Firuddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev

Meyvə-giləmeyvə yüksək dad keyfiyyətinə, həmçinin, qiymət-
li vitaminlərə, mineral maddələrə və karbohidratlara malikdir.  
C  vitamini  giləmeyvələrdən  (mq/100  q)  daha  çox  itburnuda 
(qurudulmuş)- 1200, qara qarağatda, çaytikanında – 200, çiyələk-
də-60 və motmotuda – 30 mq/100q olur. Bu vtaminlərin sitruslarda 
(portağal,  limon,  naringi)  miqdarı–  40-60  mq/100q  təşkil  edir. 

---

296
 
Digər  meyvə  və  giləmeyvələrdə  C  vitamininin  miqdarı  xeyli  az 
olmaqla, gilasda 15 mq/100q, almada – 13 mq/100q, gavalıda 10 
mq/100q və armudda 5 mq/100q olur.  
??????  -  karotin  bir  sıra  meyvə  və  giləmeyvələrdə,  o  cümlədən 
zeytunda  (10),  itburnuda  (2,6),  ərikdə  (1,6),  xurmada  (1,2)  və 
heyvada (0,4 mq/100 q) olur. 
PP-vitamini  nisbətən  yüksək miqdarda:  ərikdə 07  mq/100 q, 
moruqda, itburnuda və gavalıda-0,6 mq/100 q olur. 
Meyvə  və  giləmeyvələrdə  qiymətli  mineral  elementlər  olur. 
Xüsusilə  şaftalı,  qara  qarağat,  ərik,  motmutu,  üzüm  və  almada 
kaliumun miqdarı yüksək olur. Qaragilə, qara qarağat, çiyələk və 
moruq dəmirlə zəngin olur. Meyvə və giləmeyvələrdə sadə şəkər-
lərdən  qlükoza  və  fruktoza  (6-10  mq/100q)  olur.  Üzümdə  onun 
miqdarı 16%-ə çatır.  
Meyvə-tərəvəzlərdə tərkibində üzvi turşuların olması yağ mü-
badiləsinə müsbət təsir edir və həzm işini stimullaşdırır. Bağırsa-
ğın fəaliyyətinə yaxşı təsir edən meyvə-giləmeyvədə olan sellülo-
zadır. Meyvə və giləmeyvələr də tərəvəzlər kimi, orqanizmdə fizi-
ki işlənmədən sonra turşu-qələvi tarazlığının normallaşmasına kö-
məklik edir. 
Meyvə-giləmeyvə və tərəvəz şirələri-qiymətli məhsullar olub, 
tərkibində (xüsusilə lətli şirələrdə) çoxlu vitaminlər, asan mənim-
sənilən  şəkərlər  qələvi  xarakterli  mineral  elementlər,  mik-
roelementlər,  pektinlər,  sellüloza  vardır.  Yerkökü  və  ərik  şirəsi 
karotinlə zəngindir.  
Qida yağları qida məhsullarının enerji dəyərinin və dad xüsu-
siyyətlərinin artırılmasında vacib rol oynayır. Onlar bir sıra BAM-
in, o cümlədən yarımdoymamış yağ turşularının, A, D, E-vitamin-
lərinin, stearinlərin və s. mənbəyidir. 
Kərə yağı - əvəzolunmayan yağ mənbəyidir (73-83%). Yaxşı 
mənimsənilir və yüksək kaloriliyi ilə (100 q-da 660-748 kkal) se-
çilir. Yağda əsasən doymuş (50%) və monodoymamış (27%) yağ 
turşuları olur, az miqdarda isə yarımdoymamış yağlar (1%) olur. 
Kərə  yağında,  xüsusilə  yay  dövründə  xeyli  A-vitamini  (0,5 
mq/100  q)  və 
??????  -karotin  (0,34mq/100q)  olur.  Onun  tərkibində 

