, 572 s. 
13.
M.Füzuli. Leyli və Məcnun. 
U
şaq və Gənclər Ədəbiyyatı nəşriyyatı, Bakı, 
1958, 294 s. 
14.
Arabskaya poeziya srednix vekov. “Xudojestvennaya literatura”, Moskva, 
1975, 768 s. 
15.
E.Səfərli. Sonet janrı və Azərbaycan soneti. Elm və təhsil, Bakı, 2014, 
380 s. 
16.
Nizami. Lirika. Sirlər xəzinəsi. Şərəfnamə.Yazıçı, Bakı, 1988, 621 s.
ELSHAD SAFARLI 
THE INCOMPARABLE MASTER OF "TORKANE SOKHAN" 
SUMMARY 
The article examines the humanistic, human lyricism and ideological and 
content, artistic features of the immortal "Khamsa" of the great master of words, 
thinker and poet Nizami Ganjavi in the scientific and theoretical aspect and 
comments on existing opinions. In research and analytical work, attention is drawn to 
the theoretical problems of this heritage, which makes an invaluable contribution to 
the world revival and progressive literary treasures of civilized countries. In the 
context of extensive research, a special view is shown on some controversial issues 
of this type of innovative creativity, some errors in research, translation, distortion of 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 272 –
semantic content in certain sources, translated publications, textbooks and teaching 
aids are explained and justified in the context of comparison. 
Translations made by a number of poets and translators at different times have 
re-analyzed the subject, differences in explanations, inappropriate deviations from 
the original, and raised the issue of the quality advantage of some modern translation 
publications. 
The reasons for the negligence in the study, publication and promotion of 
Nizami's legacy in Azerbaijani literary criticism have long been clarified, and it was 
noted that some of our researchers of the twentieth century demonstrated a biased, 
superficial approach to this legacy. 
The unscientific, unsubstantiated views of some European bourgeois 
orientalists, especially V. Bacher and others, on the work of Nizami are examined. 
The inconsistency of the views of the Panirans on the introduction of the tendency of 
appropriating Nizami by separating it from the national context in relation to the 
linguistic factor is confirmed by objective facts that such attempts are ridiculous and 
artificial. 
The article pays special attention to the linguistic problem and argues that the 
"Turkic word" has irreplaceable opportunities for gaining world fame for the heritage 
of Nizami, to reveal all the secrets of art, artistic thought in all layers as an important 
condition for the success of this work. 
ЭЛШАД САФАРЛИ 
РЕЗЮМЕ 
НЕСРАВНЕННЫЙ МАСТЕР "ТОРКАНЕ СОХАН" 
В статье рассматриваются гуманистический, человеческий лиризм и 
идейно-содержательный, художественные особенности бессмертной «
Х
амсы» 
великого мастера слова, мыслителя и поэта Низами Гянджеви в научно-
теоретическом аспекте и комментируются существующие мнения. В 
исследовательски-аналитической работе обращается внимание на 
теоретические проблемы этого наследия, которое вносит неоценимый вклад в 
мировое возрождение и прогрессивные литературные сокровища 
цивилизованных стран. В контексте обширных исследований демонстрируются 
особый взгляд на некоторые спорные вопросы этого типа инновационного 
творчества, некоторые ошибки исследования, перевода, искажения 
семантического содержания в определенных источниках, переводческих 
публикациях, учебниках и учебных пособиях объясняются и обосновываются в 
контексте сравнения. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 273 –
Переводы, выполненные рядом поэтов и переводчиков в разное время, 
повторно проанализировали предмет, различия в объяснениях, несоответст-
вующие отклонения от оригинала и затронули проблему качественного 
преимущества некоторых современных переводческих публикаций. 
Причины небрежного отношения к изучению, публикации и 
продвижению наследия Низами в азербайджанской литературной критике 
давно выяснены, и было отмечено, что некоторые из наших исследователей 
ХХ
века продемонстрировали необъективный, поверхностный подход к этому 
наследию. 
Рассмотрены ненаучные, необоснованные взгляды некоторых 
европейских буржуазных востоковедов, особенно В. 
Б
ахера и др., на 
творчество Низами. 
Несостоятельность взглядов паниранцев на введение тенденции присвоения 
Низами путем отделения его от национального контекста по отношению к 
языковому фактору подтверждается объективными фактами, что такие 
попытки смехотворны и искусственны. 
В статье уделяется особое внимание языковой проблеме и утверждается, 
что «тюркское слово» имеет незаменимые возможности для снискания 
мировой известности наследию Низами, раскрыть все секреты искусства, 
художественной мысли во всех слоях как важное условие успеха этой работы.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Novruzov
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 274 –
SƏBİNƏ ƏHMƏDOVA 
Əlyazmalar İnstitutu Farsdilli əlyazmalar şöbəsi
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, böyük elmi işçi 
[e-mail] 
İSTİQLALİYYAT KÜÇ., 26 
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ MÜHİTİNİN SPESİFİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ:ƏNƏNƏ VƏ NOVATORLUQ
(XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) 
XÜLASƏ
XIX əsrin ikinci yarısı, XX əsrin əvvəllərində qabaqcıl ziyalılarımızın 
mətbuatdakı çıxışları nə qədər güclü olsa da, xalqın əksəriyyəti savadsız olduğu üçün 
dostları ilə düşmənlərini tanımaqda, ağla-qaranı seçməkdə çətinlik çəkir, bəzən 
ətraflarında baş verən hadisələr haqqında düzgün təsəvvürə gələ bilmirdilər. Lakin 
xalq arasında sevilən, məşhur bir şairin baş verən hadisələr haqqında və onların baş 
verdiyi barədə düzgün təsəvvür oyatmaqdan ötrü yeni yazdığı şeiri, hətta oxuyub 
yazmağı bacarmayan insanın gözünü açıır, ona ağı-qaradan, dostu-düşməndən 
seçməyi öyrədir, bir sözlə onu maarifləndirirdi.
Həmin dövrlərdə tək Bakı ədəbi mühitinin deyil, Azərbayctanın bütün 
bölgələrində toplanan ədəbi məclislərin iştirakçılarının qarşılarına qoyduqları məqsəd 
başda Mövlanə Füzuli olmaqla sələflərinin ənənələrini davam etdirməklə yanaşı 
xalqa gerçəkləri, həqiqətləri anlatmaq, onu riyakar düşmənlərin fellərindən xilas 
olmaq üçün ayıq olmağa çağırmaq, eyni zamanda xalqı hürriyyətə, istiqlala, azadlığa 
səsləmək idi. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi mühitinin 
yeni təmayüllərlə formalaşmasında ədəbi məclislərin rolu böyükdür. Bu ədəbi 
birliklərdə təmsil olunan şair və yazıçılar Azərbaycan ədəbiyyatını orijinal üslub, 
yeni məzmun və ideya ilə zənginləşdirirdilər. Bu dövrdə Azərbaycan ictimai fikrinin 
yeni meyar və ənənələrlə inkişafına böyük töhfə verən “Füyuzat ədəbi məktəbi”nin 
görkəmli nümayəndələri Ə. Hüseynzadə, F.B.Köçərli, H.Cavid, C.Cabbarlı, 
Ə.Cavad, Ü.Hacıbəyli, S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Müznib, Əmin Abid, 
Məşədi Azər Haşım bəy Saqib, Səməd Mənsur, M.Ə.Rəsulzadə, Mirzə Əbdülxalıq 
Cənnəti türkçülük, islamçılıq, müasirlik ideologiyalarını təbliğ edirdilər.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən “Məcməüs-şüəra”, 
“Yaşıl qələmlər” cəmiyyəti “Türk ocağı”nda dövrün mətbuat orqanları 
“Füyuzat”,”Molla Nəsrəddin”, “Bəsirət”, “İqbal” kimi qəzet və jurnallarında çoxsaylı 
nümunələr dərc edilmiş, Azərbaycan ədəbi prosesinin inkişafı ardıcıl izlənmişdir. 
Açar sözlər
: poema, şeir, poeziya, ədəbi məclis, türkçülük, vətənpərvərlik 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 275 –
Giriş:
Yaxşı şeir xalqı maarifləndirmək üçün ən güclü vasitədir. Çünki şeir 
rəvan, axıcıdırsa, dərin mənalarla, canlı mənzərələrlə əhatə olunarsa, oxucunun 
dərhal yaddaşına həkk olur, eyni zamanda ruhuna, psixologiyasına müsbət təsirini 
göstərir və bununla yanaşı, onu maarifləndirir.
XIX əsrin ikinci yarısı XX əsrin əvvəllərində qabaqcıl ziyalılarımızın 
mətbuatdakı çıxışları nə qədər güclü olsa da, xalqın əksəriyyəti savadsız olduğu üçün 
dostları ilə düşmənlərini tanımaqda, ağla-qaranı seçməkdə çətinlik çəkir, bəzən 
ətraflarında baş verən hadisələr haqqında düzgün təsəvvürə gələ bilmirdilər. Lakin 
xalq arasında sevilən, bir şairin baş verən hadisələr, bu hadisələrin hansı səbəbdən 
baş verdiyi barədə düzgün təsəvvür oyatmaqdan ötrü yeni yazdığı şeir, hətta oxuyub 
yazmağı bacarmayan insanın gözünü açıır, ona ağı-qaradan, dostu-düşməndən 
seçməyi öyrədir, bir sözlə onu maarifləndirirdi. Həmin dövrlərdə tək Bakı ədəbi 
mühitinin deyil, Azərbaycanın bütün bölgələrində toplanan ədəbi məclislərin 
iştirakçılarının qarşılarına qoyduqları məqsəd başda Mövlanə Füzuli olmaqla, 
sələflərinin ənənələrini davam etdirməklə yanaşı xalqa gerçəkləri, həqiqətləri 
anlatmaq, onu riyakar düşmənlərin fellərindən xilas olmaq üçün ayıq olmağa 
çağırmaq, eyni zamanda xalqı hürriyyətə, istiqlala, azadlığa səsləmək idi.
Əlyazmalar İnstitutunda Fraqment-795 şifri altında Əlabbas Müznibin 
əlyazmaları saxlanır. Bu əlyazmalarda “Məcməüş-Şüəra”nın iştirakçılarından biri 
Mirzə Mikayıl Seydi haqqında geniş məqalə və şairin müxtəlif mətbuat 
orqanlarından toplanmış şeirləri vardır.
Mikayıl Seydi dövrünün əksər şairləri kimi xalqı maarifləndirən əsərlər 
yazırdı və onun yaradıcılığının böyük bir qolunu istiqlal şeirləri təşkil edirdi: 
Qaşın kimi qələmim işkbarə and olsun, 
O lövhi-hüsndə xətti əyyarə and olsun. 
Nə zar olubdu dilim cövri-müstəbidərdən, 
Düşübdü bəstərə cismi-nəzarə and olsun. 
Kəmalın olmasa, açmaz cəmali-hüriyyət, 
Kəmalı-Həzrəti-Pərvərdigara and olsun. 
U
rulsa-tiri-cəfa, üzmərəm vətəndən əlim, 
Vətən yolunda dili-dağdarə and olsun.
Ənusi-münisin olmuş vətən və hüriyyət, 
Olarladır dirilik həşri-çarə and olsun. 
Vətəndi rövzeyi-rizvan, vətəndi huriyi-qılman, 
Vətən çölündə təni-laləzarə and olsun. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 276 –
Vətənpərəst kibi bir Seydiyi-fələkzadəyəm, 
Vətən yolunda çəkən ah-zarə and olsun.
Təvəkkülət Əli elmə ilə Seydi, sanma naqis kim, 
Olar bir gün kamalilə tapar ikmal hürriyyət. (1.səh.43-44) 
“Məcməüş-şüəra”nın iştirakçılarının hamısı təbii ki, füyuzatçı mətbuat 
orqanlarının ictimai-siyasi mövqeyi ədəbi məktəbi təmsil edən orqanları “İrşad”, 
“Təzə həyat”, “Yeni həyat” “Yeni füyuzat”, “Tərəqqi”, “Həqiqət”, “İttifaq”, 
“Şəlalə”, “Dirilik”, “İqbal”, “Açıq söz”, “Bəsirət”, “Qurtuluş” və başqaları da iştirak 
etmirdilər, lakin onlar məslək, əqidəcə xalqı rus istilasından, erməni zəhərindən xilas 
eləyib İslam-türk bayrağı altında birləşdirmək istəyən böyük mütəfəkkir, tənqidçi, 
yazıçı, publisist, şair, rəssam, ictimai və siyasi xadim Əli bəy Hüseynzadə ilə bir 
idilər və çox gözəl anlayırdılar ki, xalqı yalnız İslam ehkamlarını, İslam dəyərlərini, 
İslam əxlaqını əziz tutmaq, yeddi-arxa dönənini tanımaq irəli apara bilər. Odur ki, 
yaradıcılıqlarının böyük bir hissəsini məhz bu mövzuya aid edirdilər. Bu səbəbdən, 
türkçülük ideyalarının təbliği də ön planda idi və Bakı şairləri türkçülüyü bədii 
nidalarla əlvan naxışlarla lövhələndirirdilər: 
Gəldi livayi-səltənətilə cəhanə türk,
Verdi nişan bəlalı qaşın asimanə türk. 
Etdi rəvaqi-noh fələki səltənətnişin, 
Əsgərligə nücumu çəkib mahiranə türk.
Bir gün Müniri Əhriməni surə döndərir, 
Təng eyləyir bu mülki-Süleymani anə türk.(2.səh.35)
Şairin böyük türk haqqındakı yüksək fikirləri, ifadələri təkcə yaşadığı dövrdə 
deyil, indiki zamanla da çox uzlaşır. Türkiyə mehmedciklərinin və Azərbaycan 
əsgərlərinin öz şücaətləri, rəşadətləri, qəhrəmanlıqları ilə bütün dünyanı heyrətə 
salması Münirinin bədii tutumu çox inandırıcı olan şeirinin sanki elə indiki zaman 
aid olduğu özünü parlaq şəkildə göstərir. Sanki şair “Türk olmaq zor, çünki dünya ilə 
savaşır, türk olmamaq daha zor, çünki türklə savaşır”,-misilsiz zərb-misalını poetik 
lövhələrlə oxucuya təqdim edir. Bu da Bakı şairlərinin xalq təfəkküründə formalaşan 
milli istiqlal ideyasının bir sıra elementlərlə zənginləşmiş füyuzatçıların ideya-estetik 
mövqelərini dəstəklədiyini, onlarla bir sinifdən, bir firqədən oplduğunu açıq-aşkar 
sübuta yetirir.
Cəfər Cabbarlı Bakıda doğulmamışdı, lakin az yaşlı bir çocuq, daha doğrusu, 
üç yaşında valideynləri ilə Bakıya köçmüş və ömrünün sonuna qədər Bakıda 
yaşamışdır. Ədib “Məcməüş-şüəra”nın üzvü deyildi, lakin onun “Məcməüş-

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 277 –
şüəra”nın gənc nəsli ilə dostluğu, yaşlı nəslinin dövri mətbuatdakı şeirlərini mütaliə 
eləməsi, hələ çox gənc ikən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1915-ci ildən buraxdığı
türkçülüyü təbliğ edən “Açıq söz” qəzetində M.B.Məmmədzadə, S.Hüseyn, Ə.Cavad 
kimi vətənpərvər ziyalılarla birlikdə çıxışlarına, eyni zamanda cəmisi on yeddi-on 
səkkiz yaşlarında ikən türkçülük ideyalarına dərin məhəbbətinin ifadə nümunəsi 
olaraq “Trablis müharibəsi” və “Ədirnənin fəthi” kimi sanballı dram əsərləri 
yazmasına səbəb olmuşdu. Təsadüfi deyildi ki, 1920-ci ildə 11-cı qırmızı ordu Bakını 
işğal edərək “Azərbaycan Xalq Demokratik Cümhuriyyəti”ni devirən günü 
C.Cabbarlı M.B.Məmmədzadə ilə birlikdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tapşırığı 
ilə “Gənc müsavatçılar” hərəkatını yaratdılar və qeyri-leqal olaraq “İstiqlal” qəzetini 
nəşr etdirməyə başladılar. Lakin 1923-cü ildə təşkilatın bir sıra üzvüləri ilə birlikdə 
C.Cabbarlı da həbs edilib “Ралач» ləqəbli Pankratovun “Gizli şöbə”sinə gətirib iki 
ay işcəncələr veriləndən sonra azad edildi. Ədib “Al bayraq” şeirini Azərbaycanın üç 
rəngli bayrağını türkçülüyün, İslamın, azadlığın rəmzi kimi heyrətamiz bədii təsvir 
vasitələri ilə qələmə almışdır: 
“Bu ay, yıldız boyaların qurultayı nə demək? 
Bircə böylə söyləmək: 
Bu göy boya, göy Moğoldan qalmış bir türk nişanı, 
Bir türk oğlu olmalı! 
Yaşıl boya İslamlığın sarsılmayan imanı. 
Ürəklərə dolmalı! 
Şu al boya azadlığın sarsılmayan fərmanı, 
Mədəniyyət bulmalı! 
Səkkiz uclu şu yıldız da səkkiz hərfli Od yurdu. 
Əsarətin gecəsindən fürsət bulmuş quş kimi 
Səhralara uçmuşdur. 
Şu hilal da türk bilgisi, türkün sevgi nişanı, 
Yurdumuzu qucmuşdur.”(3.səh.151-152) 
Çox əfsuslar olsun ki, C.Cabbarlının bu müəzzəm şeirdə göstərdiyi intəhasız 
sevinci bir neçə ildən sonra intəhasız pərişanlıqla əvəz olundu. Lakin, yuxarıda qeyd 
olunduğu kimi ədib öz pərişanlığını, məyusluğunu, qəddar Şura hökumətinə qarşı 
narazılığını bildirə bilmədi, əksinə totalitar rejimin zəhərli qılıncı altında Şura 
hökumətini tərifləməli oldu, Azərbaycan xalqının kökünü kəsmək istəyən mənfur 
ermənilərlə xalqının dostluğundan bəhs edən dram əsərləri yazmağa məcbur oldu. 
Əmin Abidi (Gültəkin) isə qəddar quruluş əyə bilməmişdi və o bu üzdəniraq 
quruluşa, onun törətdiyi ylırtıcılığlara narazıçılığını hüzünlü lövhələrlə, gövrək 
mənzərələrlə bəyan edirdi: 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 278 –
Ağla güzəl gelin, güneşin soldu, 
Gurubun hüznüne karışsın rengin. 
Yarının kabrine şimdi tac oldu, 
Düşünde başına konan çelengin.
Göz yaşlarınla in hər gün sahile, 
Bağrı kanla dolan Hazerle derddeş, 
Dalğalar üzgündür min iniltiyle, 
Ağlayan denize sen de ol bhir eş. 
Ey güzəl elleri kınalı gelin, 
O taze yüregi yaralı gelin.(4.səh.54)
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, “Füyuzat ədəbi məktəbi” xalqın xilasını 
türkçülükdə, turançılıqda görür və rus, fars və başqa təcavüzkar xalqların 
buxovlarından azad olmaqdan ötrü türkçülük ideyalarının təbliğini, eyni zamanda 
tarixi gerçəkləri olduğu kimi göstərməyi vacib sayırdı. Tədqiqatçı alim Şamil 
Vəliyev (Körpülü) haqlı olaraq, ədəbiyyatımızın bir sıra unudulmuş və qaranlıq 
səhifələrini araşdırmaqdan ötrü məhz “Füyuzat ədəbi məktəbi”ni öyrənməyi vacib 
sayır: 
“Füyuzat”çı müəlliflər sırasına H.Vəzirov, S.E.İbrahimov, Əhməd Midhət 
Rüfətov, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Müznib, X.X.Səbribəyzadə, A.Səfvət, Ə.Səbur, 
Ə.Cənnəti, S.Zərgər, M.Azər, H.S.Səyyah, S.Mənsur, R.Zaki və başqalarını mətbuat 
orqanları sırasına isə “Qurtuluş”, Yeni qurtuluş”, “Lisan”, “Səda”, “Sədayi-Həqq”,
“Sədayi-Vətən”, “Övraqi-nəfisə”, “Açıq söz”, “İqbal” və başqalarını artırsaq 
füyuzatçı ədəbi-estetik platformasını tanıdan qüvvələri təxminən müəyyənləşdirmək 
olar.”(5.səh.117) 
Yuxarıda deyildiyi kimi “Məcməüş-şüəra”nın üzvlərinin füyuzatçılarla, 
füyuzatçıların isə tək Türkiyənin deyil, bütün türk xalqlarının, o cümlədən 
Azərbaycanın bənzərsiz istiqlal şairi “Sıtratıl-müstəqim”çi (Allahın hidayət etdiyi 
yolla gedən) Mehmed Akif Ərsoyun ümumtürk hissiyyatı, ümumtürk düşüncəsi ilə 
sədalanan nəfis şeirlərinin ədəbi-estetik ideyaları ilə çox uyğun gəlir və şairin 
Çanaqqala şəhidlərinə aid etdiyi poemadan bir hissəyə nəzər yetirmək füyuzatçılarla 
qırılmaz tellərlə bağlı olduğunu açıq-aşkar göstərir: 
Şühəda gövdəsi bir baksana dağlar, taşlar, 
O ruku olmasa dünyada əyilməz başlar. 
Yaralanmış temiz alnından uzanmış yatıyor, 
Bir hilal uğruna ya Rəbb, ne günəşlər batıyor. 
Ey bu topraqlar için toprağa düşmüş asger, 
Gökdən ecdad inərək öpse o pak alnı deyər. 
Ne böyüksün kü, kanın kurtarıyor Tevhidi, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 279 –
Bədrin asalanları ancak bu kadar şanlı idi. 
Sana dar gəlməyəcək makbəri kimlər qazsın? 
“Gömərim gəl seni tarihə!” desəm, sığmazsın.
Ey şehid oğlu şehid, isteme bəndən makbər, 
Sana ağuşunu açmış duruyor Peyğəmbər. (6.səh.5) 
Mehmed Akif Ərsoy bu poemanı 1915-ci ildə Çanaqqala uğrunda gedən 
döyüşlərdə şəhid olan 250 min əsgərin əziz ruhlarına həsr etmişdir. Onu da qeyd 
edək bu 250 min türk əsgərinin arasında Türkiyə torpaqlarının düşmən caynağından 
xilas olmağı uğrunda türk qardaşlarının köməyinə gedən xeyli azərbaycanlı əsgərlər 
də olmuşdur. Misilsiz istiqlal şairi bu heyrətamiz əsərdə şəhidlərin 
U
ca Allah 
yanında nə qədər böyük məqamda olduğunu oxucunu həyəcanlandıran, ruhunu 
ehtizaza gətirən, həm hüznləndirən, kövrəldən, həm də qürurlandıran valehedici 
təşbihlərlə, olduqca canlı poetik mənzərələrlə bir sinema lenti kimi göz önünə gətirir. 
