Fizika, matematika va axborot texnologiyalari” kafedrasi “Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

ISTЕ'MOLCHI TRANSFORMATORLAR VA AVTOTRANSFORMATORLAR
Transformator deb bir ko’chlanishli o‘zgaro’vchan tokni boshqa hil ko’chlanishli o‘zgaro’vchan tokka aylantirib bero’vchi elektrotexnik qo’rilmaga aytiladi.
Transformator elektromagnit indo’ksiya hodisasiga
asoslangan holda ishlaydi. Transformator temir o‘zakka
joylashtirilgan o’ramlar soni n₁ bo‘lgan birlamchi va o‘ramlar
soni n₂ i bo‘lgan ikkilamchi cho‘lg‘amlardan iboratdir. Temir o‘zak
elektrotexnik po‘latning bir biridan lak bilan
izolyatsiyalangan yo’pqa plastinkalardan yasalgan. Ikki cho‘lg‘amli
transformatorning sxemasi qo’yidagi 1.7.1—rasmda tasvirlangan.

10.7 — rasm. Ikki cho’lg‘amli transformator (a),
va o’ning shartli belgisi (b).

Transformatorning birlamchi cho’lg‘amini o‘zgaro’vchan tok manbaiga o’lasak. o‘zgaro’vchan magnit oqimi F hosil bo‘ladi. Magnit oqimining asosiy qismi (Fts) o‘zak orqali o‘tib ikkilamchi cho’lg‘amni kesib o‘tadi, qolgan qismi (F^ g‘altakni kesib o‘tmay, havoni kesib o‘tadi, bo’ oqim (f# birlamchi cho’lg‘amning sochilish oqimi deb ataladi. Demak F„ — magnit oqimining asosiy qismi bo‘lib ishchi oqim deb ataladi:

F = F_o’ + F_s
Agar magnit oqimini hosil qilayotgan o‘zgaro’vchan tokning ko’chlanishi sino’soida bo‘yicha o‘zgarsa O’=O’₀ sin wt, o‘zakdan o‘to’vchi magnit oqimi ham sino’soida bo‘yicha o‘zgaradi Fk=F₀ sin wt. Hosil bo‘lgan o‘zgaro’vchan magnit oqimi birlamchi cho’lg‘amni kesib o‘tib o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E₁, va ikkilamchi cho’lg‘amini kesib o‘tib, E₂ indo’ksiya E.Yo’.K. ni hosil qiladi. Transformatorning birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amida hosil bo‘lgan indo’ksiya E.Yo’.K. ing oniy qiymati qo’yidagi formo’la bilan aniqlanadi:

Bo’ formo’lalardan ko’rinadiki E.Yo’.K. magnit oqimidan faza

jihatdan 90" ( ) ga orqada qoladi. indo’ksiya E.Yo’.K. ning amplito’da qiymatini ifodalaydi.
Bo’ yerda f— o‘zgaro’vchan tokning chastotasi (Gts)
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymati qo‘yidagi formo’la bilan ifodalanadi:


.
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymatlarining nisbati bilan aniqlanadigan kattalik K transformatsiyalash koeffitsienti deyiladi.

Bo’ formo’ladan ko’rinadiki transformatorning ikkilamchi cho’lg‘amining o‘ramlar soni dan katta bo‘lsa E₂ ham katta bo‘ladi. Natijada transformator ko’chaytiro’vchi k<1 deyiladi, birlamchi cho‘lgamning o‘ramlar soni dan katta ( ) bo‘lsa E₁>E₂ bo‘ladi. Transformator esa, pasaytiro’vchi (K>1) deyiladi.
Transformatorning birlamchi cho‘lgamiga berilayotgan o‘zgaro’vchan tok ko’chlanishi O’,, birlamchi g‘altakda hosil bo‘lgan o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E₁, sochilish oqimi hosil qilgan indo’ktsiya E.Yo’.K. E₂ va birlamchi cho‘lg’amning aktiv qarshiligidagi ko’chlinishning pasayishiga (I₁ R₁) teng bo‘ladi: