Fizika ta’lim yo’nalishida “Lazerlar” mavzusini o’qitish metodikasini takomillashtirish

He gazlari arlashmasi qo’llaniladigan lazer (1960 y), neodim Nd 
3+
ionlari qo’shilgan 
silikat shisha qo’llanilgan lazer (1961y), yarimo’tkazgich birikma kalsiy-mishyakli 
CaAs kristallari qo’llanilgan lazer (1962 y), anorganik suyuqlikdagi neodim eritmasi 
selenoksixlorid SeOCl
2 
va organik bo’yoq eritmalari ishlatiladigan lazerlar (1966 y) 
yaratildi. 1974 yilga kelib faol moddalar (lazer materiallar) soni 200 ga etgan edi. Har 
xil aralashmalar qo’shilgan ion kristallar eng katta lazer materiallari guruhini tashkil 
etadi. Tartibsiz ichki tuzilishga ega bo’lgan lazer shishalar shisha hosil qiluvchi 
komponentalar va faol aralashmalar sifatida olingan ionlardan iborat bo’ladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1340

---

yarimo’tkazgichli lazer materiallar A
II 
B
VII
va A
III 
B
V
birikmali kristallardan iborat 
bo’ladi. Ularda ishchi elementi qalinligi 0,1 mkm bo’lgan p-n o’tish bo’lib, o’lchamlari 
1x1x0,2 mm li plastinka ko’rinishda tayyorlanadi (1, 2 - rasm). 
Demak, faol muhitga bog’liq holda lazerlarning: 
➢
Qattiq jismli
➢
Suyuqlikli (kimyoviy)
➢
Gazli
➢
Yarimo’tkazgichli
➢
Bo’yoq moddali
turlarga ajratish mumkin. 
Lazerlarningishlash prinsipida faol moddaning atom tuzili-shi juda muhimdir. 
Muhit atomlarining qo’zg’algan (g’alayonlangan) holatida, metastabil holatida yoki 
g’alayonlangan holatda “uzoq vaqt turish” hususiyati bo’lishi zarur. Atomlar o’z 
tuzilishiga qarab biror “turtki”siz 10
-7 
-10
-9
sekund metastabil holatda bo’ladilar. Oddiy 
muhitdan yorug’lik o’tsa u yutiladi va intensivligi kamayadi. faol muhitda esa 
yorug’lik tarqalishida u kuchayishi va intensivligini ortishi kuzatiladi. Bunday 
muhitlarfaol yoki zarralarning energetik sathlar bo’yicha inversli (teskari) muhit 
deyiladi. Optik kvant generatori (OKG) yoki lazer faol muhit, qo’zg’atuvchi 
(tebrantiruvchi) qurilma va rezonatordan iborat bo’ladi. Faol muhit turiga qarab lazer 
qurilmalari qattiq jismli, suyuqlikli, gazli, yarimo’tkazgichli va bo’yoq moddali 
lazerlar ko’rinishida bo’ladi. Muhitni g’alayonlangan (uyg’ongan, qo’zg’algan) 
holatga keltirish (aktivlashtirish) qo’zg’atuvchi qurilma yordamida “qo’zg’otib” 
amalga oshiriladi. Qattiq jismli lazerlarda qo’zg’atish yoki “optik tazyiq” kuchli 
yorug’lik yordamida bajariladi. Gazli lazerlar elektr razryadi (uchqun) dan 
foydalaniladi. yarimo’tkazgichli lazerlar faol muhit ishchi qismi p-n o’tish orqali 
elektronlar oqimi (elektr toki) ni o’tkazishga asoslanib ishlaydi. Invers bandli muhit 
nurlanishi intensivligini oshirishda rezonatorlar (ikkita yaqin shaffof ko’zgular) dan 
foydalaniladi. Tarqalayotgan fotonlarning faol muhit orqali ko’p marta o’tishi 
rezonator yordamida amalga oshiriladi. Lazerlarda ular tutib qoluvchi va 
kuchaytiruvchi vazifasini bajaradi. Lazerlarning ish jarayonini 3 yoki 4 sathli modelda 
ko’rsatish mumkin. Uch sathli generatorlarda “lazer nurlanish” elektronlarning invers 
joylashishi asosida sath bilan “uyg’ongan” sathlarning birortasi orasida, to’rt sathli 
generatorlarda esa ikkita “uyg’ongan” sathlar orasida ro’y beradi. Uch sathli sxema 
bilan ishlaydigan lazerlarga yoqut (rubin) lazeri.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1341

---

1-Rasm. Yoqutli lazer. 
Optik resonator (impulsli yorug’lik manbai) misol bo’la oladi. Bu guruhga kirgan 
xrom Cr