Burada şair şəhidlərin yüksək məqamda, peyğəmbərlərin yanında olduğunu 
cəzbedici, məftunedici olduqca güclü bədii ifadə vasitələri ilə göstərməklə yanaşı, 
həm də özünün bir sənətkar kimi hansı yüksəklikdə dayandığını bəyan edir.
“Məcməüş-şüəra”nın fəal üzvlərindən Əlipaşa Səbur həm də füyuzatçı idi və 
tez-tez “Yeni füyuzat” jurnalında vətən haqqında romantik şeirlərlə çıxış edirdi: 
“Ah! İstibdad ilə məhv oldu əbnayi-vətən, 
Soldu badi-zülm ilə kaşəndə-şövqi yasəmən! 
...Tarmar oldu yazıq! Axır müqəddəs əncümən, 
Ah! İstibdad ilə məhv oldu əbnayi-vətən! 
...Könlümü yıxdı fəna mülkündə mövqeyi-iztirab, 
Ay közüm qan ağla! Şurayi-vətən oldu xərab. 
Nasiri qəm mülkünə aləmdə sultan intixab 
Etdilər... Əfsus! Olmaz bir rdəm azadi-məhən 
Ah! İstibdad ilə məhv oldu əbnayi-vətən.” (7.səh.7) 
Bilavasitə artıq əsrlərdir fars şovinizminin riyakarlığı nəticəsində Azərbaycan 
türklərinin məngənəyə salınmış ədəbiyyatını xilas edərək azad bir ədəbiyyata 
çevirmək uğrunda da füyuzatçılar mübarizə aparırdılar və bu barədə hələ 1913-cü 
ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə olarkən “Türk yurdu” qəzetindəki silsilə 
məqalələrində bu mövqedə çıxış edirdi: 
“Hər nə qədər İran tərbiyəsi alan türk ürəfa və üdəbası və yazıb-oxumaq bilən 
sinfin “xəvvas” təbir edilən qismi məhdudi fars ədəbiyyatının qədim 
mənəviyyatından hissiyatı-zövq alsalar da, xəvvasın bu təmayülü, əvamən kəndi 
bükuindən doğma bir ədəbiyyata olan ehtiyacını təskin edəməmişdir. Lisani-farsidən 
rumuzati-əmiqəyi-ədəbiyyəsinə əql irdirəcək qədər kəsbi-səvad edəmiyən bir 
əksəriyyət vardır ki, nə Ömər Xəyyamı, nə Firdovsiyi, nə Hafizi, nə də Sədiyi anlaya 
bilərdi. Sonra İran məmaliki-şərqiyyədəndir: Demək ki, əhalinin əksəriyyəti cahildir, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 280 –
oxuyub-yazmaq bilməz. İranda bir kəlmə farsi bj ilməyən kilitli türklər vardır. Təbii 
bunların da kəndilərinə məxsus ədəbiyyatı olacaqdır. Əlhasil farsi ədəbiyyatı hər nə 
qədər İran türklərinin xəvvasını bədi etmişsə və əvam qismini milli bir ədəbiyyat 
edilmək ehtiyaci-təbiisindən müstəqni edəməmişdir. İştə İran türk demokrasinin bu 
ehtiyacı, İran türk ədəbiyyatını meydana gətirmiş və milli şairlərin zuhurana 
səbəbiyyət v ermişdir.”(8.səh.671) 
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, “Məcməüş-şüəra”nın bir sıra üzvləri “Füyuzat 
ədəbi məktəbi”nin mətbu orqanlarında vətənpərvərlik, türkçülük, həmrəylik ideyaları 
altında çıxışlar edir, məqalələr, şeirlər yazırdılar.
Sovetlər dönəmində Azərbaycan xalqının türk olmadığını sübuta yetirməkdən 
ötrü yalançı tarixlər uydurur, ələlxüsus da ədəbiyyat tarixmizi təhrif edərək başqa 
şəklə salırdılar. Lakin sosializm ideologiyası yanıb külə dönəndən, qəddar rejim 
parçalanandan sonra bir çox gerçəklər, həqiqətlər üzə çıxdı ki, onlardan biri və ən 
əsası Azərbaycan xalqının bir türk xalqı olduğu, ədəbiyyatının da ümumtürk 
ədəbiyyatının bir qolu olduğu bəyan edildi.
Məsələ buraslındadır ki, türkçülük və islamçılıq ideyaları hələ 1300 ildən 
yuxarı bir müddətdə təkcə Azərbaycan türklərinin deyil, ümumtürk ədəbiyyatının ana 
kitabı sayılan Dədə Qorqud eposunun yaranması ilə meydana çıxmışdı. Dədə Qorqud 
eposu türk xalqlarının əsrlər boyu yaratdıqları zəngin dünyagörüşünün aynası idi. Bu 
möhtəşəm abidə eyni zamanda ümumdünya dini olan İslam dininin ideologiyasına 
əsaslanırdı və ideya-estetik dəyərlərə dayanaraq türk millətinin nəcib sifətlərini, 
yüksək mənəvi keyfiyyətini bəyan edirdi.
Azərbaycan poeziyası başqa türk xalqlarının poeziyası kimi müqəddəs 
Qurani-Kərimdən qaynaqlanaraq əsasən “Bəlağət” elminin bədii-ədəbi dil üslubuna, 
poetik və təxəyyül kateqoriyalarına, fəsahətinə, məna və söz gözəlliklərinə, eyni 
zamanda bədii ifadə vasitələrinə əsaslanırdı.
Məlumdur ki, müqəddəs Qurani-Kərimin mübarək ayələrində məna içində 
məna vardır. Klassik şairlərimizin hər biri müqəddəs Qurani-Kərimi öz həyat kitabı 
etdikləri üçün mütəşabih ayələri oxuyub dərk eləyir, zaman-zaman bir hafizə çevrilir 
və və Quran hikmətlərinin, Quran möcüzələrinin işığında öz bədii irslərinin 
sütunlarını qururdular.
XIX əsrin ikinci yarısındakı iqtisadi yüksəliş ədəbiyyatımızda yeni mərhələ 
yaratdısa, XX əsrin əvvəllərində bu mərhələ günəş kimi şəfəqlər saçıb Azərbaycan 
xalqının istiqlalına işıqlı yollar açdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan 
ədəbiyyatının ideya mənbələri bütün aydınlığı ilə meydana çıxdı. Lakin romantizm 
nümayəndələri haqlı olaraq türkçülüyə, islamçılığa meyl etsələr də, sinfi mübarizə 
adı ilə xalqı çar əsarətindən qurtarıb bolşevizm zəncirləri ilə bağlamaq istəyənlər 
yalnız küfrdən və Allaha üsyandan ibarət bir ədəbiyyat yaratdılar.
Məsələ burasında idi ki, xalqı bolşevizm uçurumuna sürükləyənlər ateizmə, 
materializmə, marksizmə, darvinizmə əsaslansalar da, Leninin könüllü kölələri 
olmasına baxmayaraq rus ədəbiyyatının bədii ideyalarını qəbul eləmir, rus dahiləri 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 281 –
Puşkinə, Lermantova, Dostoyevskiyə, Tolstoya rişxəndlə baxıb məsxərəyə 
qoyurdular. Türkçülüyə, islamçılığa meyil göstərən romantiklərimiz isə, o cümlədən 
Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd Cavad, Məhəmməd Hadi, 
Abbas Səhhət, Əlabbas Müznib, Gültəkin, C.Cabbarlı və başqaları yaradıcıqlarında 
Şərq ənənələrini daşımaqla, həm rus ədəbiyyatının, həm qərb ədəbiyyatının 
ideyalarını, mövzularını, janrlarını milli ədəbi-bədii ideyalar, mövzular, janrlarla 
birlikdə həmahəng istifadə edirdilər. Təbii ki, bu da öz növbəsində Azərbaycan 
ədəbiyyatının inkişafına güclü təkan verirdi.
1915-ci ildən etibarən Azərbaycanda təlatümlü hadisələr əvvəlkilərdən daha 
çox baş verməyə başladı. Osmanlı dövlətinə xəyanət etmiş erməni Andronik 
Ozanyan türk əsgərlətinin qabağından qaçarkən 25 minlik erməni ordusuyla 
Anadoluda 600 köyü, Naxçıvan və Zəngəzur ərazisində 500 kəndi yandırıb viran etdi 
və Naxçıvan, Zəngəzur ərazisində 35 min insanımızı vəhşicəsinə, insanlığa sığmayan
üsullarla qətlə yetirdi. Həmin il təzə başlarkən rus-erməni hərbi birləşmələri 
Ərzurum, Qars, Ərdəhan və Sarıqamışda yüz min insan öldürdülər və yüz min insanı 
da əsir edib, türklərə dəhşətli dərəcədə nifrət və kin bəslədikləri üçün, o ərazilərdə 
yaşayan mülkü əhalinin o cümlədən qadınları, qız-gəlinləri, körpə və yeniyetmə 
uşaqları, qocaları əsir edərək türk əsgərləri ilə birlikdə heyvanlara məxsus vaqonlara 
doldurub Qori, Aleksandropola, Tiflis, Rostov, Tamburq, Krosnayarosk, İrkutsk, 
Sibirin Otlaq, Çoxluma, Noryevski, Açinski, Skotov, Stovropol, Moykov, Moskva, 
Nijni-Novqorod, Petroqrad və Riç adasına, bir sözlə Rusiyanın müxtəlif bölgələrinə, 
ölüm düşərgələrinə, bir hissəsini isə Bakınınon kilometrliyində Zığ kəndinin 
təxminən on iki kilometrliyində yerləşən Nargin adasına gətirdilər. Nargin adasına 
təxminən on min əsir gətirilmişdi ki, bunların yarısından çoxu qadınlar, çocuqlar və 
yaşlı insanlar idi. Çar çinovnikləri və erməni cəlladları bu əsirləri sınıq-salxaq soyuq 
baraklarda ac-susuz saxlayır, onlara tükürpədən işgəncələr verirdilər. Bura guya 
əsirlərə tibbi yardım göstərmək üçün məhz erməni həkimlər dəstəsi göndərilmişdi ki, 
onlar əsirlərə tibbi yardım etmək əvəzinə insanlığa sığmayan işgəncələr verir, onları 
soyuq suda saxlayır, dəmir çilinglə döyür, başlarına mismar çalır, sinələrinə dağ 
basırdılar. Hərbi düşərgənin böyüyü polkovnik Poltarapski isə bütün bunlara nəinki 
göz yumur, əksinə böyük ləzzət alıb erməni həkimlərə buna görə xoş sözlər deyirdi. 
Bundan xəbər tutan Bakının müsəlman əhalisi buna etiraz əlaməti olaraq nümayişlər 
keçirən zaman çar məmurları tərəfindən döyülür, həbsə salınırdı. 1917-ci ilin 
oktyabrında bolşeviklər hakimiyyətə gəldi. “Bakı Soveti”ndə məsul vəzifədə çalışan 
Nəriman Nərimanov qətiyyət və əzmkarlıq göstərib Nargin adasında sağ qalmış 
əsirləri dərhal ordan xilas eləyib Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yeni inşa etdirdiyi 
beşmərtəbəli iri binaya yerləşdirdi və burada onların sağalıb şəfa tapması üçün 
Bakının müsəlman əhalisinin köməyilə hər cür şərait yaratdı. N.Nərimanov bundan 
sonra da Azərbaycanın müsəlman əhalisinin xoşbəxliyi, rifahı, səadəti üçün əlindən 
gələni eləməyə başladı. Lakin o, tək idi, onun ətrafında olan “müəslman bolşeviklər” 
onun kimi xalqın qayğısına qalmaq fikrində deyildilər. 1918-ci ildən Bakı Xalq 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 282 –
Soveti Komissarları adlanan təşkilatda Nərimanovdan başqa bir neçə müəslman olsa 
da, onlar vətənpərvərlik ruhunda deyil, ermənipərəslik ruhunda fəaliyyət göstərirdilər 
və bu da 1918-ci ilin martında Azərbaycan xalqının daşnak-bolşevik neofaşist hərbi 
birləşmələri tərəfindən vəhşicəsinə qətliamına səbəb oldu. Bu dəfə N.Nərimanovla 
əks cəbhədə dayanan M.Ə.Rəsulzadə heyrətamiz əzmkarlıq göstərib Tiflisə gedərək 
dörd müsəlman partiyasının iştirakı ilə qurultay çağırdı və may ayının 28-də 
Azərbaycan Xalq Demokratik Cümhuriyyəti elan etdi. Lakin Azərbaycan işğal 
altında idi və Məhəmməd Əmin bəy Anadoluya gedərək Osmanlı hökümətindən 
bunun qarşısını almaqdan ötrü hərbi yardım istədi. Osmanlı dövləti onun istəyini 
nəzərə alıb təlim görmüş səksən faiz Anadolu türklərindən, iyirmi faiz Azərbaycan
türklərindən ibarət güclü bir heyət toplayaraq başlarında Nuru paşa və Qarabəkir 
paşa olmaqla “Qafqaz İslam Ordusu” yaradıb Azərbaycanı işğaldan xilas eləməkdən 
ötrü göndərdi. Qafqaz İslam Ordusunun qəhrəman əsgərləri üç ay ərzində 
Azərbaycanı bütünlüklə kafir birləşmələrindən, erməni daşnaklardan, erməni 
bolşeviklərdən, erməni emissarlardan, ruslardan, ingilislərdən, ingilis kölələri 
hindlilərdən, satqın cənublulardan, kazaklardan xilas elədi.
Təbii ki, bütün bunlar ədəbiyyatdan, mətbuatdan kənarda qala bilməzdi və 
xalqın qeyrətli oğulları bütün bu hadisələri əsərlərində, məqalələrində, çıxışlarında 
ayna kimi əks etdirirdilər. Bu illər ərzində Azərbaycanda ədəbiyyatın vəzifəsi əsasən 
vətənpərvərliyi, türkçülüyü, cümhuriyyətçiliyi tərənnüm etmək, eyni zamanda baş 
verən hadisələrin səbəblərini, Azərbaycan və türk xalqına düşmən kəsilmiş 
dəstələrin, qrupların, birləşmələrin, siniflərin, millətlərin başında dayanan insanları 
və neqativ qüvvələri tanıtmaqdan ibarət idi.
Bu ərəfədə F.B.Köçərli, H.Cavid, C.Cabbarlı, Ə.Cavad, Ü.Hacıbəyli, 
S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Müznib, Əmin Abid, Məşədi Azər Haşım bəy 
Saqib, Səməd Mənsur, M.Ə.Rəsulzadə, Mirzə Əbdülxalıq Cənnəti, Mizrəəbdül Xalıq 
Yusif, Seyid Zərgər, Ağadadaş Münitri və s. kimi mütəffəkkirlərin əsərlərində 
Azərbaycanın təqdisi uğrunda mübarizə ön plana çıxmışdı. Azərbaycan Demokratik 
Xalq Cümhuriyyəti dövründə “Yaşıl qələm”, “Qırmızı qələmlər” adlı yaradıcılıq 
cəmiyyətləri yarandı. Həmin dövrdə “Füyuzat ədəbi məktəbi”nin bir orqanı olan 
“Bəsirət” qəzetinin bir elanında belə bir yazı var idi: 
“Pəncşənbə günü iyul ayının 6-da ədib və mühərrir cəmiyyətinin iclası vaqe 
oldu. Cəmiyyətin sədri Hacı İbrahim Qasımov cənabları təzə demokratik üsulu 
üzərinə təşkil ediləcək milli təşkilat komitəsində altı nəfər mühərrirlərə yer 
verildiyini bəyan olunan altı nəfərin intixabını məcalisə təklif edir. Bu barədə bir 
qədər danışdıqdan sonra örtülü səs ilə zildəki şəxslər intixab edildilər; Məhəmməd 
Əmin Rəsulzadə, Oruc Orucov, Hacı İbrahim Qasımov, Seyid Hüseyn Sadiq, 
Ceyhun bəy Hacıbəyov, Əli Paşa Hüseynzadə.”(9.) 
“Yaşıl qələm” cəmiyyətinin “yaşıl” adı ilə bağlılığı, ilk növbədə yaşıl rəngin 
İslam dininin rəngi olması, İslam bayrağının yaşıl rəngdə olması, eyni zamanda yaşıl 
rəngin bir bahar ruhunda torpağın oyanaraq hər tərəfin yaşaıl libasa bürünməsi, hər 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 283 –
tərəfə yeni bir həyat, yeni bir abi-həyat gəlməsi ilə bağlı idi. Çünki bu cəmiyyətin 
bütün üzvləri Azərbaycan xalqının düşmənlərinə, erməni daşnaklara, Leninin 
köləsinə çevrilən bolşeviklərə və başqa düşmənlərə qarşı mübarizə aparır, xalqın 
başının üstündə maarif məşəlləri yandırırdı. O ərəfədə Azərbaycanın ən tanınmış, ən 
məşhur mühərrirləri Əli bəy Hüseynzadə, Qarabəy Qarabəyov, Əhmədbəy Ağayev, 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və onlar kimi qabaqcıl ziyalılar Azərbaycan xalqının 
milli-mənəvi intihabının yüksəlişi üçün əllərindən gələni edirdilər. “Yaşıl qələm” 
cəmiyyətinin üzvüləri xalqın bütün problemlərini bir-birinə xəbər verməkdən və 
imkan daxilində həll eləməkdən ötrü 1920-ci ilin martında bazar ertəsi səhər saat 
yeddidə “Türk ocağı”nda (Haşımovun mülkündə) möhtəşəm bir iclas təşkil 
eləmişdilər. İclasa bu mühərrirlər və ədiblər dəvət olunmuşdu: 
1.Məhəmməd Əmin R:əsulzadə. 2.Maarif naziri Həmid bəy Şaxtaxtlı. 
3.Nurməhəmməd Şahsuvarov. 4.Doktor Həsən bəy Ağayev. 5.Şəfi bəy 
Rüstəmbəyov. 6.Əhməd Cövdət Pepinov. 7.Ömər Faiq Nemənzadə. 8.Hadi Atlasi. 
9.Hüseyn Sadiq. 10.Əhməd Həmdi. 11.Üzeyirbəy Hacıbəyov. 12.Şəfiqə xanım 
Əfəndizadə. 13.Şəfiqə xanım Qasprinskaya. 14.Səlimə xanım Yaqubova. 15.Xəlil 
İbrahim. 16.Qədir Heydərov. 17.Məhəmmədbəyli Hüseyn Rza. 19.Mirzə Sadıq 
Axundzadə. 20.Əbdülvahab Məhəmmədzadə. 21.Fərhad Ağayev. 22.Bəhri 
Mürsəlzadə. 23.Xudadad Əzizbəyli. 24.Hacı İbrahim Qasımov. 25.Mirzə Məhəmməd 
Axundzadə. 26.Əli Əjdər. 27.Osman Qantəmir. 28.Rəhim Vəkilov. 29.Məhəmməd 
ağa Şaxtaxtlı. 30.Məhəmmədəli Rəsulzadə. 31.Mustafa bəy Əlibəyov. 32.Mirabbas 
Mirbağırzadə. 33.Hüseyn Mirzə Camalov. 34.Məhəmməd Ağaoğlu. 35.Əbdürrəhim 
bəy Haqverdiyev. 36. Nəcəf bəy Vəzirov. 37.Həbib Babazadə. 38.Hacıağa 
Nuruzadə. 39.Qafur Rəşad. 40.Ağa Əli Qasımov. 41.Mahmudbəy Mahmudbəyov. 
42.Əhməd Bədii. 43.Əli Rza. 44.Rza Zaki. 45.Rza Təhmasib. 46.Mircəfər 
Mircavadov.
Şairlər;
1.Salman Mümtaz. 2.Hüseyn Cavid. 3.Abdulla Şaiq. 4.Mirzə Əbdülxalıq 
Yusif. 5.Mirzə Əbdülxalıq cənnəti. 6.Cavad Axundzadə (Əhməd Cavad) 7.Əli Abbas 
Müznib. 8.Feyzulla Sacid. 9.Doktor Pəşid Sərpa. 10.İsabəy Aşurbəyli Həqqi. 11.Syid 
Zərgər. 12.Cəfər Cabbarlı. 13.Əli Şövqi. 14.Moirhəsən Münsif. 15.Əlipaşa 
Hüseynzadə. 16.Miridvaldin. 17.Ağadadaş Müniri. 18.Mirzə Əbndülxalıq Ziya. 
19.Məşədi Azər. 20.Əli Məhzun. 21.Niyazi. 22.Əli Dai. 23.Ricai. 24.Mürşid. 25.Əli 
Razi. 26.Mehdi bəy Hüsni. 27.Səməd Mənsur. 28.Abdulla bəy Əfəndizadə Zövqi. 
29.Nemət Bəsir. 30.İbrahim Tahir Musazadə. 31.Yusif Kənan. 32.Bəhram bəy Fədai. 
33.Mirzə İbrahim Fəna. 34.Haşım bəy Saqib və sair.”(10.) 
Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən meydana atılmış vətənpərvərlik, türkçülük, 
islamçılıq ideyalarının estetik prinsipləri, eyni zamanda türklük dəyərlərinin 
araşdırılması prinsipləri türk ədəbiyyatı və mənəviyyatının tarixi spesifikasının 
yenidən şərh olunması tələbi 1910-cu ildən etibarən Azərbaycanın bütün mədəni-
ədəbi hərəkatında özünü göstərməyə başladı və yuxarıda adları çəkilən mühərrirlərin 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 284 –
və şairlərin də bu hərəkatda əzmkar fəaliyyəti bu inkişafa işıq sürətilə təkan verdi ki, 
bu mühərrirlərin, şairlərin əksəriyyəti məhz Bakı ədəbi mühitinin yetişdirməsi, 
yarıdan çoxu isə “Məcməüş-şüəra”nın üzvləri idi.
