Fizika kafedrasi kurs ish optikada dopler effekti va uning qo‘llanishi

2.2. Optikada Dopler effektining qo’llanilishi va tutgan o’rni
Optik eksprimentlarda Dopler effektining qanday hosil bo’lishini tekshirishga 
o’tamiz. Avval nurlatgich zarraning bir vaqtda qatnashish mumkin bo’lgan 
yo’naltirilgan va haotik harakatni farqlash kerak. Chastotalar siljishiga 
𝝑 𝒄
⁄
atomlar
yo‘naltirilgan harakatigina olib keladi va eng avvalo biz harakatning bu ko’rinishini 
sodir bo’ladigan eksprimentni analiz qilamiz. Amalda doimo faqat bo’ylama effekt 
hisobga olinadi yani nisbiy tezlikning yorug’lik manbai va qabul qilgichning 
birlashtiruvchi chiziqqa praeksiyasi hisobga olinadi. Hususan yulduzlarning aynan 
shunday nur tezligi Fizoning klasik tajribalarida ulangan va unda spektrial 
chiziqlarning yulduzdan va yer manbalaridan bo’lgan holatini taqqoslaydi. 
O’shandan beri Dopler siljishlarni o’lchash yer va osmon yoritgichlarning nisbiy nur 
tezliklarini o’lchash asosiy usuli bo’lib qoldi
Doplerning bo’ylama effekti qo’shaloq yulduzlar yani bir markaz atrofida 
aylanuvchi ikki jismdan tuzilgan sistema nurlangan spektiral chiziqlarni ikki 
komponentaga bo’linishiga olib keladi. Yulduzlar orasidagi masofa shunchalik 
kichik bo’lishi mumkinki oddiy masofalar bilan katta teleskoplarni qo’llab ham uni 
ajratib bo’lmaydi. Dopler effektiga asoslangan astromik o’lchashlarni o’tkazishda 

---

12 
qator hodisalar aniqlanadi. Ularning ayrimlarini talqin qilish ko’rilayotgan masalalar 
doirasini qisqartira olmaydigan keng despersiani yuzaga keltirdi. Gap shundaki 
yulduzlar to’dalanishidan uzoqlashgan spektrlarni kuzatishda doimo qizil siljish 
qayd etilib bu tekshirilayotgan yoritgichning uzoqlashishiga mos keladi. Ayrim 
hollarda Dopler siljishidan aniqlangan gallaktikaning uzoqlashish tezligi juda katta 
bo’lib va ularda yorug’lik tezligining 0,3-0,4 m/s ega etadi (ko’k, yashil chiziqlar 
spektrning qizil sohasiga tushadi) Bunday o’lchashlar(7.14) 
Bu kuzatishlar Sovet olimi Fredmanning (1923 yil) kengayayotgan olam 
to’g’risidagi gipotezasi jihatdan taqiqlaydi. 
Bu gipoteza nisbiylikning umumiy nazariyasi kabi qaraladi lekin hodisaning bunday 
masshtabi uning qismlarni ko’rib chiqishni va uning ham fizik, ham falsafiy 
muhokama qilishni talab etadi. Deskusil davomida muomoning ayrim astrofizik 
aspemtlari yo’q qilindi va kuzatilayotgan hodisaning qo’shimcha sabablari bo’lishi 

---

13 
mumkinligi haqidagi tahminlar aytiladi. Bunday tahminlarning mavjud barcha 
eksprimental qaydlar yig’indisiga kirish ayrimlarini inkor etish mumkin.
Doplerning bo’ylama effekti elektr maydon tasiri ostida yo’naltirilgan 
harakatning katta tezligiga ega bo’ladigan spektrial chiziqlari siljishiga sabab bo;lib 
hizmat qiladi. 
Agar to’lqin uzunliklari bo’yicha oqim bo’lgan chiziqlar lazerlar bilan 
nurlantirilsa u holda ayrim kuzatishlar shartini yaxshilashi mumkin. Bularni 
enterferometrini o’lchashlar bilan namoyish etish mumkin. Dopler siljishi bo’yicha 
bir to’g’ri chiziq bo’yicha ikkita jismning qaysi minimal nisbiy tezligini o’lchash 

---

14 
mumkinligi masalasini qiziqtiradi. Birinchi qarashda busavolga javob hech qanday 
ekilanish uyg’otmaydi ;
v
v
v




munosabat tajribada o’lchangan 
v


tezlanayotgan 
c

nisbat bilan bog’laydi. Agar ikkita yaqin chiziqlarning ajratishi 
dopler kengayishi lemetlansa va 
6
5
10
10




v
v
dop

ligini etiborga olsak u holda 

ning shunday eksprimentlar bilan aniqlanadigan eng kichik qiymati 1