---

297
 
həmçinin 0,4% fosfolipidlər və 0,6-2,5% zülallar olur.  
Heyvani  yağlar  (mal,  qoyun,  donuz)  yüksək  kaloriliyi  (100 
qramda 816-897 kkal) ilə seçilir. Onların tərkibində əsas etibarı ilə 
doymuş yağ turşularına (palmitin, stearin və s.) təsadüf olunmaqla, 
onlar ümumi yağ turşularının 50%-ni təşkil edir. Yağ turşularının 
tərkibinə  görə,  daha  çox  yarımdoymamış  yağ  turşularına  malik 
olan donuz yağına üstünlük verilir.  
Bitki  yağı  bioloji  qiymətli  məhsul  olub,  tərkibində  yüksək 
miqdarda  yarımdoymamış  yağ  turşuları  (YDYT),  fosfatidlər, 
sterinlər, tokoferollar və digər BAM olur. Miqdarına görə YDYT 
məhsulları üç əsas qrupa bölünür: 1) YDYT-nın çox yüksək (80%-
ə  qədər  və  daha  çox)  miqdarı  olan  kətan  və  çətənə  yağları;  2) 
YDYT-nın  yüksək  miqadrı  (40-60%)  olan  günəbaxan,  pambıq, 
soya, qarğıdalı və s. yağlar; 3) YDYT-nın az miqdarı olan, ancaq 
yüksək miqdarda olein turşusuna (80%-ə qədər və daha çox) malik 
olan- zeytun, yerfındığı və badam yağları.  
Bitki yağlarının vacib tərkib hissələri fosfatidlərdir ki, onun ən 
çox miqdarına soya (3000 mq/100 q) və qarğıdalı (1500 mq/100 
q) yağlarında təsadüf olunur. 
Bitki  yağlarında  yüksəkl  bioloji  xüsusiyyətə  malik  olan  E 
vitamini (tokoferollar) və 
??????- karotin olur. Günəbaxan, pambıq və 
digər  yağlarda tokoferollar 60 mq/100 q və  daha  çox olur. Bitki 
yağları  yaxşı mənimsənilir və yüksək enerji dəyərinə malik olur 
(899 kkal/100 q). 
İnsan orqanizminə daxil olan qida məhsulları, tərkibindən və 
quruluşundan asılı olaraq müxtəlif müddətlərdə mənimsənilir. 4.7 
saylı  cədvəldə  bəzi  qida  məhsullarının  mədədə  qalma  müddəti 
verilmişdir. 
Qənnadı  məmulatları  yüksək  enerji  dəyərinə  malikdir.  Çox 
istifadə edilməsi artıq çəki əmələ gəlməsinə səbəb olmaqla mad-
dələr mübadiləsini pozur. 
Karamel konfeti 90% karbohidratlardan ibarətdir. O, praktiki 
olaraq  zülala,  yağa,  vitaminlərə  və  mineral  maddələrə  malik 
olmur. 100 q karamelin enerji dəyəri 350-360 kkal-dır. 
Şokalad  konfetləri  orta  hesabla  50%  saxarozadan  və  5% 

---

298
 
nişastadan, 20-40% yağdan və 3-5% zülaldan ibarət olur. Onların 
tərkibində kalium nisbətən çox (200-400 mq/100 q) və PP vitamini 
az miqdarda (0,2-0,5 mq/100) olur. Kaloriliyi 400-560 kkal/100 q 
təşkil  edir.  Şokalad-yüksək  kalorili  məhsuldur  (100  q-da  547 
kkal). 
Cədvəl 4.7 
Bəzi qida məhsullarının mədədə qalma müddəti 
Vaxt, saat 
Məhsullar 
1-2 
Su, çay, kofe, kakao, süd, bulyon, soyutma yumurta, düyü həlimi, 
bişmiş çay balığı 
2-3 
Südlü kofe və kakao, bişmiş yumurta, qayqanaq, omlet, bişmiş dəniz 
balığı, bişmiş kartof, dana əti, buğda çörəyi 
3-4 
Bişmiş toyuq, mal əti, çovdar, alma, yerkökü, turp, ispanaq, xiyar, 
qızardılmış kartof, qaxac ət 
4-5 
Qızardılmış ət, quş əti, seld, noxud püresi, pörtlədilmiş paxla 
6-7 
Donuz piyi, göbələklər 
 
Sortundan asılı olaraq peçenyenin tərkibində 40-60% nişasta, 
15-30% saxaroza, 5-10% yağ və 7-10% zülal olur. Onun mineral 
tərkibində  kalium  100-130  mq/100q,  fosfor  70-120  mq/100q; 
dəmir  1,0-1,8  mq/100q;  vitamin  B
1
-0,1;  B
2
-0,1;  PP-0,7-1,4 
mq/100 q olur. Kaloriliyi 400-450 kkal/100 q -dır. 
Pirojna və tortlar müxtəlif tərkibə malik olub, onlarda karbo-
hidratların miqdarı 40-70% və yağlar isə 10-30% təşkil edir. Mine-
ral  maddələrin  və  vitaminlərin  qatılığı  hazırlanma  üçün  götürül-
müş unun miqdarından asılıdır.  
100q pirojnanın və tortun kaloriliyi 350-500 kkal təşkil edir. 
Bal  yüksək  dəyərli  məhsuldur.  Onun  qida  dəyəri  kimyəvi 
tərkibinin  müxtəlifliyi  və  yüksək  enerji  dəyəri  ilə  (315-335 
kkal/100 q) müəyyən olunur.  
Balın  gərgin  məşqlər  və  yarışlar  dövründə  qəbul  edilməsi 
məsləhət görülür. Balda 38% fruktoza və 36% qlükoza olur. Balın 
fruktozası  ürək  əzələlərinin  yaxşı  işləməsini  təmin  edir.  Balda 
vitaminlərdən  (100q-da),  C-3,5mq;  B
1
-4,5  mkq;  B
2
-21-26  mkq; 
B
6
-10 mkq; PP-36-110 mkq miqdarındadır. Balın tərkibində, həm-
çinin qiymətli mineral maddələrdən kalium-10; dəmir-0,8; fosfor-
3; kalsium-5 və flor-0,1 mq/100 q miqdarında olur.  

---

299