Çox əfsuslar olsun ki, xalqa yağlı vədlər verən bolşeviklər ikinci dəfə 
hakimiyyətə gələn ərəfədə, daha doğrusu, Leninin tapşırığı ilə 11-ci qırmızı ordu 
Azərbaycanı işğal eləyən gündən tarixi abidələrimizi, səcdəgahlarımızı, 
ibadətgahlarımızı dağıtmağa başladığı kimi, milli məfkurəmizə qarşı mübarizə 
aparmağa başladı. Azərbaycan xalqı bir türk milləti olmasına baxmayaraq milli 
dəyərləri məhv eləməkdən ötrü türkçülük millətçilik hesab olunmağa, zatən 
ədəbiyyatımızda milli mövzulara, ideyalara yer vermək qadağan olunmağa, 
islamçılıq inkar edilməyə, onun mənəvi-əxlaqi imkanlarından imtina edilməyə güclü 
kompaniyalar başladı. Məsələ burasında idi ki, cumhuriyyət zamanında ruslara, 
ermənilərə yaltaq mövqeydə olduqları üçün ədəbiyyat meydanından kənarlaşdırılan 
vətən xainləri üzdəniraq Şura hökuməti hakimiyyəti ələ alandan sonra bu 
kompaniyalarda canla-başla iştirak etməyə, eyni zamanda Azərbaycana istiqlal bəxş 
eləyən insanlardan qisas almağa başladılar.
Bundan sonra isə ədəbiyyatımız ateizm ideologiyasının öldürücü zəhərinin 
təsiri ilə rəngdən-rəngə, şəkildən-şəklə düşməyə başladı. “Məcməüş-şüəra”nın ən 
fəal üzvlərindən biri Səməd Mənsur 1926-cı ildə qələmə aldığı “Həpsi rəngidir” şeiri 
bolşevik donuna girmiş şeytanların iç üzünü zəngin poetik lövhələrlə, sözaltı 
ifadələrlə, mətnaltı gedişlərlə, olduqca peşəkarcasına vücuda gətirir: 
“
U
yma ey rədil, xəlqdə yoxdur sədaqət, rəngdir, 
Məscidi-meyxanə rəng, eyşü-ibadət rəngdir. 
Mey riya, məşuqə gəş, hüsnü-vəcahət rəngdir, 
Rəngdir hər dürlü matəm, hər məsərrət rəngdir, 
Anla ey əbnayi-xilqət, cümlə-xilqət rəngdir.
Görmədim bir zərri-xalis büteyi-nasütdə, 
Bigərəz insan olur görmək tabutdə, 
Bilməzəm varmı sədaqət aləmi-lahutdə, 
Azma fikrim, cümlə-ecazü kəramət rəngdir. (11.səh.111-112) 
Nəticə:
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi mühitinin 
yeni təmayüllərlə formalaşmasında ədəbi məclislərin rolu böyükdür. Bu ədəbi 
birliklərdə təmsil olunan şair və yazıçılar Azərbaycan ədəbiyyatını orijinal üslub, 
yeni məzmun və ideya ilə zənginləşdirirdilər. Bu dövrdə Azərbaycan ictimai fikrinin 
yeni meyar və ənənələrlə inkişafına böyük töhfə verən “Füyuzat ədəbi məktəbi”nin 
görkəmli nümayəndələri Ə. Hüseynzadə, F.B.Köçərli, H.Cavid, C.Cabbarlı, 
Ə.Cavad, Ü.Hacıbəyli, S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Müznib, Əmin Abid, 
Məşədi Azər Haşım bəy Saqib, Səməd Mənsur, M.Ə.Rəsulzadə, Mirzə Əbdülxalıq 
Cənnəti türkçülük, islamçılıq, müasirlik ideologiyalarını təbliğ edirdilər. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 285 –
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən “Məcməüs-şüəra”, 
“Yaşıl qələmlər” cəmiyyəti “Türk ocağı”nda dövrün mətbuat orqanları 
“Füyuzat”,”Molla Nəsrəddin”, “Bəsirət”, “İqbal” kimi qəzet və jurnallarında çoxsaylı 
nümunələr dərc edilmiş, Azərbaycan ədəbi prosesinin inkişafı ardıcıl izlənmişdir. 
Ədəbiyyat: 
1.Sona Xəyal “Əlaiabbas Müznib Bakı və bakılı şairlər haqqında” Elmi redaktor: 
f.e.d.prof Azadə Musayeva. Bakı,“Nurlan”-2003,səh. 43-44.
2.Mirzə Ağadadaş Müniri “Əsərlər” AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar 
İnsitutu. Nəşrə hazırlayanı və ön söz müəllifi Sona Xəyal. Bakı-2018.səh 35.
3. Cəfər Cabbarlı. “Ədirnə fəthi” (Toplayanı, tərtib edəni, ön sözün və şərhlərin 
müəllifi filologiya elmləri namizədi Asif Rüstəmli) Bakı,“Elm”,1998. səh 151-
152.
4. Gültekin Əmin Abid. “Buzlu cəhənnəm” Tərtib edəni və ön söz müəllifi Əli 
Şamil. Bakı,“Günəş” nəşriyyatı, 1999. səh.54 
5. Şamil Vəliyev (Körpülü) “Füyuzat Ədəbi Məktəbi” Bakı-“Elm”-1999. səh 117.
6. Mehmet Akif Ersoy. “Osmanlı ədəbiyyatı cədidəsindən” “Şəlalə” 2 noyabr 1993. 
№39. səh 5.
7. Əlipaşa Səbur. “Ah Vətən” //“Yeni Füyuzat” jurnalı 1910-cu il №2, səh 7.
8. M.Ə.Rəsulzadə. “İran türkləri” //“Türk yurdu” jurnalı II cild. RƏİ. DM. 2650. 
İnventar №247, səh.671.
9. Ədib və mühərrirlər cəmiyyətində “Bəsirət” qəzeti № 157 8 iyul. 1917-ci il.
10. Yaşıl qələm “Azərbaycan” qəzeti № 54. 15 mart, 1920-ci il). 
11. Səməd Mənsur “Əsərlər” AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyzamalar İnstitutu. 
Nəşrə hazırlayanı və ön sözün müəllifi: Sona Xəyal. Bakı,“Nurlan”,-2008. səh 
111-112. (835 şifrəli, 284 şifrəli, 293 şifrəli qovluqlarda, B3552 şifrəli üç şagird 
dəftəri həcmində avtoqraf, C348 şifrəli qovluqda Ə.Müznibin xətti ilə yazılmış 
əsərlər və S.Mənsur haqqında qısa məlumat vardır).
САБИНА АХМЕДОВА 
СПЕЦИФИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРНОЙ СРЕДЫ:
ТРАДИЦИЯ И НОВАТОРСТВО. 
(конец XIX , начало XX века) 
РЕЗЮМЕ 
Во второй половине XIX - начале XX века, выступления наших ведущих 
интеллектуалов в прессе какими бы сильными были , большинство людей 
были неграмотными и с трудом узнавали своих друзей и врагов,испытывает 
трудности с выбором между правильным и неправильным,иногда они не могли 
получить четкого представления о том, что происходило вокруг них. Однако 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 286 –
новое стихотворение, написанное популярным поэтом, чтобы дать правильное 
представление о событиях и их причинах, открывает глаза человеку, который 
даже не умеет читать и писать, учит его выбирать между черным и белым, 
другом и врагом, одним словом просветили его. В то время не только 
литературная общественность 
Б
аку, но и участники литературных сборищ во 
всех регионах Азербайджана, поставили перед собой цель продолжить 
традиции своих предшественников, особенно Мевланы 
Ф
изули, рассказать 
людям факты, призвать их к бдительности, чтобы избавиться от действий 
лицемерных врагов , в то же время он должен был призвать людей к свободе и 
независимости . 
Велика роль литературных партий в формировании азербайджанской 
литературной среды с новыми веяниями в конце XIX, начале XX веков. Поэты 
и писатели, представленные в этих литературных объединениях, обогатили 
азербайджанскую литературу своим оригинальным стилем, новым 
содержанием и идеями. В этот период видные представители «литературной 
школы 
Ф
уюзат» внесли большой вклад в формирование общественного мнения 
в Азербайджане по новым критериям и традициям. А.Гусейнзаде, 
Ф
. Кочарлы, 
Г. Джавид, Дж. Джаббарлы, А. Джавад, У. Гаджибейли, С. Гусейн, Ю. 
Чаманзаминли, А. Музниб, Амин Абид, Мешади Азер 
Х
ашим бек Сахиб, 
Самед Мансур, М.А. идеологии тюркизма, исламизма и современности. 
В конце XIX - начале XX века «Маджмаус- щуара », общество «
З
еленые 
ручки», «Турецкий очаг» публиковали многочисленные примеры в газетах и 
журналах, таких как «
Ф
уюзат», «Молла Насреддин», «
Б
асират», «Икбал» , 
последовательно отслеживалось развитие азербайджанского литературного 
процесса. 
Ключевые слова:
поэма, стихотворение, поэзия, литературное вечеринка, 
тюркизм, патриотизм.
SABINA AKHMEDOVA
SPECIFICITY OF AZERBAIJANI LITERARY ENVIRONMENT:
TRADITION AND INNOVATION 
( the end of XIX , beginig of ХХ century) 
SUMMARY 
In the second half of XIX , begining of XX century, performances by our 
leading intellectuals in the press no matter how strong , the most people were 
illiterate and hardly recognized their friends and enemies, had difficulty choosing 
between right and wrong, sometimes they couldn't get a clear idea of what was 
happening around them. However, a new poem, written by a popular poet in order to 
give a correct idea of events , and their causes, opens eyes of person , who doesn't 
even know, how to read and write, teaches him to choose between black and white, 
friend and enemy, in one word , was enlightened . At that time, not only the literary 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 287 –
community of Baku, but also the participants of literary gatherings in all regions of 
Azerbaijan, set themselves the goal of continuing the traditions of their predecessors, 
especially Mevlana Fizuli, telling people the facts, calling them to be vigilant in 
order to get rid of the actions of hypocritical enemies, while at the same time he had 
to call people to freedom , independence and liberty . 
Role of literary parties on formation of Azerbaijani literary environment with 
new trends at the end of XIX , the begining XX centuries is great. Poets and writers 
represented in these literary associations have enriched Azerbaijani literature with 
their original style, new content and ideas. During this period, prominent 
representatives of the "Fuyuzat literary school" made a great contribution to the 
developing of public opinion in Azerbaijan with new criteria and traditions. 
A.Huseynzade, F.B. Kocharli, G. Javid, J. Jabbarli, A. Javad, 
U
. Hajibeyli, S. 
Huseyn, Y. Chamanzaminli, A. Muznib, Amin Abid, Mashadi Azer Hashim bey 
Sahib, Samed Mansur, M.A.Rasulzade, Mirza Abdulhalig Jannati promoted the 
ideologies of Turkism, Islamism and modernity. 
At the end of XIX - in the begining XX century, "Majmaus-shuara", the 
society "Green Pens", "Turkish Ochag" published numerous examples in newspapers 
and magazines such as "Fuyuzat", "Molla Nasreddin", "Basirat", "Iqbal ”, developing 
of Azerbaijani literary process was consistently monitored. 
Key words:
poem, poecy , poetry, literary party, Turkism, patriotism
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: akademik Teymur Kərimli
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 288 –
RASİM SALMAN OĞLU HÜSEYNOV 
Fil.ü.f.d.
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutu
Beynəlxalq Əlaqələr Şöbəsi 
[e-mail] 
ANADOLU TÜRK TƏSƏVVÜF ƏDƏBİYYATI 
(XIII-XIV ƏSRLƏR) 
Anadoluda təsəvvüf ədəbiyyatının tarixi ilə məşğul olan bütün tədqiqatçılar 
belə bir yekdil fikrə gəlmişlər ki, sözügedən ədəbiyyatın sözügedən coğrafiyada 
təşəkkülü Səlcuqluların hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Bunun səbəbi kimi isə bir 
yandan Səlcuqlu hökmdarlarının öz siyasətlərində sufi şeyx və dərvişlərinə verdikləri 
önəm, o biri yandan isə çox sayda sufi şeyx və dərvişinin tatar hücumlarından xilas 
ola bilmək üçün Orta Asiya, Xorasan və Azərbaycanı tərk edərək Anadoluya 
yerləşmək məcburiyyətində qalması göstərilir. Bu səbəbdən də Anadoluda Türk 
təsəvvüf ədəbiyyatının ilk böyük nümayəndələrinin məhz XIII əsrdə ortaya çıxdıqları 
xüsusi olaraq vurğulanır (Köprülü F., 1976, s. 339-340; Banarlı, 1971, s. 307).
Beləcə Anadoluda yerli türk və türkmən xalqı arasında təkkələr vasitəsiylə 
özünəməxsus bir “sufi hayatı” başlamış, bu hayatın ədəbi məhsulları istər dil, istərsə 
də vəzn, forma və söyləniş tərzi baxımından daha çox milli olan dini-təsəvvüfi Türk 
ədəbiyyatının doğmasına təkan vermişdir. Bu ədəbiyyatın şirin xalq dilində qələmə 
alınmış olması onun sadə xalq tərəfindən sevilərək yayğınlaşmasını təmin etmiş, bu 
da öz növbəsində Anadoluda ədəbi dilin formalaşmasında önəmli rol oynamışdır. 
Bütün bu deyilənlərlə yanaşı qeyd edilməlidir ki, həmin əsrdə “sirr-i hikmət” 
mənzuməsi çərçivəsində yeni bir fəlsəfi-ədəbi cərəyan da ortaya çıxmış və Mövlanə 
Cəlaləddin Rumi, Əhməd Fəqih, Şəyyad Həmzə, Sultan Vələd, Hacı Bektaş Vəli, 
Yunus Əmrə həmin cərəyanın Anadoludakı ən parlaq təmsilçiləri olmuşlar. Onlar 
olduqları bütün bölgələrdə öz düşüncə və duyğularıyla Anadolu xalqına fikir, ədəb-
ərkan və əxlaq baxımından böyük təsir edmişlər (Şapolyo E., 1964, s. 64).
Qaynağını “Yəsəvilik” təriqətindən alan bu cərəyan və ədəbiyyat 
ədəbiyyatşünaslıq tarixinə “dini-təsəvvüfi Türk ədəbiyyatı” kimi düşüb. Onun 
Anadoludakı ən qüvvətli təmsilçisi Yunus Əmrədir. O, Anadoluda türkcə şeirin 
banilərindən biri (Yunus Emre.., 2015) hesab edilir. 1991-ci ildə 
U
NESCO tərəfindən 750 illik yubileyi qeyd olunan (
U
NESCO.., 2015) bu böyük 
ədibin özündən sonra bir şerlər divanı yadigar qoyub getdiyi məlumdur (Yunus 
Emre Divanı, 1998). Divanının dövrümüzədək Fateh, Nuruosmaniyə, Yəhya Əfəndi, 
Qəhraman (Qaraman?), Balıkəsir, Niyazi Misri və Bursa nüsxələri yetişib. Ora daxil 
edilmiş şerlər heca və əruz vəznlərindədir (İbrahim Agah Çubukçu, 1996). 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 289 –
Bir sıra alimlər Yunus Əmrənin şerlərindən birinə sonradan əlavə edildiyi 
sanılan aşağıdakı mialara istinadən onun hicri 707-ci ildə (1307-1308) vəfat etdiyi 
qənaətindədirlər: 
Sözə tarix yeddi yüz yeddi idi, 
Yunus canı bu yolda fidiidi (Ospanova G., 2016, s. 139). 
Şairin həmin il məsnəvi tərzində “Risalət ün-Nüshiyyə” adlı bir nəsihətnamə 
də yazdığı bilinməkdədir. Əsərin ən kamil nüsxəsi hesab edilən Fateh nüsxəsi 563 
beytdən ibarətdir. 
Yunus Əmrə və ailəsinin Anadoluya nə zaman və haradan gəlib yerleştiyi 
barədə heç bir məlumat yoxdur. Bununla belə, ailəsinin Anadoluya Orta Asiyadan 
gəldiyi, əkinçiliklə məşğul olduğu fikri qəbul edilməkdədir (Köprülü F., 1976, s. 
226; Tekindağ M., 1971, s. 59; Banarlı, 1971, s. 328). Belə hesab edilir ki, şair 
Anadoluda təfsir, hədis, kəlam, təsəvvüf kimi İslami elmlər sahəsində yaxşı bir təhsil 
almış, əruzla şeir yaza biləcək qədər ədəbi bilgilərə vaqif olmuş, fars dilini Sədi 
Şirazinin qəzəlini türk dilinə çevirə biləcək qədər dərindən bilmişdir. Onun ərəb, fars 
və yunan əsatirlərinə də bələd olduğu söylənilir (Köprülü F., 1976, s. 231; Gölpınarlı 
A., 1948, s. 389; Abdurrahman Güzel, 1981, s. 18-19). 
Yunus Əmrə ənənəsinin davamçılarından söz açan alimlər XIV əsrdə 
yaşayıb-yaratmış şairlərdən Səid Əmrə və Kayğusuz Abdalın adlarını ilk sıralarda 
çəkirlər. Bununla belə, Gülşəhri, Aşıq Paşa, Əflaki Dədə və Əlvan Çələbi kimi 
təsəvvüf şairlərinin də eyni dövrdə yaşayıb-yaratdıqları və eyni bulaqdan su içdikləri 
bilinməkdədir.
Adı çəkilən ədiblərdən Qayğusuz Abdal (?-1444) özündən sonra zəngin bir 
irs qoyub getmişdir ki, dövrümüzədək onun on yeddi min beytə çatan şeirləri və daha 
on yeddi əsəri yetişmişdir. Həmin əsərlərdən ən məşhurları aşağıdakılardır: 
1.
Divan 
2.
Saraynamə 
3.
Minbərnamə 
4.
Dilgüsa 
5.
Gövhərnamə 
6.
Budalanamə 
7.
Məsnəvi 
8.
Muqlatanamə 
9.
Əsrar-i Hüruf 
10.
Vücudnamə (Abdurrahman Güzel, 1981, s. 20-21). 
Adını tarixə XIV əsr Anadolu təsəvvüf ədəbiyyatının ən görkəmli 
simalarından biri kimi həkk etdirməyi bacarmış Qayğusuz Abdalın həyatı haqqındakı 
biliklər ölümündən təxminən 150 il sonra qələmə alınan, müəllifi məlum olmayan 
“Mənaqibnamə”yə və şairin öz əsərlərindən əldə edilən bəzi nəticələrə 
əsaslanır. “Mənaqibnamə”də bildirilənlərdən Alanya sancağı bəyinin oğlu olduğu və 
əsil adının Əlaəddin olduğu aydınlaşır (İslam Ansiklopedisi, 2015, s. 74). 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 290 –
Didaktik janrda qələmə aldığı əsərlərində sadə və aydın bir dildən istifadə 
edən, incə və iynəli bir üsluba sahib olan, bəzi şeirlərində Yunus Əmrənin təsiri açıq-
aydın hiss edilən Qayğusuz Abdal ömrünü sonlarına yaxın Misirə gedərək, orada 
Bektaşiliyi yaymaqla məşğul olmuş və ömrünü də elə həmin ölkədə başa vurmuşdur. 
“Mənaqibnamə”yə görə, şair çox gözəl təhsil almış, zamanının maddi və 
mənəvi elmlərini öyrənmiş, bir ov sırasında, gözlərinə maral surətində görünən 
Abdal Musanın izinə düşmüş və sonunda Abdal Musa dərgahına çataraq, ona mürid 
olmuşdur. “Mənaqibnamə”də onun ailəsi, doğumu və uşaqlıq illəri haqqında dəqiq 
məlumatlara rast gəlmirik.
Abdal Musanın doğum və ölüm illəri məlum deyil. Elmi ədəbiyyatda 
möhkəmlənmiş fikrə görə, Anadolunun ünlü ərənlərindən və ermişlərindən sayılan 
Abdal Musa sultan, eyni zamanda tanınmış bir ozan və filosofdur. Əslən Xorasandan 
olduğu, oradan Güney Azərbaycanın Xoy şəhərinə gəldiyi və bir müddət orada 
yaşamış olması səbəbindən, "Xoylu” kimi tanındığı deyilir. Qayğusuz Musa 
mənqibəsinə görə, "Kösrə Musa" adıyla da anılmaqda olan bu şair Hacı Bəktaş 
Vəlinin əmisi Heydər Atanın oğlu, Həsən qazinin nəvəsidir, Xorasan ərənlərindən və 
Peygambər soyundandır. XIV yüzildə yaşadığı və Osmanlıların Bursanı 
fəthi 
illərində Orxan bəyin əskərləriylə savaşlara qatıldığı və böyük şücaət göstərdiyi 
məlumdur. O da məlumdur ki, Hacı Bəktaş Vəlinin öndə gələn xəlifələrindən olub. 
Payəsi sultanlıq, mərtəbəsi abdallıqdır. Pir evindəki xidmət postu (dərisi) isə, 
"Ayaqçı postudur
. 
Bu post Bəktaşi təriqətindəki on iki postdan on birincisi olub, 
diğər adı Abdal Musa sultan postu"dur ki, bu da ayaqçılıq, abdallıq mərtəbəsi hesab 
olunur (Abdal Musa, 1988).
Abdal Musanın Almalı kəndindəki dərgahı, ilk Bəktaşilərin dörd böyük 
"Asitaneyi-Bəktaşiyan"ından biri idi. Onun Almalı ətrafında qurduğu təkkəsində 
saysız adamlar irşad etmiş və bunlar arasında böyük ozanlar yetişmişdir. Bunların ən 
məşhuru Qaygusuz Abdaldır. 
Qayğusuz Abdalın aşağıdakı şeri sufilər arasında çox məşhurdur: 
Bülbül isən gülşənə gəl, 
Tavus isən bostanə gəl, 
Bayquş isən virana var, 
Murğab isən əmmanə gəl (Kaygusuz Abdal, 1989, s. 377). 
XIV əsrdə yaşayıb-yaradan, yaradıcılığında Yunus Əmrə ənənələrinin izi hiss 
edilən sufi şairlərdən biri də Səid Əmrədir. Onun XIII əsrin sonları – XIV əsrin 
əvvəllərində yaşadığı, Hacı Bəktaş Vəlinin müridlərindən olduğu qəbul edilir. Həyatı 
haqqında bilgilər geniş ölçüdə 
“Mənaqıb-i Hacı Bektaş-i Vəli”dən 
qaynaqlanır. “Mənnaqib”ə görə əsil adı Molla Sadeddin olan Səid Əmrə, Hacı 
Bektaşi Vəli və Yunus Əmrənin yaşadığı dönəmdə yaşamış, əslən Aksaraylı 
olmuşdur. O, Hacı Bektaş Veli ilə tanış olmamışdan öncə Aksarayda 400 tələbəyə 
dərs deyər, hər il bu tələbələrindən bəziləriylə Qayseridə bir ərəni ziyarətə gedərdi. 
Bu səyahətlərdən birində Hacı Bektaş Vəl
î
ilə tanış olmuş, öncə onun fikirlərinə qarşı 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 291 –
çıxmış, lakin daha sonra kəramətlərindən təsirlənib ona könül vermiş və on səkkiz il 
xidmətində olmuşdur. Həmin dövrdə Hacı Bektaşın “Məqalət”ini türkcəyə tərcümə 
etmişdir (Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Vel
î
, 1958, s. 55-63).
XIV əsrdə Anadoluda yaşayıb-yaradan şairlərdən biri də Gülşehri idi. 
Dövrünün ən önəmli şairlərindən biri olan Gülşəhrinin haqqında da əldə yetərincə 
məlumat yoxdur. Bilinən tək şey odur ki, dini elmlərlə yanaşı riyaziyyat və fəlsəfə ilə 
də maraqlanıb və bu sahələrdə də dərin bilgi sahibi olub. Onun qırşəhirdə mövləviliyi 
yaydığı və zaviyədə yaşadığı, ləqəbini də həmin döbradə adı Gülşıhir olan 
Qırşəhirdən aldığı bilinməkdədir. Əsərlərindən mütəsəvvif olduğu, Fəridəddin Əttar, 
Mövlanə Cəlaləddin Rumi və Sənai kimi tanınmış sufilərin təsiri altında olduğu 
anlaşılır. Ən çox da Əttarın təsirində olmuşdur. Bu onun öz əsas əsərini eynən 
sözügedən şairin əsərinin adı kimi Məntiq üt-Tayr” adlandırmasından da görünür. 
Bəziləri həmin əsəri Əttarın əsərinin tərcüməsi olduğunu iddia etsə də, mətnlərin 
müqayisəsi bunun belə olmadığını göstərir. Yəni bu halda söhbət tamamilə orijinal 
bir əsərdən gedir. Onun digər məşhur əsəri “Fələknamə” adlanır və Elxanlı hökmdarı 
Qazan xana ithaf edilib (Abdullah Özkan, 2014).
XIV əsrdə Anadoluda yaşayıb-yaradan şairlərdən Aşıq Paşa da Gülşəhri kimi 
kimi Qırşəhirdə doğulmuş və orada da vəfat etmişdir. Əsərlərini türk dilində 
yazmışdır. Təsəvvüf fəlsəfəsini yaymaq, dərvişliyi öyrətmək məqsədilə yazdığı 
"Qəribnamə"si on iki min beytdən ibarətdir. Əruzla yazılmış bu əsər didaktik 
mahiyyətdədir. Əsərində türk dilinin əhəmiyyətini xüsusi olaraq vurğulayan Aşıq 
Paşa Yunus İmrənin təsiri ilə bəzən heca, bəzən də əruzla ilahilər və qəzəllər də 
qələmə almışdır.
Aşıq Paşa türk dilinin inkişafında və yayılmasında böyük xidmətləri olan və 
türkcə şeirlər yazan ilk şairlərdəndir. 1272-ci ildə dünyaya gələn Aşıq Paşa tanınmış 
mütəsəvvüf Baba İlyasın nəvəsidir. Baba İlyas XIII əsrin əvvəllərində Orta 
Asiyadakı Xorasan bölgəsindən Anadoluya köçmüş, Qırşəhir və ətrafındakı türkmən 
oymaqlarının şeyxi olmuş, onlarla birlikdə Səlcuqlu sultanı II Keyxosrova qarşı 
təşkil olunan Babayi üsyanında iştirak etmişdir. Oğlu Müxlis Paşa Osman Qazinin 
güvəndiyi adamlardan idi. Qırşəhərdə yaşayan Müxlis Paşanın üç oğlundan ən 
böyüyü Əlaəddin Əli idi. Buna görə də Əlaəddin Əli “Baş ağa”, yəni “ən böyük 
qardaş” olaraq tanınmışdır. Baş “ağa” adı zamanla “Beşə”, sonra da Paşa şəklində 
söylənmiş, şeirlərində də “Paşa” təxəllüsündən istifadə etdiyi üçün əsl adı unudularaq 
Aşıq Paşa kimi tanınmışdır (Resimli Şairler.., 2003, s. 35-36). 
Əldə olan məlumatlara görə, Aşıq Paşa din və təsəvvüfü Qırşəhirli Şeyx 
Süleymandan öyrənmiş, Osmanlı dövləti yeni qurulduğu illərdə atası ilə birlikdə 
Osman Qazinin yanında xidmət etmişdir. Sultan Orxan Osmanlı bəyliyində 
hakimiyyətdə olduğu illərdə Qırşəhirə geri qayıdaraq ata-baba yurdunda yaşamışdır. 
O, Qırşəhirdə Əxilik təriqətinin mürşidi olmuş, ətrafına toplanan Oğuz boylarına 
dostluq və qardaşlıq hisslərini aşılamış, onlarla türk dilində ünsiyyət qurmuş, 
şeirlərini birmənalı olaraq türkcə yazmışdır. Aşıq Paşa ətrafındakılarla türkcə 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 292 –
danışmaq, əsərlərini türkcə yazmaqla kifayətlənməmiş, eyni zamanda o vaxt dəbdə 
olan ərəb və fars dilləri qarşında türk dilinin qızğın müdafiəçisi olmuşdur. 
Aşıq Paşanın ən məşhur əsəri türkcə yazdığı 12 000 beytlik "Qəribnamə"dir. 
Məsnəvi olaraq yazılan on fəsilli bu əsər dini nəsihətlərlə zəngin əxlaq kitabıdır. 
Onun əruz və heca vəznində yazılmış şeirləri, qəzəlləri, ilahiləri də vardır (Yavuz 
Kemal, 1999. s. 259-261). 
Aşıq Paşa özü “Qəribnamə”də təxəllüsü barədə yazır ki, ledün elmində xocası 
olan Xızır peyğəmbər ona Aşıq adını vermişdir: 
Ol kıgırdı bana Aşık adını 
Ol biraktı canuma işk dadını (Aşık Paşa, 2000, s. 107). 
Buradan aydın olur ki, Aşıq Paşa ilahi eşq şairidir. Onun həyatı, dünyagörüşü 
və əsərləri haqqında bizə qədər gəlib çatan əsas məlumatı oğlu Əlvan Çələbi şeirlə 
yazdığı “Mənaqib ül-Qüdsiyyə fi mənasıbii-ünsiyyə” adlı əsərində vermişdir. Əlvan 
Çələbi əsərində atası haqqında, onun təxəllüsü haqqında maraqlı məlumatlar verərək 
yazır ki, o, əxlaqı ilə könülləri ovlayan, yaxşılıq etməkdə hər zaman öndə olan biri 
idi. Allah eşqi (ilahi eşq) ilə yandığına görə Xızır peyğəmbər ona Aşıq adını 
vermişdi. 
Əlvan Çələbiyə görə Aşıq Paşa ağıl, kəşif, seyr və kəramət sahibi idi. Hər 
zaman dilindən hikmət tökülürdü, ilahi elmlərlə aydınlandığından elm, əməl, ağıl və 
fərasət kimi dörd fəzilətə sahib idi (Erkoç Ethem, 2006, s. 262-267). 
Təsəvvüf ədəbiyyatının böyük nümayəndələrindən biri də Əlvan Çələbidir. O, 
1240-cı ildə Səlcuqlulara qarşı üsyan çıxaran Xorasan ərənlərindən Baba İlyasın 
soyundan olub Aşıq Əlaəddin Əli Paşanın oğludur. Qırşehirdə doğduğu məlum olsa 
da hansı ildə anadan olduğu bilinməz. Yüksək təsəvvüf təhsili almış, ərəbcə və farsca 
öyrənmiş, öz dövrünün məşhur mütəsəvvüfü kimi yetişmişdir. Daha sonralar Əlvan 
Çələbi atası Aşıq Paşanın icazəsi ilə Çoruma Tanunözü bəldəsinə (indiki Məcitözü 
ilşəsi Əlvançələbi bəldəsi) gəlmiş, orada yaşamış, fəaliyyət göstərmiş, təkkəsini 
qurmuş, insanları irşad etmiş və vəfat etdikdən sonra orada da dəfn olunmuşdur. 
Məzarı bu gün də insanların ziyarət yeridir (İsmayılzadə N., 2017, s. 46-47). 
Əhməd Kabaklının yazdığına görə, Əlvan Çələbi böyük ehtimalla ulu 
babasının qurduğu vəfaiyyə təriqətinə mənsub olmuşdur. Əlvan Çələbi öz təkkəsində 
ilahi eşq, təsəvvüf, seyri süluk haqqında söhbətlər aparmış, fikirlərini əsərlərinə 
yansıtmışdır. Əlvan Çələbinin əsas əsəri “Mənakıbül kudsiyyə fi mənasıbii-ünsiyyə” 
olsa da ətvarı-süluka aid bir əsəri, bir neçə lirik şeiri də vardır. Ancaq bütün 
əsərlərində eşq mövzusu hər zaman aparıcı olmuşdur. Tədqiqatçı onun əsərlərində 
ilahi eşqin əsas mövzu olduğunu xüsusi olaraq qeyd etməkdədir (Kabaklı A., 2002, s. 
357). 
Əlvan Çələbinin ən məşhur əsərinin 1358-ci ildə tamamladığı “Mənaqib ül-
Qüdsiyyə fi mənasıbii-Ünsiyyə” adlı türkcə yazdığı məsnəvisi olduğunu söyləyən N. 
İsmayılzadə yazır ki, “bu əsər məşhur ələvi şeyxi Dədə Qarkından başlamış Baba 
İlyas, Muhlis Paşa və başqaları haqqında da geniş məlumat verən mənkabədir. Ancaq 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 293 –
bu əsərdə şair daha çox atası Aşıq Paşa və onun müasirləri haqqında məlumat 
vermişdir. Əsər qəzəllərlə, qəsidələrlə, ilahilərlə bəzədilmiş, ilahi eşqin tərənnümü 
lirik ricətlərlə təqdim edilmişdir. Onun ilahi eşqə həsr edilmiş ayrıca şeirləri də 
vardır” (İsmayılzadə N., 2017, s. 47).
Əlvan Çələbi bir qəzəlində ilahi eşqi belə tərənnüm edir:
Bu cümlə nəsnəyə eşqdir bəhanə,
Bəhanə eşq u həm eşqdir bəhanə.
Bu eşq içində birdür cam u saqi,
Bu eşq içində birdür dəm u dəhanə.
Bu eşqdir qaili ləfzi Ənəl-Haqq,
Bu eşqdir qaili Mənsuriyanə (Kabaklı A., 2002, s. 357). 
Bu misralardan da göründüyü kimi, ilahi eşq bir vəhdət vadisidir və o vadidə 
hər şey birdir və hər şeyin yaranma səbəbi eşq olduğu kimi hər şeyin nəticəsi də 
eşqdir. Bunu bir az fərqli şəkildə eşqin həm ilk aşiq, həm də ilk məşuq olduğu 
fikrində də görmək mümkündür. İlahi eşq həm də küll halında bütün varlıq aləminin 
özüdür. Eşq Zatın bir sifətidirsə demək var olmanın da əsas səbəbidir, Əlvan 
Çələbinin ifadəsi ilə bəhanəsidir. 
N. İsmayılzadə bildirir ki, Əlvan Çələbiyə görə ilahi eşq təsəvvüfün təməli, 
əsas fikir sistemidir. Təsəvvüfdə qul Allaha yaxınlaşdıqca ilahi eşqin cazibəsinə 
qapılır, ilahi eşqin içində fəna-fillah olub yenidən bəqa-billah mərtəbəsində canlanır. 
Eşq aşiqi özünə elə bağlayır ki, eşq aşiqin özü, özü də eşq olur. “Əlvan Çələbi 
şeirlərində belə bir sual qoyur əgər eşq varsa aşiq hardadır, yox aşiq varsa bəs onda 
eşq hardadır. Demək ki, eşq də, aşiq də bir olmuş, o da, bu da və ya mənlik sənlik 
ortadan qalxmışdır, çünki Allah onu eşqin surətində, içini və çölünü də eşqin işığında 
aydınlatmışdır. Kamil insan bütövlükdə eşqlə yoğrulmuş varlığa çevrilmişdir. Bu 
eynilə Məcnunun səhrada olarkən anidən qolundan axan qanı görüb təəcüblənən 
atasına Məcnunun Leylanın qolundan neştərlə qan alındığını bildirmək üçün dediyi 
“Biz bir ruhuz iki bədəndə” fikrinə tam uyğun gəlir. Məcnun ikiliyin ortadan 
qalxdığını belə ifadə edir” (İsmayılzadə N., 2017, s. 48): 
Gər mən mən isəm, nəsən sən ey yar? 
Vər sən sən isən, nəyəm mən-i zar? 
Eşq anı şöylə kəndüyə almış,
Kim bu eşq kəndü kəndü eşq olmuş?
Eşq isə, qanı aşiki-muxtar,
Aşiq isə, qanı bu eşqi-yar?
Eşq u məşuq u aşiq ol olmuş,
Ol u bu şol ortada ölmüş.
Qılmış anı Çalap müsəvvəri-eşq,
Zahirin batinin münəvvəri-eşq (Erkoç Ethem, 2006, s. 272). 
Dövrün tanınmış şair və astronomlarından olan, daha çox “Əflaki Dədəd” adı 
ilə məşhur olan Əhməd Əflakinin həyatı haqqında da əlimizdə yetərli məlumat 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 294 –
yoxdur. Onun Qaramanoğulları dövründə yaşadığı, əslən Xorasanlı olduğu, Konyada 
Cəlaləddin Ruminin oğlu Sultan Vələdlə görüşdüyü, onun oğlu Arif Çələbidən dərs 
aldığı, 1360-cı ildə vəfat etdiyi, özünün vəsiyyətinə əsasən Mövləvi türbəsinin 
yaxınında dəfn edildiyi bilinməkdədir. Dövrümüzədək farsca qələmə aldığı 
“Mənaqib ül-Arifin” adlı əsəri yetişmişdir. 
1318-ci ildə qələmə alınan və “Mənaqib ül-Arif
î
n və məratib ül-kaşif
î
n” 
adıyla şöhrət tapan, daha sonra, yəni 1353-cü ildə müəllif tərəfindən genişləndirilən 
bu əsər Cəlaləddin Rumiyə və mövləviliyə həsr edilmişdir. Əflaki Dədə bu əsərini 
yazarkən “Risale-i Fəridun Sipəhsalar”, Sultan Vələdin “Vələdnamə”si, 
“Rəbabnamə”, “İntihanamə və Maarif”, Bahəddin Vələdin “Maarif”i 
, Şəms 
Təbrizinin “Məqalət” və Mövlanə Cəlaləddin Ruminin “Fihi mə f
î
h və Məktubat”ı 
kimi əsərlərdən ilham almışdır (Tahsin Yazıcı, 2004, s. 114). 
Bütün bu deyilənləri ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, XII əsrdən Xoca 
Əhməd Yəsəvi ilə başlayan təsəvvüf ədəbiyyatı, Fuad Köprülünün də yazdığı kimi, 
tatarların hücumundan sonra Anadoluya köç edən Xorasan ərənlərinin fəaliyyətləri 
ilə XIII-XIV əsrlərdə böyük bir inkişaf yoluna qədəm qoydu. Anadoluda bu 
ədəbiyyatın ilk nümunələrini Orta Asiyadan gələn təsəvvüf əhli yazmış, daha 
sonralar Aşıq Paşa, Gülşehri, Abdal Musa, Qayğusuz Abdal, Səid Əmrə kimi sufi 
şairləri bu ədəbiyyatın əsas prinsiplərini işləyib hazırlamışlardır (Köprülü 
F.,2011,s.150-151). 
Təsəvvüf fikir həyatımızı, düşüncə həyatımızı meydana gətirən bir 
məktəbdir.O, İslami bir hadisə olub bu və ya digər dərəcədə sosial ədalətsizliyə, dini 
fanatizmə qarşı çevrilmiş, həmçinin tərkidünyalığa əsaslanmaqla real həyatla zahirən 
bağlı olan fəlsəfi hərəkatdır. 
Təsəvvüfün təfəkkür sisteminin ən mühüm ifadə vasitəsi ədəbiyyat olmuşdur. 
Müsəlmanlar arasında təsəvvüf hərəkatı inkişaf edib yayıldıqdan sonra bunun 
ədəbiyatda da əks olması qaçınılmaz hal idi. İslamiyyət hər şey kimi, ədəbiyyat 
üzərində də şübhəsiz dərin bir təsir yaratmalıydı. İslam dininin qəbul etdiyi ədəbiyyat 
ilə təsəvvüf ədəbiyyatı eyni pillədədirlər. Təsəvvüf mənəvi, hiss, fikir və həyəcanları 
bəlli bir üslub və ədəb daxilində sətirlərə, misralara, sözə çevirmişdir. 
Qaynaqça 
1.
Abdal Musa. TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt 1, sayfa 64-65. 1988. 25 Ekim 
2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2019.
2.
Abdullah Özkan. Cumhuriyetten Günümüze Türk Şiiri Antolojisi (5 Cilt). 
Ankara, 2014. 
3.
Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal, Ankara 1981, Kültür Bakanlıgı, 
Dogumunun 100. yılında Atatürk yayınları no: 29, XVI-343 s. 
4.
Aşık Paşa. Garib-name. Hazırlayan K.Yavuz. İstanbul, TDV Yayınları, 2000. 
5.
Banarlı N. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 
Ankara, 1971. 754 s. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 295 –
6.
Erkoç Ethem. Aşık Paşa ve oğlu Elvan Çelebi, Çorum, 2006. 
7.
Gölpınarlı A. Yunus Emre Divanı, III, 1948. 
8.
İbrahim Agah Çubukçu. Yunus Emre ve Din Felsefesi. Ankara Üniversitesi 
Dergisi. 1996. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014. 
9.
İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı. Cilt: 25. 2015. 
10.
İsmayılzadə N. XIV əsrin dini-təsəvvüfi ədəbiyyatının nümayəndələri – Aşıq 
Paşa və oğlu Əlvan Çələbi – İslam mədəniyyəti kontekstində // Bakı Dövlət 
U
niversiteti İlahiyyat Fakultəsinin Elmi Məcmuəsi, 28 dekabr 2017, s. 43-50. 
11.
Kabaklı A. Türk Edebiyatı, C.2, İstanbul, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 
2002. 
12.
Kaygusuz Abdal. Sarayname. Ankara, 1989. 
13.
Köprülü F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Türk Tarih Kurumu Basım 
Evi, Ankara, 1976. 470 s. 
14.
Köprülü F. Türk Edebiyatı. Ankara, 2011. 
15.
Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Vel
î
: Vilâyet-nâme (haz. Abdülbâki Gölpınarlı), 
İstanbul 1958, s. 55-64; ayrıca bk. hazırlayanın açıklamaları, s. 124-125. 
16.
Ospanova G. Yunus Emre Divanı’nda Ölümü Güzelleştiren İfadeler. Türk 
Dünyası 41. Sayı. Mayıs, 2016, s. 131-149. 
17.
Şapolyo E. Mezhepler ve Tarikatlar tarihi. Türkiye Yayın Evi, 1964. 497 s. 
18.
Resimli Şairler ve Yazarlar Sözlüğü. İstanbul: Erdem Yayınları. 2003. 
19.
Tahsin Yazıcı "Menâkıbü’l-Arif
î
n", DİA, c. 29, Ankara 2004. 
20.
Tekindağ M. Meml
û
k Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış // Dergi Park, 10 
Haziran 2011. 
21.
U
NESCO Genel Konferansları Tarafından İlan Edilen Anma ve Kutlama 
Yıldönümleri. unesco.org.tr. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). 
İstifadə tarixi: 05.10. 2015.
22.
Yunus Emre Divanı, Ankara 1998, 790 s. 
23.
Yavuz 
Kemal. 
Â
şık Paşa. 
Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar 
Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Yapi Kredi Kültür Sanat Yayıncılık. 1999.
24.
Yunus Emre Kimdir? meb.gov.tr. 2012.12. 05. 05. 10. 2015 tarixində 
arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 05. 10. 2015. 
XÜLASƏ 
Anadoluda təsəvvüf ədəbiyyatının təşəkkülü Səlcuqluların hakimiyyəti 
illərinə təsadüf edir. Həmin dövrdə Anadoluda yerli türk və türkmən xalqı arasında 
təkkələr vasitəsiylə özünəməxsus bir “sufi hayatı” başlamış, bu hayatın ədəbi 
məhsulları istər dil, istərsə də vəzn, forma və söyləniş tərzi baxımından daha çox 
milli olan dini-təsəvvüfi Türk ədəbiyyatının doğmasına təkan vermişdir. Mövlanə 
Cəlaləddin Rumi, Əhməd Fəqih, Şəyyad Həmzə, Sultan Vələd, Hacı Bektaş Vəli, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 296 –
Yunus Əmrə həmin təsəvvüf ədəbiyyatının Anadoludakı ən parlaq təmsilçiləri 
olmuşlar. 
Qaynağını “Yəsəvilik” təriqətindən alan türkdilli təsəvvüf ədəbiyyatının 
Anadoludakı ən qüvvətli təmsilçisi Yunus Əmrədir. Yunus Əmrə ənənəsinin 
davaçılarından söz açan alimlər XIV əsrdə yaşayıb-yaratmış şairlərdən Səid Əmrə və 
Kayğusuz Abdalın adlarını ilk sıralarda çəkirlər. Bununla belə, Gülşəhri, Aşıq Paşa, 
Əflaki Dədə və Əlvan Çələbi kimi təsəvvüf şairlərinin də eyni dövrdə yaşayıb-
yaratdıqları və eyni bulaqdan su içdikləri bilinməkdədir.
Adını tarixə XIV əsr Anadolu təsəvvüf ədəbiyyatının ən görkəmli 
simalarından biri kimi həkk etdirməyi bacarmış Qayğusuz Abdalın həyatı haqqındakı 
biliklər ölümündən təxminən 150 il sonra qələmə alınan, müəllifi məlum olmayan 
“Mənaqibnamə”yə və şairin öz əsərlərindən əldə edilən bəzi nəticələrə əsaslanır.
XIV əsrdə yaşayıb-yaradan, yaradıcılığında Yunus Əmrə ənənələrinin izi hiss 
edilən sufi şairlərdən biri də Səid Əmrədir. Onun XIII əsrin sonları – XIV əsrin 
əvvəllərində yaşadığı, Hacı Bəktaş Vəlinin müridlərindən olduğu qəbul edilir. 
Açar sözlər:
Təsəvvüf ədəbiyyatı, Səlcuqlular, Yunus Əmrə, sufi şeri. 
RASİM HUSEYNOV 
ANATOLIAN TURKIC MYSTERY LITERATURE
(the 13
th
-14
th
centuries) 
Summary 
The formation of mystic (Sufism) literature in Anatolia begins from the years 
of Seljuks’ rule. At that period a peculiar “Sufi life” began in Anatolia through the 
dervishes among the local Turkic and Turkmen people and the literary products of 
this life gave stimulus to the birth of religious-Sufi Turkish literature, which is more 
national in terms of language, rhythm, form and style of telling. Movlana Jalaladdin 
Rumi, Ahmed Fagih, Shayyad Hamza, Sultan Veled, Haji Bektash Veli, Yunus Emre 
were the bright representatives of that Sufi literature in Anatolia.
Yunus Emre is the strongest representative of Turkish Mystic literature taking 
origin from the sect “Yesevilik” in Anatolia. Speaking about the followers of the 
tradition of Yunus Emre the scholars first mention the poet names such as Said Emre 
and Kaygusuz Abdal, who lived and created in the 14
th
century. At the same time, it 
is known that mystic poets such as Gulshahri, Ashug Pasha, Aflaki Dede and Alvan 
Chalabi lived and created in the same period. 
The knowledge about the life of Gaygusuz Abdal, whose name was in history 
as one of the most prominent figures of the 14
th
century Anatolian mystic literature, 
is based on the work “Managibname”, that author is unknown, written about 150 
years after his death and some results obtained from the poet’s own works. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 297 –
One of the mystic poets is Said Amre, who lived in the 14
th
century and 
followed Yunus Emre’s traditions. It is accepted that he lived at the end of the 13
th
– 
beginning of the 14
th
centuries and was one of the followers of Haji Bektash Veli. 
Key words:
Mystic literature, the Seljuks, Yunus Emre, mystic poem
РАСИМ ГУСЕЙНОВ 
АНАТОЛИЙСКАЯ ТЮРКСКАЯ СУФИЙСКАЯ ЛИТЕРАТУРА 
(XIII-XIV ВВ.) 
РЕЗЮМЕ
Ф
ормирование суфийской литературы в Анатолии приходится на шоды 
правления сельджукидов. В тот период среди мпестного туркского и 
туцркменского народа посредством Текке (суфийский монастырь) началась 
своеобразная «суфийская жизнь», литературные произведения которой 
побудила рождение тюркской религиозно-мистической литературы, которая 
была более национальной как по языку, размеру, форме и так и по стилю 
говора. Мевлана Джалаладдин Руми, Ахмед 
Ф
аких, Шайад 
Х
амза, Султан 
Валад, Гаджи 
Б
екташ Вели, Юнус Эмре являлись самыми яркими 
представителями этой суфийской литературы в Анатолии. Самым 
влиятельным представителем тюркоязычной суфийской литературы в 
Анатолии, источником которой является секта «Ясевизм», является Юнус 
Эмре. Говоря о продолжителях традиции Юнуса Эмре, ученые в первую 
очередь называют поэтов Саида Эмре и Кайгусуза Абдала, которые жили и 
творили в XIV веке. Тем не менее, в тот же период жили и творили такие 
суфийские поэты, как Гюльшахри, Ашыг Паша, Афлаки Деде и Алван Челеби. 
Познания о жизни Кайгусуза Абдала, вошедшего в историю как одного из 
самых выдающихся деятелей анатолийской суфийской литературы XIV века, 
основаны на «Менагибнамэ» неизвестного автора, написанном почти через 150 
лет после его смерти, некоторые выводы из собственных произведений поэта.
Саид Эмре – один из суфийских поэтов, живших и твориших в XIV веке, 
в творчестве которого чувствуются следы традиций Юнуса Эмре. Считается, 
что он жил в конце XIII – начале XIV веков и являлся одним из мюридов 
Гаджи 
Б
екташ-Вели. 
Ключевые слова: 
Суфийская литература, Сельджукиды, Юнус Эмре, 
суфийское стихотворение. 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Azadə Musayeva 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 298 –
NƏRMİN SADƏDDİNLİ 
Bakı Avrasiya Universiteti
Ak. Həsən Əliyev küçəsi, 135 A 
[e-mail]
BOZQURD XİLASKAR MİFOLOGEMİ 
Xülasə 
Məqalədə Bozqurd obrazı xilaskar mifologemi olaraq araşdırılmışdır. İlk 
əcdad eyni zamanda ilk qəhrəmandır. Onun əsas funksiyası öz xalqını qorumaq və 
təhlükələrdən xilas etməkdir. “Oğuznamə”nin uyğur versiyasında Bozqurd Oğuz 
kağana hərbi qələbələrin yolunu öyrədir. Bozqurd ən çətin zamanlarda peyda olur, 
türkləri düşdükləri çətin vəziyyətdən xilas edir. Tanrının türklərə əmanət etdiyi yurdu 
qoruyur. Hər bir xalq azadlıq əldə etdikdən sonra tarixi keçmişinə üz tutaraq oradan 
bir örnək üzə çıxardır. Türklər bu örnəyin Bozqurd olduğuna inanırlar. Ona görə 
qurdu müqəddəsləşdirmişlər. Xalq baş totemə uzun müddət sitayiş edəndə həmin 
totem gen yaddaşına keçir. Buna görə də insanlar ona birmənalı olaraq münasibət 
bəsləyirlər. Bəzi miflərdə qurd mübarək üzlü, müqəddəs sayılsa da , bəzilərində 
nəslin kökünü kəsən varlıq kimi göstərilir. Qurdun dərisinə girən analar öz 
övladlarını yeyirlər. Ancaq gerçəkdə qurd öz balasından ötrü canını fəda edir. 
Özlərindən qat-qat güclü heyvanlarla vuruşurlar. Türklər bozqurdun onları qiyamət 
günü gəlib xilas edəcəyinə inanırlar. Qurdun xilasediciliyi onun adında da özünü 
göstərir. Qurd yəni qurtar, xilas edən anlamına gəlir.Bu gündə qurda inam böyükdür. 
Bu özünü qurdla bağlı toponimlərdə, atalar sözlərində və s. göstərməkdədir. 
Açar sözlər
:
xilaskar, azadlıq, mədəni qəhrəman, qədim türk dastanları, Göy 
Tanrı, işıq( şüa) , yol göstərən
Məsələnin qoyuluşu:
Türk mifologiyasının ən məşhur obrazlarından olan 
Bozqurd ilk əcdad kompleksi ilə əlaqədardır. İlk əcdad eyni zamanda ilk 
qəhrəmandır. Onun əsas funksiyası öz xalqını qorumaq və təhlükələrdən xilas 
etməkdir.
Tədqiqatın məqsədi: 
Tədqiqatın aparılmasında əsas məqsəd Bozqurd obrazını 
mifik xilaskar paradiqmasında təhlil etməkdir. 
“Oğuznamə”nin uyğur versiyasında Bozqurd ilk əcdad Oğuz kağana hərbi 
qələbələrin yolunu öyrədir. Bozqurd ən çətin zamanlarda peyda olur, türkləri 
düşdükləri çətin vəziyyətdən xilas edir. Tanrının türklərə əmanət etdiyi yurdu 
qoruyur. Hər bir xalq azadlıq əldə etdikdən sonra tarixi keçmişinə üz tutaraq oradan 
bir örnək üzə çıxardır. Türklər bu örnəyin Bozqurd olduğuna inanmış, onu 
müqəddəsləşdirmişlər. Bu inam müasir günlərimizə qədər davam 
etmişdir.AZərbaycan şairi , publisist M.Araz yazır:

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 299 –
Dur, içindən qorxunu boğ, 
Ölümünlə, qalımını ayırd elə. 
Dur, içindən qorxağı qov, 
Dur, özünü Bozqurd elə! [2, s.132] 
Bozqurd 
U
lu Tanrı tərəfindən türklərə göndərilmiş bir ərməğandır. Həm 
Türkün canını, həm də yurdunu qoruyan bir varlıqdır. Onları düşmənlərdən xilas edir 
və intiqam alır. Bəzi mənbələrdə Turan taktikasının qurdların döyüş üsullarından 
götürüldüyü bildirilir. Buna görə də Bozqurdda igidlik, şücaət, fədailik ruhu 
mövcuddur. 
Türk yazar Necati Gültepe yazır: “Qurd həm türkləri xilas edən, həm də Tanrı 
yurdunu qoruyandır. Buna görə də qurd nəinki tək bir fərdi, həmçinin bütöv bir 
millətin xilaskarıdır. Qurd ayrı-ayrı torpaqları deyil, Tanrı yurdunun qoruyucusudur. 
Qurd bütün xalqların yox, Oğuzlara yol göstərəndir. Qurdun Türk şüurunda xalqı 
xilas edəcəyi haqqındakı fikir sonralar onun yeni xarakterdə təzahürünü şərtləndirən 
əsas amil oldu. “Ak Toycı” dastanında qurd yeni doğulmuş qəhrəmanı Erlikdən 
gizlədib qoruyur. Qəhrəmanın pis ruhlardan və ya düşməndən qorunması xalqın 
qurtarılmasına şərait yaradır. Zamanla fəlakət anında bozqurdun köməyə gələcəyi 
fikri formalaşmağa başladı. Təbiidir ki, Türk dastanları da bu düşüncəyə tərənnüm 
edir” [4, s. 519-520].
Beləliklə, türklər başlarına gələsi hər hansı bir çətin məqamda qurdun onların 
köməyinə gələcəyinə inanırlar. Tanrı tərəfindən yer üzünə göndərildiyi üçün də onu 
müqəddəsləşdirirdilər. 
“Oğuz Kağan” dastanında qurd döyüşdən öncə Oğuz Xaqanın gözünə görünür. 
Ordusunu zəfərə doğru aparır. Bu səbəbdən də qurd əbədi xilaskar mövqeyindədir. 
Belə bir atalar sözümüz vardır: “Qurdla qiyamətə qalmaq”. Xristian dinində xilaskar 
mövqeyində İsa Məsih əsas götürülürsə, bu xilaskar qədim türklərdə Bozqurddur.
Xristianlar Məsihin Qiyamət günü gəlib onları xilas edəcəyinə inanırlar. Həmçinin 
bizim folklorumuzdakı Xızır ( Xıdır) obrazı da çətin məqamda insanların gözünə 
görünür, onlara məsləhətlər verir, köməklik göstərir.
Dastanlarda Oğuzun qurdla bütünləşməsi qurdun xilasediciliyinə olan inancla 
bağlıdır. Qurd göy oğludur, buna görə də bütün xilasedici qəhrəmanlar göy oğlu kimi 
təsvir edilir. Türklər nəinki öz hökmdarlarını, həm də onları xilas edən sərkərdələri, 
əsgərləri də qurda bənzədərmişlər. Çin qaynaqlarında göstərilir ki, Türklərin ən yaxşı 
döyüşçülərinin bir qisminə “ böri” deyirmişlər. Eyni zamanda Xaqanın ən seçilmiş 
mühafizəkarlarına da “Bozqurdlar-Kök börü” adı veribmişlər. Həmçinin yazılı 
qaynaqlarda da türk əsgərləri qurd olaraq adlandırılır. Bu özünü “Orxan”Yenisey” 
yazılarında da göstərir: “Atam xaqanın ordusu qurd kimidir” [4, s. 519-520]. 
Qıpçaqlar da Bozqurdu özlərinə xilaskar kimi seçmişlər. Bu barədə rus 
tədqiqatçılarının da əsərlərindən məlumat ala bilərik. Necati Gültəpə rusdilli 
tədqiqatçıların əsərlərinə söykənərək yazır: “Rus hökmdarının 
U
qorlara qarşı 
qazandığı zəfər qıpçaq hökmdarı Bonyakın köməyi ilə olmuşdur. Bonyak gecə 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 300 –
yarısından xeyli keçmiş qərargahdan uzaqlaşıb qurd kimi ulayır. Qurd da ona cavab 
olaraq ulayır. Və qurdun ona ulayaraq cavab verməsini qıpçaqların hökmdarı zəfər 
müjdəsi olaraq qəbul edir. Buradan belə aydın olur ki, Bonyak, əslində, qurdu 
köməyə çağırmaqla özünün də qurd olduğunu bəyan edir. Qurdla birgə ulamaq qurd-
insan paralelliyinin göstərgəsidir” [4, s. 519-520]. 
Mifoloji fikirdə Bozqurdun xilaskar mifologizmi ilə bağlı müxtəlif mülahizələr 
vardır. Bu fikirlərdə qurdun əcdad olmaqla yanaşı, həm də mədəni qəhrəman olması 
diqqəti cəlb edir. Türk tədqiqatçı M.
U
raz “qurdu müqəddəs və uğur gətirən” hesab 
edir. O, göstərir ki, “qurd totem qəbul edildiyi, ana, ata olduğu kimi, xilaskar, yol 
göstərici, qəhrəmanlara köməkçi, şəfqətli, cəsarətli, yaxşılıq edən bir varlıq olaraq 
tanınmışdır” [12, s. 105-106]. 
Görkəmli folklorşünas F.Bayat qurdu xarakterizə edərək göstərir ki, boz qurd 
mədəni qəhrəman, əcdad-xilaskar, iki dünyanı birləşdirən mediator, ritual-mifoloji 
səciyyəli hami ruh, nəhayət, döyüşkənlik, qəhrəmanlıq simvoludur [3, s. 48]. 
Müəllif həmçinin Bozqurdu əsas iki xüsusiyyətinə görə xarakterizə edir: O, 
qeyd edir ki, “türk tayfalarında boz qurd, əsasən: 
1) əcdaddır (məsələn, çiğil, yağma, karluq tayfalarında). Göytürklərdə əcdadlıq 
xilaskarlıq funksiyası ilə birləşib əcdad-xilaskar şəklində rəsmiləşdirilib. 
2) Oğuzlarda, qıpçaqlarda qurd xilaskardır” [3, s. 47]. 
V.Həbiboğlunun araşdırmalarına görə isə, bozqurdla bağlı əfsanələrin iki 
tendensiyası var:
1) Qurd xilaskardır;
2) Qurd yeni nəslin törədicisidir. Qurd müqəddəs tutulmalıdır [5, s. 165]. 
Qurd, əfsanələrdə həm nəslin yaradıcısı, Asena soyunu davam etdirən, həm də 
göy işıq içərisində Tanrı tərəfindən yer üzünə göndərilən varlıqdır. Bozqurd əcdad, 
xilaskar, hami və s. xüsusiyyətləri özünə daşıyır.
V.Vəliyev qeyd edir ki, “türkdilli xalqların qədim dastanlarında qurd və ya Boz 
Qurd xilaskar, türkdilli tayfaların hamisi və onların əcdadı kimi təlqin olunur” [13, s. 
41]. 
İngilis tədqiqatçısı L.Kinross Osmanlı dövlətinin 600 illiyi münasibətilə 
yazdığı kitabda oğuzların göytürk əsarətinə qarşı uğursuz üsyanından danışarkən 
qeyd edir ki, VIII əsrin əvvəllərində ümumi “oğuz” adı altında qərbə doğru hərəkət 
edən tayfalar əfsanəvi boz qurdun bələdçiliyi ilə Səmərqəndə çatdılar [8, s. 5]. 
Oğuz, Dədə Qorqud, Koroğlu, Xızır, Qurd və s. haqqında miflərdə mədəni 
qəhrəman cizgilərinə malik olan personajlardır. Qədim türk dastanlarında Bozqurdun 
mədəni qəhrəman funksiyasında çıxış etməsi qabarıq şəkildə göstərilir. Qurdu 
mədəni qəhrəman kimi səciyyələndirən onun xilaskar olmasıdır. Bozqurd mədəni 
qəhrəman kimi bir nəslin əsasını qoyandır.
Qurdun xilaskarlığına bəzi miflərdə rast gəlirik. Bu miflərdən birində deyilir ki, 
“Allahdan Nuh peyğəmbərə bütün dünyanı su basacağı xəbəri gəlir. O, tez bir gəmi 
düzəltdirib, hər bir canlıdan bir cüt bu gəmiyə qoyur. Nuhun yeddi oğlu var imiş. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 301 –
Oğlanlardan altısı gəmiyə minir, biri minmir. Deyir ki, su gələndə çıxaram dağın 
başına, mənə heç nə olmaz. 
Çox keçmir ki, dünyanın üzünü su alır. İnsanlar boğulub ölür. Nuh peyğəmbər 
baxır ki, dağa çıxan oğlu da boğulhaboğuldadır. İstəyir ki, gəmini ona sarı sürsün. 
Allahdan səs gəlir ki, ya Nuh, çıx get, bu oğlan sizlərdən deyil. 
Nuh gəmini sürüb gedir. Çox çəkmir ki, tufan dayanır, su yatır. Nuh 
peyğəmbər oğlanlarına deyir ki, istədiyiniz canlardan götürüb düşün quruya, yaşayın, 
nəslinizi artırın. 
Nuhun oğlanlarından birinin adı Türk idi. Bu Türk qoyunla qoçu götürüb 
torpağa düşdü. Gəmi çıxıb getdi. Sən demə, Türkün düşdüyü torpaq cəzirə imiş. Hər 
tərəfi su olduğuna görə bu cəzirədən çıxmaq olmazmış.
Türk dörd yüz əlli il bu cəzirədə yaşayır. Onun heyvanları o qədər çoxalır ki, 
bütün cəzirəni tutur. Ot-ələf, kol-kos qalmır, heyvanlar hamısını yeyib qurtarır. Elə 
gün gəlib çatır ki, heyvanlar yeməyə heç nə tapmayıb, qırılmağa başlayırlar. Nuh 
oğlu Türk baxır ki, belə getsə, heyvanlar da ölüb qurtaracaq, özü də. Ha fikirləşir, bir 
nicat yolu tapa bilmir. 
Günlərin bir günü Türk görür ki, bir heyvan parçalanıb yeyilib. Öz-özünə deyir 
ki, axı bu cəzirədə qoyundan başqa heç bir heyvan yoxdur. Bəs bu qoyunu nə yeyib? 
Türk çox təəccüblənir. Gecəni yatmayıb güdür. Bir də baxır ki, uzaqdan suyun içi ilə 
bir qaraltı gəlir. Bu qaraltı gəlib cəzirəyə çatanda tanıyır ki, gələn boz rəngli qurddur. 
Boz qurd cəzirəyə çıxan kimi cumur bir heyvanın üstünə. Bir tərəfdən də Türk gəlib 
çıxır bura. Boz qurd Türkü görüb gəldiyi yol ilə geri qaçır. Türk də düşür bunun 
arxasınca. Xeyli gedirlər. Türk baxır ki, qurdun getdiyi yerlərdə su heç topuğa 
qalxmır. Bir qədər gedəndən sonra quruya çıxırlar. Qurunu görən Türk qayıdıb 
həmin yolla heyvanlarını da buraya gətirir. Sonra Türk fikirləşir ki, məni bu 
cəzirədən boz qurd xilas elədi. Gərək onun şəklini öz bayrağıma çəkəm. 
Belə də edir. Sonralar Türkün nəsli çoxalanda hamısına deyir ki, boz qurd 
bizim xilaskarımızdır. Əgər o, yol göstərməsəydi, nə mən olardım, nə də siz 
olardınız. Ona görə də gərək həmişə boz qurda inanasınız. Boz qurdun şəklini öz 
bayrağınıza çəkib, bu bayrağın arxasınca gedərsiniz. 
Türkün övladları bu nəsihətə həmişə əməl etməyə başladılar” [1, s 218]. 
Bozqurd qurd ailəsinin bir növüdür. Bozqurdlarda da türk gələnəklərinə bağlı 
xüsusiyyətlər vardır. Onların da bir lideri vardır, qrup halında yaşayırlar və anaya 
bağlıdırlar. Döyüş zamanı türklər kimi yarım aypara şəklində sıralanaraq hücum 
edirlər.
Qədim türk dastanlarında göstərilir ki, qəhrəman doğularkən xilaskar olan 
qurdun xüsusiyyətlərini və Göy Tanrının əlamətlərini daşıyır [7, s. 129]. “Oğuz 
Kağan” dastanında Oğuzun belinin qurd belinə oxşaması, ağzının qırmızı olması 
buna misaldır [12, s. 13-14]. Dastanda deyilir: 
Bu oğlanın üzü göy idi, 
Ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 302 –
Saçları, qaşları qara idi... 
Onun ayağı öküz ayağına, beli qurd belinə, 
Kürəyi samur kürəyinə, 
Köksü ayı köksünə bənzəyirdi [3, s. 124]. 
Dastanda Oğuzla qurdu qarşılaşdıran Göy Tanrı idi. Ona görə də Oğuzun 
çadırına qurd göy işıq (şüa) içində gəlir [7, s 129]. Dastanda deyilir: 
Dan yeri söküləndə Oğuz kağanın alaçığına 
Gün kimi bir işıq düşdü. 
Bu işıqdan göy tüklü, göy yelkəli, böyük, 
Erkək bir qurd çıxdı. 
Bu qurd Oğuz xaqana söz deyib durdu, 
Ta belə dedi: “Oğuz, ay Oğuz, 
Sən 
U
rum üstünə getmək dilərsən, 
Oğuz, ay Oğuz, mən səndən irəlidə gedəcəyəm. 
Bundan sonra Oğuz xaqan 
Alaçıqları yığdırdı, yola düşdü. 
Gördü ki, ordunun önündə 
Göy tüklü, göy yelkəli, böyük, 
Erkək bir qurd gedir. 
Bu qurdun arxasınca düşüb, ardınca getdilər. 
Bir neçə gündən sonra göy tüklü,
göy yelkəkli bu böyük, 
Erkək qurd dayanıb durdu [3, s. 129]. 
Dastanda bəhs edilən qurd göy tüklü, göy yələkli erkək qurddur. Bu qurd Oğuz 
Xaqanın ordusunun önündə gedir və onu zəfərə doğru aparır. Oğuz Xaqan sanki bu 
qurddan güc alır, döyüşlərdə qələbə çalır. Deməli, Bozqurd Oğuz xaqanın qələbə 
nişanıdır:
Bundan sonra yenə bu göy tüklü,
Göy yeləkli erkək qurdla Sındu, 
Tanğut, Şağam tərəflərə yola düşdü [3, s. 134]. 
Dastanda Oğuz Xaqanın ordusunun keçdiyi yerlərin də adı çəkilir. İtil Müren 
dənizi, Tanğut, Şağam və s kimi əraziləri buna nümunə göstərə bilərik.
Qurdun məhz göy işıq içərisindən çıxaraq peyda olması, Oğuzun gözünə 
görünməsi onun işıqla arasındakı yaxınlığa işarə edir. Bununla bağlı aşağıdakı 
əfsanəyə diqqət yetirək.
Qədim əfsanələrin birində boz qurd qaranlıq mağaraya yığılmış türkləri xilas 
edir, onlara işıq göstərir. Eyni hadisə özünü “Oğuz Kağan” dastanında da göstərir. 
Oğuzun gözünə qurd görünür, onun ordusunun önündə işıq peyda olur, daha sonra 
qurdun onlara rəhbərlik edərək, onları zəfərə götürdüyün görürük. Bozqurd Göy 
Tanrı tərəfindən yerə işığın içərisindən peyda olaraq gedir. Bu isə Bozqurdu sehrkar 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 303 –
bir qüvvəyə malik varlıq edir. O, çətin zamanlarda Oğuzun gözünə görünür, 
ordusuna rəhbərlik edir.
Göy qurdun xilasedici motivdə olmasını “Ergenekon” dastanında da görürük. 
Dastanda göstərilir ki, düşmənlərdən qaçıb gizlənən iki nəfər türk igidi və onların 
arvadları dağlar arxasında insan ayağı dəyməyən bir yer axtarıb tapırlar. Burada 
onlar 400 il məskən salırlar. Bir vaxt o qədər artıb , çoxalırlar ki, artıq qaldıqları yerə 
sığmırlar. Ancaq hər tərəf sıldırım qayalıqlar olduğu üçün heç bir yerə gedə 
bilmirlər. Günlərin bir günü bir qoyun sürüsü otaran çoban sürüdən boz qurdun bir 
heyvan apardığını görür , onun arxasınca düşür. Boz qurd gəlib dağlarda bir deşikdən 
kənara çıxır. Çoban buna sevinir, tez gəlib bu xəbəri başçılarına çatdırır. Qurdun 
keçdiyi deşiyi genəltmək üçün tonqal qalayırlar, daşları isidib parçalayırlar. Bununla 
da əhali oradan çıxır. Elə bu səbəbdən də, türklər boz qurdu özlərinin xilaskarı hesab 
edir. Dastanın digər adı da “Qurtuluş” adlanır. Buradan da belə bir nəticəyə gəlirik 
ki, türx xalqlarının əcdadı, xilaskarı, yol göstərəni hesab edilən qurdun tarixi çox çox 
qədimdir.
Bir çox xalqların əfsanələrində qurd göy böri kimi qeyd olunur. Məsələn 
qırğız xalq dastanı olan, bəşəriyyətin ən böyük dastanı hesab edilən “Manas” 
dastanında “Mənim göy böri sultanım” ifadəsinə rast gəlirik. Bundan əlavə, Manas 
xanın arvadı yatıb gözəl yuxu gördükdə, yuxu yozanlar onu belə yozurlar ki, təzə 
doğacağı uşaq göy qurd kimi qorxmaz olacaqdır [10, s. 49]. 
Manas xanın oğlu olduğu zaman Xızır peyğəmbər peyda olur, və oğlana 
“Göytüklü” adını verir. Qırğız əfsanələrinə görə “Göytüklü” adını ancaq ən qorxmaz, 
ən mərd qəhrəmanlara verərmişlər. Buradan belə aydın olur ki, qədim türk xalqları 
hələ əski çağlardan bəri öz övladlarını xilaskar, totem, hami hesab etdikləri qurda 
bənzəməsini istəmiş, onu məhz elə görmək istəyirmişlər.
“Kitabi Dədə Qorqud” dastanında da qurdun insanların həyatında əhəmiyyətli 
rol oynamasını görürük. “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda Salur Qazan 
“Qurd üzü mübarək olar, qurdla bir xəbərləşəyim” deyir [9, s. 35]. 
“Manas” dastanına nəzər saldığımız zaman qurdla bağlı bir əfsanə yada düşür. 
Pənah Xəlilov bu məsələyə toxunaraq qeyd edir ki, Manas çoban uşaqları ilə birlikdə 
quzu otaranda qurdun quzu apardığını görür. Qurd dağlar aşdıqca Manas da ardınca 
qaçır və qurda çatanda çiltən şəklinə düşdüyünü görür. Qırğızlarda qırx nəfər 
gözəgörünməz xeyirxahlar haqqında əsatir var. Bu qırx çiltən Manası qoruyan qüvvə 
olur,ağır sınaqlarda onun köməyinə gəlir, qabağa düşüb yol göstərir. Dastanda qırx 
Çiltənin Manasa qurd şəklində görünməsi Göy Qurd haqqında türk əsatir sujetindən 
yaranmasına şübhə ola bilməz [6, s. 138]. 
İşin elmi nəticəsi və yeniliyi: 
Tədqiqat nəticəsində aydın oldu ki, türk 
mədəniyyətində geniş məna cərgələrinə malik olan Bozqurd obrazının 
funksiyalarından biri xilaskarlıqdır. Bu funksiya obrazın totem əcdad, mədəni 
qəhrəman funksiyaları ilə sıx bağlıdır. Bütün bunların əsasında Bozqurdun ilk əcdad 
mifi ilə bağlılığı durur. İlk əcdad həm ata, həm də qoruyucu, xilaskardır. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 304 –
İşin nəzəri və prakiti əhəmiyyəti: 
Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti onun 
nəticələrindən mövzu ilə bağlı digər tədqiqatlarda istafadə imkanları, praktiki 
əhəmiyyəti isə ondan ali məktəblərdə mifologiyanın tədris zamanı əlavə vəsait kimi 
istifadə imkanları ilə müəyyənləşir. 
Ədəbiyyat 
1. Abdulla B. Azərbaycan folkloru. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 360 s.
2. Araz M. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, 232 s. 
3. Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı: Sabah, 1993, 194 s. 
4. Gültepe N. Türk mitolojisi. İstanbul: Kapı yayınları, 2015, 665 s. 
5. Həbiboğlu V. Qədim türklərin dünya görüşləri. Bakı: Qartal, 1996, 223 s. 
6. Xəlilov P. Türk xalqlarının və şərqi slavyanların ədəbiyyatı.
Bakı: Maarif, 1994, 
432 s. 
7. İsmayıl Rüstəm qızı M. Naxçıvan əfsanələri. Naxçıvan: Elm, 2008, 190 s. 
8. Kinross L. The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. 
1979, New American Library, 638 p.
9. Kitabi Dədə Qorqud. Bakı: Elm, 1999, 172 s
10. Манас. Киргизский эпос. Великий поход. Москва: Перзая, 1946, s 49 
11. Tuncay B. Etnoqonik miflər. Bakı: Nurlan, 2013, 308 s. 
12. 
U
raz M. Türk mitolojisi. İstanbul: Hüsnütabiat,1967, 244 s. 
13. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru. Bakı: Maarif, 1985, 414 s.
NARMIN MAMMADRASUL SADADDINLI 
BOZKURT SAVIOR MYTHOLOGY 
SUMMARY 
The article examines the image of Bozkurt as a savior mythology. The first 
ancestor is also the first hero. Its main function is to protect its people and save them 
from dangers. In the 
U
yghur version of the Oguzname, Bozkurt teaches Oguz Kagan 
the way to military victories. Bozkurt appears in the most difficult times, saves the 
Turks from their difficult situation. He protects the land that God has entrusted to the 
Turks. After gaining freedom, each nation turns to its historical past and sets an 
example. The Turks believe that this example is Bozkurt. That is why the worm was 
sanctified. 
W
hen people worship the main totem for a long time, the totem is passed 
on to genetic memory. Therefore, people treat it unequivocally. In some myths, the 
wolf is considered a blessed, holy-faced creature, but in others it is portrayed as a 
creature that destroys the offspring. Mothers who get into the wolf's skin eat their 
children. But in reality, the wolf sacrifices his life for his young. They fight with 
animals that are much stronger than themselves. The Turks believe that the wolf will 
come and save them on the Day of Judgment. The wolf's salvation is also reflected in 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 305 –
his name. The wolf means the savior. Today, the wolf has great faith. It finds itself in 
toponyms, proverbs, etc. related to the wolf shows. 
Key words
: savior, freedom, cultural hero, ancient Turkish epics, God of 
Heaven, light (beam), guide. 
НАРМИН МАМЕДРАСУЛ КЫЗЫ САДАДДИНЛИ 
МИФОЛОГИЯ СПАСИТЕЛЯ БОЗКУРТА 
РЕЗЮМЕ 
В статье исследуется образ 
Б
озкурта в мифологии спасителя. Первый 
предок - тоже первый герой. Его основная функция - защищать своих людей и 
спасать их от опасностей. В уйгурской версии Огузнаме 
Б
озкурт учит Огуз-
каган путь к военным победам. 
Б
озкурт появляется в самые тяжелые времена, 
спасает турок от тяжелого положения. Он защищает землю, которую 
Б
ог 
доверил туркам. Обретя свободу, каждый народ обращается к своему 
историческому прошлому и подает пример. Турки считают, что это 
Б
озкурт. 
Вот почему червь освятили. Когда люди долгое время поклоняются главному 
тотему, тотем передается в генетическую память. Поэтому люди относятся к 
нему однозначно. В некоторых мифах волк считается благословенным 
существом со святым лицом, но в других он изображается как существо, 
уничтожающее потомство. Матери, попавшие в шкуру волка, съедают своих 
детей. Но на самом деле волк жертвует жизнью за своих детенышей. Они 
сражаются с животными, которые намного сильнее их самих. Турки верят, что 
волк придет и спасет их в Судный день. Спасение волка также отражено в его 
имени. Волк означает спасителя. Сегодня у волка великая вера. Он встречается 
в топонимах, пословицах и т. с волком показывает. 
Ключевые слова: 
спаситель, свобода, культурный герой, 
древнетюркский эпос, бог неба, свет (луч), проводник.
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Filologiya elmlər doktoru, professor Seyfəddin Rzayev
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 306 –
İLHAM QAZIZADƏ 
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, 
AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu 
[e-mail] 
Hüseyn Cavid prospekti, 3 1 
XX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA AZƏRBAYCAN DRAMATURGİYASINDA
YARANAN KOMEDİYALARIN SƏHNƏ TƏCƏSSÜMÜ 
(2-ci məqalə) 
XÜLASƏ 
Ötən əsrin ikinci yarısında komediya yazarların əsərlərində bir sıra sağlam 
ideya və fikrin janr və forma baxımından rəngarəngliklə təqdimi özün göstərirdi. 
Onlarda dövrün insan xarakterinə göstərdiyi təsir nəticəsində mənəviyyatda yeni 
xüsusiyyətlərin yaranma meyli satira və gülüşün ölçü dərəcəsində verilir və bu 
cəhətlərin müasir mövzulu pyeslərdə aydın tərzdə əksini tapması daim yaradıcılıq 
axtarışlarında olan yazarlarla teatr kollektivləri arasındakı qarşılıqlı işin məhsulu 
kimi qiymətləndirilməlidir. Bu müsbət əməkdaşlığın bəhrəsini S.Rəhmanın «Yalan», 
«Küləklər», S.Dağlının «Mənziliniz mübarək», İ.Əfəndiyevin «Qəribə oğlan», 
Anarın «Adamın adamı», P.Ağayevin «Yeddi oğlan və bir qız», M.Axundzadənin 
«Xırs quldurbasan» pyesinin səhnə şərhində köhnə adət-ənənələrin tənqidinin 
müasirlik nöqteyi-nəzərindən yozumunda, həmçinin A.Məmmədovun klassik və 
şifahi ədəbiyyat nümunələrindən etdiyi interpretasiyalarda («Aldanmış kəvakib» və 
«Dəli Domrul») görürük. 
Lakin bu uğurlarla bərabər hələ də bəzi əyalət teatrlarında tamaşaçı zövqünü 
korlayan, əsas mətləbə dəxli olmayan, yamaq təsiri bağışlayan epizodlu pyeslərin 
repertuara salınması teatr sənətinin ümumi inkişafını ləngidirdi. 
Açar sözlər:
dramaturgiya, komediya janrı, rejissor, yaradıcı heyət, tamaşa
Sabit Rəhman komediya yazmaq sahəsində artıq ustalaşmış bir sənətkar 
olduğunu sübuta yetirmişdi. Lakin bəzi hallarda pyeslərindəki məna dərinliyi, 
hadisələrin hərtərəfli təqdimi əvəzinə, tamaşaçını çox güldürmək naminə meyli 
təəssüf doğururdu. Müəllif “Yalan” pyesində isə yaradıcılığındakı bu çatışmamazlığı 
bir qədər aradan qaldırmağa çalışmışdır. Quruluşun premyerası Azərbaycan 
Akademik Teatrda 1965-ci ilin 18 dekabrında olub. 
Komediyadakı Tərlan xanım öz ömrünü sürmüş, əldən düşmüş bir tipdir. 
Aktrisa S.Bəsirzadə obrazı qrotesk ünsürləri ilə aşılanmış bir səpkidə yaradırdı. O 
real qüvvədən daha çox kölgədir. Lakin bu kölgənin törəmələri indi də mövcud 
olanların simalarında öz çirkin əməllərini davam etdirirlər. Rejissor T.Kazımov 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 307 –
tamaşaya sinəsində saat gəzdirən rəqqasə qız daxil etməklə hal-hazırkı mühitlə vaxtı 
ötmüş zaman arasındakı görünməz məqamları açmaq məqsədini güdmüşdür. Əlbəttə, 
fikir özü-özlüyündə yaxşıdır, lakin onun ifadə vasitəsi professor C.Cəfərovun qeyd 
etdiyi kimi “plakatvaridir” [2]. Tərlan xanımın Şəlalə kimi cavan, yaraşıqlı 
davamçısı var. O, bu günkü yalanın yaradıcısıdır. 
Bəzi səhnələrdə və aktyor oyunlarındakı nöqsanlarla bərabər, professor 
C.Cəfərovun qeyd etdiyi kimi “
…
tamaşa maraqlıdır, yenidir, müasirdir, hətta demək 
olar ki, sadəcə istedad məhsulu deyil, inkişaf və tərəqqi nişanəsidir”. 
Klassik əsərlərdə qoyulan problemlər bu və ya digər dərəcədə müasir 
dövrümüzün müəyyən məsələləri ilə səslənir. Azərbaycan Akademik Dram Teatrında 
M.F.Axundzadənin 
«Xırs quldurbasan» 
komediyasında təəssüf ki, müasir 
həyatımızda üzləşdiyimiz vacib məsələlərdən biri ilə səsləşən əhvalat qoyulub. 
Rejissor Məmmədkamal Kazımov qədim xalq tamaşalarında gördüyümüz ünsürləri 
quruluşda canlandırmağa çalışıb. Şübhəsiz tamaşada “Qodu-qodu”, “Kosa-kosa”, 
“Qaravəllilər” ünsürlərinin səhnə əksinin tapılmasında rəssam Elçin Məmmədovun 
da xidməti böyük idi. Tamaşanın tərtibatı seyrçini əsərdə təsvir olunan zamana 
aparır. Səhnədə asılmış qurama pərdədən məlum olur ki, xalq tamaşalarımızda 
mövcud əhvalatlar təqdim olunacaq. Hər bir personaj geyiminin rəng əlvanlığı 
baxımından mənsub olduğu sosial mövqeyi barədə təsəvvür yaradırdı. 
Tamaşanın gedişi boyu süjet xətti açıldıqca əsil xalq nümayəndələrinin həyata 
baxışları aydınlaşır. Məlum olur ki, kənd camaatı Pərzadı onun sevdiyi Bayrama 
deyil, Tariverdiyə ərə getməsini məsləhət görürlər. Buna da səbəb Tariverdinin var-
dövlət sahibi olan ailəsidir. Zalxa arvad Tariverdiyə məsləhət görür ki, arzusuna 
çatmaq üçün quldurluğa gedib, özünün qoçaqlığını göstərməlisən, qızlar da belə 
oğlanlara ərə getməyi üstün tuturlar. 
Aktyor H.Məmmədovun Bayramı nağıllarda gördüyümüz lirik qəhrəmanları 
xatırladırdı. Bayram Zalxanın qurduğu fırıldağın əsasını qoyur, lakin sonda onun 
mənəvi baxımdan sağlam təbiəti üstün gəlir, bu qurama əhvalatın xoş sonluqla 
bitməsinə səbəb olur. Bununla da obrazın simasında xalq nağıllarımızdakı xeyirxah 
xarakterin şahidi oluruq. O Tariverdini ayının caynağından qurtarır. 
Aktyor ansamblı arasında məşhur gülüş ustası Ə.Ağayevin Divanbəyisi təbii, 
tipin xarakterinə uyğun cizgilərlə aşılanmış obraz idi. Quruluşun bu yönlü tiplərindən 
biri də kəlməbaşı “pojalustə” sözünü özünəməxsus tərzdə işlədən M.Avşarovun 
sadəlövh kəndli obrazı tamaşanın ümumi ahənginə oyunu ilə xoş təsir bağışlayırdı. 
Pyesin məzmununa diqqət yetirdikdə görürük ki, XIX əsrdə evlənmə zamanı 
gənclərin rastlaşdıqları problemlərin hal-hazırda da təkrarının şahidi oluruq. Rəyçi 
F.Kərimzadə məqaləsinin adını “Toydan sonra tamaşa” qoymasının əsas səbəbi 
quruluşdakı belə eybəcər halın, əsr yarım keçməsinə baxmayaraq, təkrarlanmasına 
bir növ təəssüf hissi ilə etirazını ifadə edib. 
Sabit Rəhman Azərbaycan sovet dramaturgiyasında özünəməxsus ədəbi 
siması olan bir sənətkardır. Görkəmli ədib hələ keçən əsrin 30-cu illərinin 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 308 –
ortalarından etibarən səhnəmizdə Cəfər Cabbarlıdan sonra gülüşü insanı saflaşdırıcı 
qüvvəyə çevirən estetik ideal saydığından 
“Küləklər”
pyesində də mühitin eybəcər 
hallarına gülməklə müasir insanların qəlbində pərvəriş tapan humanist fikirlərin əsas 
təbliğedici vasitəsi hesab etmişdir [4]. 
Pyesdə iki mühit qarşı-qarşıya qoyulur. Onlardan bir qrupu insanları aldadır, 
soyğunçuluqla məşğul olur, məqsədlərinə çatıb aradan çıxırlar. İkinci qrupun 
nümayəndələri isə inqilabçılardır. Onlar xalqın səadəti uğrunda çalışırlar. Sonda 
inqilabçıların nəcib əməllərinin tərənnümü vəsf edilir. Dramaturq bu iki xətt 
arasındakı daxili rabitə quraraq yeni quruluş uğrunda mübarizədə hər kəsin fəal 
olmasını vacib bilir, yalnız bu yolla arzuya çatmağın mümkün olduğunu hesab edib. 
Quruluşçu T.Kazımov əsərin əsas qayəsi olan gülüşün məna yükünü 
aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Rejissorun bütün səylərinə baxmayaraq, tamaşada 
ikinci xətt olan inqilabçıların eskiz formasında təqdimi əsas məsələnin tam bədii 
həllinin aydın tərzdə verilməsinə nail olunmayıb. Buna da səbəb hadisələrin axarının 
son həddinə yaradıcı münasibət göstərilməməsi idi. 
Tamaşada iştirak edən aktyorların sənətkarlıq imkanları yeni səpkidə 
aşkarlanmışdır. Bu mənada Əli Zeynalov və Səməndər Rzayev tamamilə yeni 
yönəmli oyun nümayiş etdirirdilər. Aktyor Ə.Zeynalov Rəşid Məğruru iki planlı ifa 
tərzində təqdim edirdi. İfaçı obrazın satirik hüdudlarını açarkən əsasən xarakterin 
çirkin simasını göstərən amillərə üstünlük verirdi. Sonda Rəşid Məğrurun pərdə 
arxasındakı ziyalılığından heç bir əlamət qalmır. 
S.Rzayev oyununda şərti ifadə vasitələrinə önəm verərək, obrazını janrın 
tələblərinə münasib tərzdə canlandırmışdı. 
Pyesdə əxlaq və ləyaqət normalarını itirmiş ailənin nümayəndələri Kəblə
Muxtar və onun arvadı Firuzə xanımdır. Onların hər ikisi mənəviyyatca şikəstdirlər. 
Aktyor M.Dadaşov öz ifa tərzinə məxsus gərgin, emosional və coşğun enerji ilə
obrazının daxili cizgilərini aşkarlamağı bacarırdı. Onun xanımı Firuzənin obrazını 
aktrisa N.Məlikova pulunun oğurlanması, qızının isə qoşulub qaçma səhnəsini 
inandırıcı boyalarla oynayırdı. Odur ki, bu mənəviyyatca düşkün ailənin final 
səhnəsindəki faciəli aqibəti tamaşaçıda onların həyat tərzinə nifrət oyadırdı. 
Əsərdə Nəsir bəy, Əhməd bəy tüfeyli və dələduzlar əməllər doğrultmaq üçün 
dəridən-qabıqdan çıxırlar. Lakin teatrın təcrübəli aktyorları Ə.Ağayev (Nəsir bəy) və 
İ.Osmanlı (Əhməd bəy) obrazları barədə tamaşaçıda mənfi rəy oyadırdılar. 
Ə.Ağayevin Nəsir bəyi fırıldaqçı, özünü ətrafdakılara nəzakətli göstərməyə çalışır. 
Aktyor oyunu ilə təbiətindəki çürük keyfiyyətləri müxtəlif qiyafəyə girərək, özünü 
“ləyaqətli” ticarətçi olduğunu göstərmək qeydinə qalır. Lakin ifaçının oyununda 
daxili narahatlıq hissi az duyulur. Rəyçi A.Mahmud haqlı olaraq yazırdı ki, 
Ə.Ağayev obrazı “
…
satirik ruhunu qüvvətləndirmək üçün boyaların əlvanlığını 
daha çox axtarmalıdır” [4]. Aktyor İ.Osmanlının Əhməd bəyi saxtakarlıqla pul 
qazanmağı özünün həyat amalı seçmişdir. İfaçının satirik ifadə tərzi tamaşaçıya təbii 
təsir hissi bağışlayırdı. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 309 –
Tamaşada saf niyyətli, dar düşüncəli Rəcəbi aktyor M.Avşarov təbii cizgilərlə
yaradırdı. Müsbət obraz kimi təqdim olunan obrazı nəzərə çatdırmaq üçün bəzi 
hallarda lazımsız hərəkətlərə yol verməsi surətin xoş niyyətinə xələl gətirirdi. 
Quruluşun finalında biz Nəsir bəy Otaylinskini və Əhməd bəy Butaylinskini 
görmürük. Həyatın surətli, dinamik dəyişikliyi nəticəsində əsən külək bu yaramazlar 
aləmini süpürüb aparmış, təhlükəsiz etmişdir [5]. 
Azərbaycan sovet hakimiyyətinin qələbəsinə həsr olunmuş tamaşanın 
premyerası 1970-ci ilin 30 oktyabrında oldu. İlk tamaşanın seyrçiləri vaxtsız vəfat 
etmiş Sabit Rəhmanın xatirəsini bir dəqiqəlik sükutla yad etdikdən sonra salonda 
uzunmüddətli gurultulu alqışlar səsləndi. Bu alqışlar səhnəmizin heç vaxt Sabitsiz 
qalmayacağını, onu daim xatırlayacağını bildirirdi.
Artıq XX əsrin 60-cı illərində Azərbaycan teatrlarında bir-birinin ardınca yeni 
komediyalar səhnəyə qoyuldu. S.Dağlı 1972-ci ildə Azərbaycan Akademik Dram 
Teatrına 
«Mənziliniz mübarək»
komediyasını təqdim etdi [7]. 
Akademik teatrda bir sıra maraqlı quruluşları ilə nəzəri cəlb edən rejissor 
Ə.Şərifov bu dəfə də özünü sənətinə məsuliyyətlə yanaşan sənətkar kimi göstərdi. 
Rejissorun bacarığı əsasən rolların ifaçılarını düzgün seçimində büruzə verdi. 
Rəssam H.Fətullayevin quruluşa verdiyi tərtibat, bəstəkar T.Quliyevin musiqisi də 
səhnədə cərəyan edən hadisələrin əhval-ruhiyyəsinin seyrçilərə çatdırılmasında xeyli 
yaradıcılıq səyi göstərirdi. 
Tamaşa yeni binanın layihəsini hazırlayan memarlarla bir müddətdən sonra 
bu binada yaşayacaq sakinlərin görüş səhnəsi ilə başlayırdı. Lahiyə İnstitutunun 
direktoru Böyükkişi Qənbəroviç obrazını yaratmaq aktyor A.Gəraybəyliyə həvalə 
olunmuşdur. Səhnəmizdə bir-birinə bənzəməyən obrazlar qalereyası yaradan aktyor 
bu obrazın da keyfiyyətlərini açıqlamaq sahəsində maraqlı oyun tərzi nümayiş 
etdirdi. 
Quruluşda H.Turabov Elgün obrazını seçdiyi memarlıq sənətinə böyük həvəs 
göstərən, hazırladığı hər bir layihənin üzərində prinsipial məsuliyyət hissi ilə işləyən 
mütəxəssisdir. Ailə daxili konflikt də məhz bu zəmində baş verir. Dilavər xanımın 
ifaçısı H.Məlikova obrazın xarakterindəki əsas xüsusiyyətlərə istinad edərək, rolunun 
ərinə qarşı qısqanclığını bacarıqlı aktyor incəliyi ilə açmağa nail olmuşdu. 
Teatrda məsuliyyətli rolları ilə tamaşaçıların hörmətini qazanan S.Bəsirzadə 
memar Kəklik obrazını da məharətlə oynayırdı. Kəklik üzərində çalışdığı layihənin 
xoşagəlimli çıxması üçün işə başdansovma yanaşan iş yoldaşlarına, hətta ərinə də 
barışmaz mövqe tutur. İlk vaxtlar sadəlövhlüyü sayəsində əri Ağadayının kələklərinə, 
hiylələrinə aldanır. Lakin bir müddət keçəndən sonra Kəklik ərinin işə can 
yandırmayan, layihənin müzakirəsində yersiz təkliflər irəli sürdüyünün şahidi olur. 
Aktyor Ə.Ağayevin Ağadayısı işdə olduğu kimi, məişətdə də yüngül davranışlara yol 
verən adam təsiri bağışlayırdı. Mətnin deyilişindəki sözləri ədaları ilə pərdələyən bir 
tipi canlandırırdı. Ağadayının hərəkətləri, tamaşanın şən keçməsinə yardım 
göstərdiyi kimi, eyni zamanda rolun təbiətinə görə nifrət də oyadırdı. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 310 –
Tamaşaya rəy yazan şair S.Rüstəm Əliquli, Elşən obrazlarının bədii baxımdan 
tam işlənməməsini, dam səhnəsinin əsas məsələlərlə əsaslı şəkildə bağlanmaması, 
quruluşun üçüncü pərdəsində hadisələrin ləng getməsini qeyd edirdi [7].
Azərbaycan Akademik Dram Teatrı 1973-cü ildə İ.Əfəndiyevin 
«Qəribə 
oğlan»
pyesinin ilk tamaşasını aprel ayının 8-də oynadı [1]. Dramaturqun əvvəlki 
pyeslərinin hamısı dram olmuşdur. Onun yaradıcılığına bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, 
ədibin hekayə, povest və romanlarında da ümumiyyətlə yumor, komik situasiyaları 
əks etdirmək istedadı bir xüsusiyyət kimi qələmindən çıxan əsərlərdə həmişə 
müşahidə olunub. Dramaturqun bu pyesini komediya yox, lirik komediya adlandır-
ması heç də təsadüfi hal daşımırdı. Pyesdə təsvir edilən qəribəlik xarakterlərin tə-
biətlərindəki sadəlikdir, onların daxili keyfiyyətlərinin xüsusiyyətləridir. 
Quruluşun rejissoru A.Kazımov əsərin lirik komediya ruhuna müvafiq 
xarakterlərin tamaşa daxilindəki mövqelərini düzgün qiymətləndirdiyinə görə 
situasiyalara uyğun mizanlar qura bilmişdir.
Rəssam H.Fətullayev də tamaşanın yığcamlığına, əlvanlığına xidmət göstərən 
tərtibat vermiş, lazımi nüansları ön plana çəkməyi bacarmışdı. Bəstəkar E.Sabitoğlu 
da tamaşaya sadəcə olaraq cərəyan edən hadisələri müşayiət eləyən musiqi parçaları 
yazmaqla kifayətlənməmişdi. Lirik komediyada musiqinin mərkəzi, aparıcı mövqedə 
verilməsi tamaşanın musiqili komediyaya tərəf meyllənmə qorxusunu yarada bilərdi. 
Bəstəkar pyesin xarakterindən çıxış edərək, musiqi parçalarını tamaşanın psixoloji 
yönəminə istiqamətləndirmiş, rəqs elementlərini müşahidə edən gözəl melodiyalar 
bəstələmişdir [1, s. 61; 337]. 
Məlumdur ki, hər bir tamaşanı şöhrətləndirən aktyor ifasıdır. «
Qəribə 
oğlan»
ın on iştirakçısı arasında A.Pənahovanın Kəmaləsi öz fərdiliyi ilə seçilirdi. 
Onun tərbiyə aldığı ailə gəncin təbiətində bəzi xoşagəlməz xüsusiyyətlərin 
yaranmasına səbəb olmuşdur. İfaçı obrazının xarakterindəki qəribəlikləri tədricən 
aradan qaldırmağa çalışır.
Tamaşa boyu Kamilənin kamilləşməsində Valehin də rol oynadığının şahidi 
oluruq. Valeh və Kəmalə xəttində bir-birinə oxşar cəhətlər çoxdur. Aktyor 
F.Poladovun Valehi təbiətən sadəliyi, ətrafdakılara xoş, təmiz qəlblə yanaşması 
Kamilənin də onun həssaslığına eyni səviyyədə cavab verməsinə səbəb olur. Hər iki 
ifaçının ustalığı sayəsində onların arasındakı nəcib hisslər aşkarlanır [8]. 
Valehin Otar, Batı, Muradov, Əhmədcan kimi dostları sayəsində qəribəliklər 
aləmindən həyata inam mövqeyinə tədricən keçməsi F.Poladovun oyununda aydın 
səpkidə nəzərə çarpırdı. K.Xudaverdiyevin Otarı, P.Məlikovun Batısı, S.Rzayevin 
Muradovu, R.Əzimovun Əhmədcanı tamaşada Valehin haqq roluna qətiyyətlə 
dönməsinə təsirləri aydın sezilirdi. Bu beş gəncin dostluğu tamaşaya xoş əhval-
ruhiyyə qatır, hadisələrin incə hisslər axarında tamamlanmasına zəmin yaradırdı.
Lakin baş qəhrəmanın təbiətindəki «qəribəlik» sadə və ürəyi saf duyğulu 
insanın əsas həyat amalı olduğu halda, maşınla, büllur qab-qacaqla fəxr edən 
dadaşların, barsutların, məlahətlərin, ümidlərin əxlaq normalarıdır. Şübhəsiz, 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 311 –
quruluşdan alınan ümumi təəssürat tamaşaçıda belə bir rəy oyadırdı ki, Kəmalə və 
Valeh meşşanlığa uyan bu yönlü dostların həyat amalları ilə ayaqlaşmaqdan 
uzaqdırlar [8]. 
M.F.Axundzadənin 
“Aldanmış kəvakib”
povesti daim Azərbaycan teatrının 
diqqətini özünə cəlb edib. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu ilk milli nəsr 
nümunəmizə hər dəfə müraciət olunarkən, ona dövrün, zamanın tələbi baxımından 
yanaşılmışdır. Povestin fabulasından məlumdur ki, əsərin qəhrəmanı Yusif Sərracın 
hakimiyyət başına gəlməsi təsadüfü deyil, saray əyanları tərəfindən düşünülmüş bir 
aktdır. Əgər əsərin əvvəlki səhnələşdirilmiş variantlarında müəlliflər povestin 
orijinalına əsaslı bir müdaxilə etməmişlərsə, Altay Məmmədov isə əsərə daha çox 
müasir nöqteyi-nəzərindən yanaşaraq, qəhrəmanını ictimai ədalətsizliyin düşməni 
kimi təqdim edir. Yusif Sərrac hakimiyyət başına gələndən sonra keçirdiyi islahatlara 
onun xalq qəhrəmanı kimi təqdim olunmasına əsas verirdi. Məhz ona görə də Altay 
Məmmədov pyesini 
qəhrəmanlıq komediyası
adlandırmışdı.
Qaragüruhçular Yusifi taxtdan salanda da özünü əsil mübarizkar, xalq 
nümayəndəsi kimi aparır, keçirdiyi islahatlara haqq qazandırır. Onun sözü ilə əməli 
arasında heç bir uyğunsuzluq yoxdur. Müəllif “
U
lduzlar sönmür” pyesində 
sənətkarlıq baxımından əsaslı şəkildə satiradan bəzən hiperboliyadan da istifadə 
etmişdir. Quruluşun ilk tamaşası Gəncə teatrında 1974-cü ilin 31 martında olub [1, s. 
61; 337]. 
Ədalətsizlik yolu ilə toplanan xəzinənin var-dövlətini məktəb tikintisinə və 
yolların çəkilməsinə, vətənini yadelli işğalçılardan qorumaq üçün silah ehtiyatı 
yaratmağa yönəldilməsi qəhrəmanın təmiz niyyətini sübuta yetirən hərəkətdir. 
Quruluşçu rejissor Y.Bağırov daş-qaşla bəzədilmiş taxtını satıb əldə olunan pulu 
xalqın rifahına sərf edən bu “taxtsız hökmdar” obrazını ilk plana çəkən bir tamaşa 
yaratmağa nail olmuşdur.
Keçən əsrin 70-ci illərində S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının 
uğurlu tamaşaları keçmiş SSRİ-nin qabaqcıl səhnə xadimlərinin diqqətindən kənarda 
qalmamışdır. Şübhəsiz, bu kollektivin müvəffəqiyyətində həmin dövrdə yetişən gənc 
yazarların da xidməti az olmamışdır. Yeni yaranmış əsərlər arasında Anarın 
«Adamın adamı»
komediyası həmin illərdə Şəkidə məhsuldar fəaliyyət göstərən 
Vaqif Həsənov və Hüseynağa Atakişiyev kimi rejissorların nəzərini cəlb etmişdir. 
Məlum bir həqiqətdir ki, əsərdə ictimai-əxlaqi problemlərin əsas götürülməsi 
ilə bərabər həmin məsələyə müvafiq forma da tanılmalıdır. Əks halda ideya nə qədər 
sağlam olsa da, onun bədii dillə çatdırılması sahəsində əsər müəllifinin fikrini 
çatdırmaq mümkün deyil. Məhz Anarın “Adamın adamı” pyesinin üslubunu yaxşı 
duymuş yaradıcı heyət xalq məzhəkələrində başlıca prinsip olan obrazın maska 
xüsusiyyətlərini dəqiqliklə tətbiq etməklə tamaşanın müvəffəqiyyətini təmin 
etmişlər.
Quruluşun rəssamı T.Məmmədov və bəstəkarı E.Sabitoğlu hər bir obrazın 
təbiətinə uyğun geyim və musiqi melodiyaları tapmağa müvəffəq olmuşlar [10].

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 312 –
Misal üçün, rəssam personajların adlarının mənasından çıxış edərək, Xəbərçi 
Xədicənin əyninə üstü yazılı parçadan paltar geydirmiş, bununla da tipin 
xəbərdağardıcısı olduğu anlaşılırdı. Digər iştirakçı Fənd Fərəci sirk təlimçisi – 
illüziyaçısının kostyumu da xarakterin mənsub olduğu təbəqəni aydın göstərirdi. Bu 
tərzli geyim tipin təbiətən sabit olmadığını, idarə müdiri İbişlinin onu istədiyi yönə 
istiqamətləndirmək bacarığına işarə idi. Aktyorlar da ifa etdikləri personajların 
xarakterlərinə münasib oyun materiallarından istifadə edərək, yaratdıqları obrazların 
ümumiləşdirici simasını aşkarlamağa nail olurdular. Bu yöndə E.Sabitoğlunun 
bəstələdiyi hər tipin mənliyini aşkarlayan musiqi parçaları da uğurlu alınmışdı. Odur 
ki, personaj səhnəyə çıxarkən tipin geyimi və onu müşayiət edən musiqi xarakter 
haqda konkret təsəvvür yaradırdı. 
Keçən əsrin 70-80-ci illərində Sovet teatrı və kinosunda istehsalat mövzusuna 
həsr olunan əsərlərə diqqət böyük idi. Məhz həmin dövrdə Gəncə Dövlət Dram 
Teatrında Rövşən Ağayevin 
“Yeddi oğlan və bir qız”
pyesinin tamaşası [11] 
teatrsevənlərin marağına səbəb oldu. Pyesdə hadisə tikinti sahəsində briqadanın
üzvləri arasında baş verən münasibətlər zəminində baş verir. Tikintidə 
materialların və nizam-intizamın olmaması briqada üzvlərində işə laqeydlik yaradır, 
vaxtlarını müxtəlif oyunlara sərf etməklə günü başa vururlar. Tezliklə tikintiyə 
Nərgiz adlı yeni prorab göndərilir. Hiss olunur ki, Nərgiz işə məsuliyyətlə 
yanaşmaqda qətiyyətlidir. Briqada üzvləri onu qorxudub, qaçırmaq fikrinə də 
düşürlər. 
Lakin Nərgizin (Laləzar Ocaqquliyeva) özünü təmkinli, oğlanların bəzən 
xoşagəlməz hərəkətlərinə qız xarakterinə məxsus yumorla, səmimiyyətlə yanaşmağı 
oğlanların məqsədlərini heçə endirir. Bu niyyətlərinin baş tutmamasını anlayan 
oğlanlar qızı “sevgi” macəraları ilə yumşaltmaq qərarına gəlirlər. Bu fikir ortaya 
atıldıqdan sonra məlum olur ki, briqada üzvlərindən Elmanın, Elyarın, hətta 
“balacanın” Nərgizi sevdiyi aydın olur. Belə olan halda briqadirdə qıza sevgi hissi 
oyanır. Nəhayət, oğlanların hər biri ayrı-ayrılıqda gecə gizlində tikintiyə gəlib işin 
sürətlənməsinə, binanın xeyli qalxmasına səbəb olurlar. Tədricən Nərgiz briqada 
üzvləri arasında səmimi münasibət yaratmağı bacarır. 
Quruluşçu rejissor V.Şərifov aktyor seçimində uğurlu heyət yaratmağa nail 
olmuşdur. Onların arasında Alim Məmmədov özünün təcrübəliyi ilə fərqlənirdi. 
Aktyorun ifasında briqadir Ələkbər Nərgizdən əvvəl işə laqeyd, biganə münasibət 
göstərirdi. O briqada üzvlərini özünə tabe etdirməyi, onları təsiri altına almağı 
xoşlayırdı. Lakin Nərgizin briqadaya daxil olmasıyla oğlanlar Ələkbərin nüfuzu 
altından çıxırlar. Hər birinin özünün sərbəstliyini, cəsarətliyini göstərməyə cəsarəti 
çatır və məqsədlərinə nail olurlar. 
Rövşən Ağayevin komediyasında yeddi oğlanın hər biri özünəməxsus 
xarakterə malikdir. Aktyorlar da obrazların səciyyəvi cəhətlərini büruzə çıxarmaq 
sahəsində xeyli əmək sərf etmişdilər. Onların arasında Məmmədin ifaçısı Akif 
Səfərov gənc olduğuna baxmayaraq, nisbətən yaşlı, təcrübəli A.Məmmədovdan 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 313 –
(Ələkbər), F.Qasımovdan (Eldar), Əhmədovdan (Balaca) heç də geri qalmırdı. 
A.Səfərovda komediya artistinə xas olan yumor, səhnədə tərəf müqabilləri ilə dil 
tapmaq ustalığı özün göstərirdi. 
Rəssam Asif Məmmədovun tamaşaya verdiyi sadə, lakonik tərtibatı, bəstəkar 
Cahangir Quliyevin pyesin məzmununa uyuşan, gənclərin əhval-ruhiyyəsini özündə 
əks etdirən musiqi parçaları tamaşaya xoş ovqat qatırdı [11]. 
Teatrın yazıçı-dramaturq A.Məmmədov ilə səmərəli yaradıcılığının 
bəhrələrindən biri olan 
“Dəli Domrul”
dramaturqun satirik səpkidə yazdığı 
fəlsəfi 
komediyadır, 
O, şifahi ədəbiyyatımızın “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından birinin 
qəhrəmanı Dəli Domrulun həyatından bəhs edən maraqlı səhnə əsəri yaratmışdır. 
İnsan ləyaqəti, qeyrət qərəzsizlik haqqında məsələlər xalq
.
qəhrəmanının simasında 
ön plana çəkilir. Komediyanın əsas süjetində dramaturq Dəli Domrulla Əzrayılın hər 
bir görüşündə müxtəlif həyati məsələlərə toxunur. Biz pyesdəki Domrulla döyüş 
meydanında çaldığı qələbələrdən sonra xalqın rifahı naminə çalışarkən görüşürük. 
Bu mərd, qorxmaz, xeyirxah hisslərlə yaşayan insan dinc quruculuq işləri ilə məşğul 
olmağı vacib sayır.
O körpü salmağı özünün insani borcu hesab edir. Quruluşçu rejissor 
V.Şərifov Dəli Domrulun Əzrayılla hər bir görüşünə yeni məna verir, materialdan 
çıxış edərək, dialoqlarla xarakterlərin daxili aləmlərinin açılmasına səy göstərib, 
pyesdəki hadisələrini məkanda cərəyan еtdirir.
Səhnə mizanları, epizodlar elə bir tərzdə qurulmuşdur ki, hadisələrin 
təqdimində yeknəsəklik duyulmur. Rejissor işində xorla bağlı səhnələrin quruluşu da 
maraqlıdır. Xor rəmzi məna kəsb edərək, bəzən kənd qızlarını, bəzən isə yas tutan 
anaları xatırladır. Bununla da səhnədə xalqımızın tarixi keçmişini canlandıran 
epizodlar əksini tapırdı. 
Dəli Domrulu teatrın əsasən qəhrəmanlıq obrazlarını yaradan Ə.Abbasov 
oynayırdı. Aktyor qəhrəmanı nəciblik, insanpərvərlik, igidlik, əməksevərliklə 
aşılamışdır. Domrul həyatının mənasını yalnız döyüşlərdə deyil, həm də xoş 
niyyətlərə sərf etməkdə görür. Ətrafdakılar Domrulu əvvəlki kimi mübarizə 
aparmağa dəvət edirlər, onun tutduğu yolu dəlilik kimi qiymətləndirirlər, Allahın 
onun bu hərəkətinə qəzəbi tutacağını söyləyirlər. Odur ki, Əzrayıl onun canını 
almağa gəlir. 
Bu sahədə xalq yumorundan, incə ştrixlərdən yerli-yerində istifadə etdiyindən 
Dəli Domrulun həm Əzrayılla, həm arvadı Banı ilə, həm də onu döyüş meydanlarına 
səsləyən Dondarla olan epizodlarda Ə.Abbasovun Dəli Domrulu tədbirli, məntiqi 
mühakimələri ilə qalib çıxmış görünür. Aktyor yaradıcılığına məxsus yumor, bəzi 
hallarda isə qətiyyətli danışığı ilə tərəf-müqabillərinin hücumlarını heçə endirir. 
Teatrın yaşlı nəsil aktyorlarının ənənələrini davam etdirən Faiq Qasımov 
Əzrayıl rolunda bacarıqlı oyun tərzi nümayiş etdirirdi. Aktyor Əzrayılı cavan qız, 
qoca və aşıq görümündə təqdim edir.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 314 –
F.Qasımovun hər bir görümdə səhnəyə çıxışı onun müxtəlif ifaçılıq 
texnikasına malik olmasını təsdiqləyirdi. O belə oyun üslubu ilə obrazına “..-sanki 
kənardan baxır, onun niyyətlərini, hərəkətlərini ələ salır, öz ifası ilə onu ifşa edir”di 
[12]. 
Tamaşada irad doğuran əsas cəhət Domrulun ata-anasının yanına gəlib, 
onlardan öz əvəzinə canlarını vermək istəyib-istəmədiklərini sorması Dəli Domrulun 
yüksək ideallarına uyğun gəlmir. Rəyçi A.Kazımovun bu iradı ilə razılaşmaq 
müəyyən dərəcədə mümkündür.
Ötən əsrin ikinci yarısında Azərbaycan dramaturgiyasında keyfiyyətcə 
irəliləyişin şahidi oluruq. Şübhəsiz bu səbəbə görə də teatr sənətimiz komediya 
janrının səhnə təcəssümü sahəsində xeyli uğurlar qazanmışdır. 
İstifadə olunan ədəbiyyat 
1.
Azərbaycan teatr antologiyası. İki cilddə, ikinci cild. B., 2013, səh. 61; 334. 
2.
Cəfər Cəfərov. «Yalansız», «Kommunist» qəzeti, 1966, 3 mart, № 52. 
3.
Fərman Kərimzadə. «Toydan sonra tamaşa», «Ədəbiyyat və incəsənət» 
qəzeti, 1971, 13 noyabr, № 46. 
4.
A.Mahmud. «Küləklər», «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1970, 24 oktyabr, 
№ 43. 
5.
T.Yaşar. «Küləklər gülür». «Kommunist» qəzeti, 1970, 28 oktyabr, № 245. 
6.
«Kommunist» qəzeti, 6 sentyabr, 1970, № 233. 
7.
Süleyman Rüstəm. «Mənziliniz mübarək», «Kommunist» qəzeti, 1972, 22 
yanvar, № 18. 
8.
Ənvər Ağayev. «Qəribə oğlan», «Kommunist» qəzeti, 1973, 17 may, № 144. 
9.
Əsəd Məmmədov. «
U
lduzlar görüşəndə». «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
1976, 14 fevral, № 7. 
10.
Əsəd Məmmədov. «
U
ğurlu tamaşalar». «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
1977, 5 fevral, № 6. 
11.
M.Rzayeva “Yeddi oğlan və bir qız”, “Kirovabad kommunisti” qəzeti, 
1 9 8 2 , 2 8 iyul, № 1 4 7 .
12.
Ağakişi Kazımov. “Dəli Domrul”. “Bakı” qəzeti, 1982, 10 iyul, № 162 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 315 –
Ильхам Газизаде 
СЦЕНИЧЕСКОЕ ВОПЛОЩЕНИЕ КОМЕДИЙ, СОЗДАННЫХ В 
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ 
ДРАМАТУРГИИ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XX ВЕКА
(2-я статья)
РЕЗЮМЕ
Второй половины прошлого века в произведениях комедиантов 
представление ряда здоровых идей и мыслей проявлялось в красочном 
разнообразии с точки зрения жанра и формы. В них склонность возникновения 
новых особенностей в нравственности в результате влияния эпохи на характер 
человека представляется в меру степени сатиры и юмора, и ясное отражение 
этих качеств в пьесах на современную тему следует оценивать как продукт 
совместной работы коллективов театров с авторами, находящимися в 
постоянном творческом поиске.
Результат такого положительного сотрудничества мы видим в оценке 
критики старых обычаев - традиций с точки зрения современности в 
сценической постановке таких пьес, как «Ложь», «Ветры» С. Рахмана, «С 
новосельем» С. Даглы, «Странный парень» И. Эфендиева, «Опора человека» 
Анара, «Семь парней и одна девочка» Р.Агаева, «Разбойник» М.
Ф
.Ахундзаде, а 
также в интерпретациях А.Мамедова примеров из классической и устной 
литературы («Обманутые звезды» и «Отважный Домрул»).
Но наряду с этим успехом, включение в репертуар некоторых 
провинциальных театров все еще пьес с такими эпизодами, которые портят 
вкус зрителя, не соответствуют основной сути, создают впечатление заплатки, 
замедляло общее развитие искусство театра.
Ключевые слова:
драматургия, жанр комедии, режиссер, творческий
коллектив, спектакль. 
ILHAM QAZIZADEH
STAGE EMBODIMENT OF COMEDIES IN AZERBAIJANI 
DRAMATURGY IN THE SECOND HALF OF THE XX CENTURY
(article 2) 
SUMMARY 
After the second half of the last century, the diverse presentation of a number 
of healthy ideas and thoughts in terms of genre and form was reflected in the works 
of comedy writers. 
In the works, the tendency of the emergence of new features in spirituality as a 
result of the influence of time on human character is given in the measure of satire 
and laughter and the fact that these aspects are clearly reflected in contemporary 
plays should be evaluated as a product of the interaction between theater groups and 
writers who are always in search of creativity. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 316 –
W
e see the fruits of this positive cooperation in the modem interpretation of the 
critique of old traditions in the stage interpretation of S.Rahman's play of "Yalan" 
(Yalan), "Kulekler" (
W
inds), S.Dagli's "Eviniz Mubarak” (“Happy home"), 
I.Afandiyev’s "Qeribe oghlan” (Strange boy), Anar's "Adamin adami (Man's man), 
P.Agayev's "Yeddi oghlan ve bir giz” (Seven boys and a girl), M.Akhundzadeh's 
“Khirs Guldurbasan”, as well as in A.Mammadov's interpretations (“Aldanmish 
Kevakib” (Deceived Stars), “Deli Domrul” (Crazy Domrul) ) from the examples of 
classical and oral literature. 
However, despite this success, the inclusion in the repertoire of episodic plays 
in some provincial theaters, which still spoil the taste of the audience, are irrelevant 
to the main point, and give a patchwork effect, slows down the overall development 
of theatrical art. 
Keywords: 
Dramaturgy, comedy genre, producer, creative staff, performance 
Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021.
Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021
Rəyçi: Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vidadi Qafarov 
tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 317 –
AYTAC KƏRİMLİ
Lənkəran Dövlət Universiteti 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
[e-mail]
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN ƏDƏBİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ
SÖZÜN MƏCAZİ MƏNASININ TƏDRİSİ YOLLARI 
Açar söz: 
ədəbiyyat, söz, məcazi, metod, tədris 
Ключевые слова: 
литература, слова, образные, метод, oбучение
Key words: 
literature, word, figuratively, method, teaching,
Müasir təhsil sistemində tədris məsələləri xüsusi diqqətdə olan sahələrdən 
biridir. Təhsil sistemində qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi, müasir təhsilə yeni baxış, 
bu sahədə yeni konsepsiyaların hazırlanması bilik və bacarıqların aşılanmasında 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumtəhsil məktəblərinin ədəbiyyat dərslərində sözün 
məcaz mənasının tədrisi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbiyyat dərslərində müəllim 
sözün məcazi mənasını tədris edərkən ilk növbədə sözün qüdrəti haqqında şagirdləri 
məlumatlandıraraq dahi şəxsiyyətlərin söz haqqında fikirlərini, söylədiyi kəlamları 
şagirdlərin diqqətinə çatdırmalıdır. Bu zaman dərsi daha da maraqlı şəkildə tədris 
edərək şagirdlərin fikrini mövzuya cəmləşdirə bilər. Bildiyimiz kimi, insanlar 
fikirlərini sözlər vasitəsilə ifadə edirlər. Hələ qədim dövrlərdən başlayaraq 
əcdadlarımız sözə yüksək qiymət vermiş, şairlər, yazarlar, alimlər, filosoflar öz 
duyğu və düşüncələrini sözlə çatdırmış, onun qüdrətini həmişə diqqətdə saxlamış, 
bəşəriyyətin elmi və mədəni uğurları da sözlə nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Bədii 
sözün dəyəri isə hər şeydən öncə onun məcazlaşmış gizli qatlarında ifadə olunur. 
Qüdrətli söz ustası, görkəmli şairimiz, M. Füzuli mənalı deyilmiş sözü bir gözəllə 
müqayisə edərək qeyd edirdi ki, “mənalı və yerində deyilmiş söz könüllər alan gözəl 
kimi ürəkləri şad edir”. 
“Bədii dildə ümumxalq dilindən fərqli olaraq emosionallığın və 
ekspressivliyin ifadə imkanları daha geniş və rəngarəngdir. Çünki burada həm 
ümumxalq dilinə xas olan emosional-ekspressiv kəlmələr ifadə gücünə malikdir, həm 
də ən adi neytral sözlər xüsusi üslubi üsulların sayəsində emosional və ekspressiv 
mənalar qazana bilir”[4,19]. 
Ümumiyyətlə, ədəbiyyatın tədrisi zamanı şair və yazıçının əsas vəsaiti olan 
sözün mənasını şagirdlərə çatdırmaq olduqca zəruri məsələdir. Müəllim sözün həqiq 
və məcazi mənasını tədris edərkən ilk növbədə sözlərin cümlə daxilində leksik vahid 
kimi müxtəlif mənalarda işləndiyini şagirdlərin nəzərinə çatdırmalıdır. Hər bir sözün 
leksik və qrammatik mənaları olduğu kimi, sözlərin həqiqi və məcazi mənalarda 
işlədildiyini də qeyd etməlidir.

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 318 –
Məlum olduğu üzrə, sözlər həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlənir. 
Sözün ilkin mənası onun həqiqi mənası adlanır, buna dominant məna da deyilir. 
Həqiqi mənada işlənən söz konkret olaraq əşyanı, hadisəni, prosesləri və s. 
adlandırır. Bəzən isə sözlər tarixi inkişaf prosesi keçərək həqiqi mənasından başqa 
yeni törəmə məna da ifadə edir. Bu isə sözün məcazi mənası adlanır. Bütün bunları 
müəllim praktik şəkildə nümunələrlə şagirdlərin diqqətinə çatdıraraq bilikləri daha da 
möhkəmləndirmiş olar. Məsələn, “isti” sifətini götürsək həm 
“isti çay”, 
həm də “
isti 
xəbər” 
birləşməsi şəklində işlətmək olar. Burada isti çay deyərkən isti sifəti çayın 
hərarətini bildirmək üçün işlədilərək həqiqi məna ifadə etmişdir. Lakin, isti xəbər 
birləşməsində isə məcazilik vardır. Burada isti sözü xəbər sözü ilə birləşərək yeni, 
təzə çıxan xəbər mənasını ifadə etmişdir. Nümunədən də aydın olur ki, məcazi məna 
sözün hərfi mənası başqa bir obyektə köçürüldükdə yaranan sözün ikinci dərəcəli 
mənasıdır. Həqiqi məna sabit, mətndən asılı olmadığı halda, məcazi məna daha 
mücərrəddir, mətndən asılıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, gündəlik 
danışığımızda da məcazi mənalı sözlər işlətmiş oluruq. Lakin məcazi məna, əsasən, 
bədii üslubda işlədilir. Bədii dildə məcazların işlədilməsi əsasdır. Əsl ədəbiyyatda 
sözlərin məcazi mənada işlədilməsinə şair və yazıçılar xüsusi diqqət yetirirlər. Bədii 
ədəbiyyatda müxtəlif söz qruplarına müraciət olunur və oradan müəyyən sözlər 
seçilib işlədilir. Hər bir sözü yerli-yerində işlətmək, onu ideya xətti ilə bağlamaq şair 
və yazıçının ustalığının, onun dilə yaradıcı münasibətinin göstəricisidir. Söz əsərdə 
şair və yazıçının əsas silahı və aləti olduğundan öz fikir və məqsədini söz vasitəsilə 
oxucuya təqdim edir. Görkəmli dilçi alim Ağamusa Axundovun təbirincə desək, 
“Bəstəkarın ifadə vasitəsi səs tonlarıdırsa, rəssam fikir və duyğularını rənglərlə nəqş 
edirsə, şairin imkanında olan sözlərdir, onlara verilən yeni mənalardır: şeiri 
qanadlandıran, şairi və şeiri sevdirən sözlərdir”[2, 184]. 
Şairin fərdi üslubundan, onun sözə necə yanaşmasından, sözün imkanlarından 
necə faydalanmasından asılı olaraq oxunulan şeir və yaxud bədii əsər oxucuya təsr 
edə bilər, onunçün maraqlı ola bilər. Yerli yerində işlədilmiş sözlər həmin əsərin 
bədii təsr gücünü artırır. Görkəmli dilçi alim Müseyib Məmmədovun qeyd etdiyi 
kimi, “şairlik müqəddəs sənətlərdən biridir. Şair sözü hikmətlər tacıdır. Şair sözü 
insan aləmini danışdıran, onu dilə gətirən, ona hərtərəfli təsir göstərən ən sehrkar 
qüvvədir”[5, 37]. 
“Məcazlar obrazlı təfəkkürün məhsuludur. Sözün məcazi məna kəsb etməsi 
mətn daxilində onun başqa sözlərlə əlaqəsi zəmnində meydana çıxır. Deməli, məcaz 
ifadənin obrazlılığı zərurəti ilə bağlıdır. Beləki, bədii dildə söz fikir ifadə etməklə 
kifayətlənməyib, obyektiv varlığın obrazlı təsvirinə də xidmət edir”[1,77]. 
Müəllim 
şagirdlərə 
məcazi 
mənalı sözləri izah edərkən həm 
ədəbiyyatşünaslıq, həm də dilçiliyə aid tədqiqat əsərlərinə müraciət etməlidir. Çünki, 
həmin tədqiqat əsərlərində dildə obrazlılıq yaradan əsas vasitə kimi məcazlar və 
onların təsnifatı məsələsinə xüsusi diqqət yetirilibdir. Ədəbiyyatşünaslıqda ədəbiyyat 
nəzəriyyəsinin bədii təsvir və ifadə vasitələri bölümündə, dilçilikdə isə əsasən leksika 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 319 –
və üslubiyyat araşdırmalarında dilimizdə məcazlar, onların növləri, işlənmə 
məqamları və bədii funksiyaları kifayət qədər geniş və əhatəli tədqiq olunmuşdur. 
Ədəbiyyatşünaslıqda məcazlıq hadisəsi ilk növbədə, ədəbiyyat nəzəriyyəsi 
mövqeyindən qiymətləndirilir. Professor Əziz Mirəhmədov “Ədəbiyyatşünaslıq 
ensiklopedik lüğəti” kitabında məcaz anlayışını belə mənalandırır: “Məcaz-söz və ya 
ifadənin başqa, qeyri-müstəqim mənada işlənməsi yolu ilə yaradılan bədii ifadə, hər 
hansı əlamətinə görə bir-birinə oxşayan iki hadisənin qarşı-qarşıya qoyulması üsulu 
ilə yaradılır. Bir hadisə haqqında parlaq təsəvvür vermək üçün yazıçı onu başqa 
hadisəyə məxsus əlamətlə səciyyələndirir”[6, 33]. 
Sözün məcazi mənaları-epitetlər, təşbehlər, metaforalar, metonimiyalar, 
simvollar və s. bütövlükdə bədii təsvir vasitələri sistemini yaradır. Ədəbiyyatımızda 
məcazlar sistemindən zərgər dəqiqliyi ilə istifadə edən və onların köməyi ilə obrazlı 
ifadələr, ecazkar bədii təsvirlər, bənzərsiz poetik lövhələr, bədii portretlər yaradan 
şairlər az deyil. Şair və yazıçıların yaradıcılığında çox,sayda təsadüf olunan bədii 
təsvir vasitələrində sözlər həqiqi mənada yox, məcazi mənada işlənir. Deməli, sözdə 
mənanın daha təsirli, daha düşündürücü, daha emosional alınması üçün məcazlara, 
məcazi mənalı sözlərə müraciət etmək lazımdır. Əsl bədii sözdə məcazilik vacibdir. 
Sözün məcazi mənası daha çox məcazlar sistemində özünü göstərir. Müəllim məcazi 
mənalı sözləri izah edərkən bədii təsvir vasitələrini diqqət mərkəzinə gətirməlidir. 
Bədii təsvir vasitələri eyni zamanda məcazlar sistemi adlanır. “Məcazlar obrazlı 
təfəkkürün məhsulu olduğu üçün məcazın yaranması ifadənin obrazlı olması zərurəti 
ilə bağlıdır. Bədii dildə söz fikir ifadə etməklə kifayətlənmir, obyektiv varlığın 
obrazlı təsvirinə də xidmət edir”[3, 75]. 
Məlumdur ki, məcazlar sistemi aşağı siniflərdən başlayaraq ümumtəhsil 
məktəblərində tədris olunur. Aşağı siniflərdə məcazın sadə növlərindən başlayaraq 
şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla tədris olunduğu halda, yuxarı 
siniflərdə sistemli şəkildə bədii təsvir vasitələrinin daha da mürəkkəb növlərinə 
müraciət olunur. Məcazi mənalar cümlə və yaxud da mətn daxilində yaranır. Sadə 
danışıq dilində, bədii ədəbiyyatda heyvan adlarının məcazi mənada işlənməsi böyük 
rol oynayır. Tülkü, çaqqal, aslan, pələng, maral, ceyran və s. kimi heyvan adları 
dilimizdə məcazlaşaraq heyvan adları deyil, müəyyən anlayışı, keyfiyyəti bildirərək 
əsas sözün sinoniminə çevrilir. Beləki,
tülkü-bic,hiyləgər; çaqqal-qorxaq; şir-qoçaq, 
igid, cəsur; pələng-igid, qorxmaz; ilan-xain, məkirli; maral-gözəl 
və s. Məsələn: 
Bura bax, qardaşım, indi şah Qacar- 
O sizi talayan dişi canavar. 
İndi də göz dikib Azərbaycana[7 ,84]. 
Sözün məcazi mənası çox vaxt insanlara məxsus müəyyən hərəkətləri cansız 
əşyalara aid etmək nəticəsində meydana çıxır. Məs.: 
Təbiət oyandı. Günəş dağların 
arasından boylandı
. Bu cümlələrdə 
oyanmaq, boylanmaq 
feilləri insanlara məxsus 
hərəkəti bildirir. Cümlələrdə metaforadan istifadə olunaraq insana məxsus hərəkət 
təbiətin 
və 
günəşin 
üzərinə köçürülmüşdü. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 320 –
Bənzətmə vasitəsi kimi də bədii əsərlədə sözün məcazi mənalarından geniş 
istifadə olunur. Məs.: 
ağır yük-ağır xasiyyət, dumanlı dağ-dumanlı fikir, gözəl 
mənzərə-gözəl düşüncə, daş bina-daş ürək, şirin meyvə-şirin söz və s.
Mövzu ilə əlaqədar S. Vurğunun 9-cu sinif ədəbiyyat dərsliyində tədris olunan 
“Ananın öyüdü” şerində işlənmiş məcazi mənalı sözlərə diqqət yetirək: 
Bunun üçün ilk növbədə əsərin oxusu həyata keçirilir. Tanış olmayan sözlərin 
mənasını şagirdlər müstəqil aydınlaşdırır, müəllim sualların köməyi ilə onları 
istiqamətləndirir. Daha sonra şeirdə işlənən bədii təsvir və ifadə vasitələri əsasında 
müzakirə aparılır. Bir daha şeirin aram-aram oxusu həyata keçirilir. 
Geyib əsgər paltarını silahlandı qəhrəman, 
Onun polad sinəsinə sığışmadı ürəyi. 
Müəllim bu parçada işlənmiş
“polad sinə” 
birləşməsini şagirdlərin diqqətinə 
çatdıraraq məcazi mənada olduğunu qeyd edir. Çünki polad bir metal olduğundan 
ondan hər hansısa bir alət, texnika hazırlana bilər. Sinə poladdan olmur. Burada 
polad sinə deyərkən şair qəhrəmanın gücünü göstərir.
-Dayan! - deyib yaxın gəldi, öpdü onun alnından 
Yay gününün xoş səhəri, bir də dağlar küləyi. 
Burada şair köçürmədən istifadə edərək metafora yaratmışdır. Bildiyimiz kimi, 
öpmək insana məxsus bir xüsusiyyətdir, onu səhərin, küləyin üzərinə köçürərək 
köçürmə əsasında məcazi məna yaradıb.
İgid balam! Hərçənd ki öz ananam mən sənin, 
Çörəyilə böyümüsən bizim ana Vətənin. 
Müəllim burda “
Vətən” 
sözünün xüsusi isim kimi işlənərək Azərbaycanı ifadə 
etdiyini bildirməli, addəyişmə əsasında metonimiyanın işlədilməsini şagirdlərin 
nəzərinə çatdırmalıdır. Beləliklə, məcazi məna yaratmış olur.
Bütün bu izahlardan sonra şagirdlərdə məcazlar sistemi haqqında daha da 
əhatəli məlumat yaranır və onlar sözlərin məcazi mənada işlənməsini daha da 
dərindən öyrənmiş olurlar. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu mövzunun tədrisində 
əsas məqsəd bədii əsərin düzgün dərk olunmasında, düzgün təhlil olunmasında sözün 
məcazi mənasının rolunu şagirdlərə başa salmaq, məcazlar sisteminin 
xüsusiyyətlərini düzgün izah etmək və mənimsətməkdir. 
Ədəbiyyat: 
1.
Abdullayev C. Səməd Vurğun poetikası. Bakı. “Gənclik”, 1976. 
2.
Axundov A. A. Dilin estetikası. Bakı. “Yazıçı”, 1985. 
3.
Əfəndiyev T. Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı. “Elm”, 1980 
4.
Əfəndiyev T. Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. “Nurlan”, 2001 
5.
Məmmədov M. Filoloji düşüncələr. Bakı. “Nurlan”, 2005
6.
Mirəhmədov Ə. Ədəbiyyatşünaslıq. Ensklopedik lüğət. Bakı, 1998 
7.
S. Vurğun. Seçilmiş əsərləri. 4 cild.”Şərq-Qərb”. Bakı, 2005, səh. 400. 

---

Filologiya məsələləri, № 2, 2021
– 321 –
Керимли Айтач
СПОСОБЫ ОБУЧЕНИЯ СИМВОЛИЧЕСКОМУ ЗНАЧЕНИЮ СЛОВА НА 
УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ
Резуме 
Обучение переносному значению слова - одна из важнейших тем в 
средней школе. Это связано с тем, что можно вызвать эстетический эффект как 
у читателя, так и у слушателя, выразив идею более эмоционально с помощью 
образных слов. Многие стилистические образы или литературные тропы, то 
есть метафоры, основаны на переносном значении слова. Учитель литературы 
несет большую ответственность за обучение образным словам. Учитель 
литературы должен объяснять образные слова на практике, объяснять 
ученикам метафоры, приводя примеры из художественной литературы. В 
общем, человек не должен использовать неуместные слова при выражении 
своего мнения, а должен выражать свое мнение кратко.
Создаваемые нашим языком выразительные возможности отражаются в 
выборе слов, умении употреблять слово в том или ином переносном смысле. 
Использование этого слова в переносном смысле, как в литературном языке, 
так и в разговоре, позволяет творческой личности и персонажу прояснить свою 
точку зрения и передать ее читателю и слушателю. Образные слова - одно из 
средств определения богатства языка. В то же время эта работа играет важную 
роль в формировании творческого мышления.
Таким образом, школьникам известно, что образные слова в основном 
используются в художественном стиле, в произведениях поэтов и писателей. 
На уроках литературы переносное значение слов преподается как часть средств 
художественного описания и выражения, которые являются неотъемлемой