Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi
Yüklə 351,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Refleks va reflektor yoy.
Retseptorlar ta’sirlanishiga javoban organizmning markaziy asab tizimi orqali amalga oshiradigan faoliyati refleks deyiladi. Reflektor faoliyat nerv tizimiga xarakterlidir. Markaziy asab tizimining, jumladan orqa miyaning reflektor faoliyatini bosh miyasi olib tashlangan hayvonda ayniqsa yaqqol ko’rish mumkin. Buning uchun odatda baqadan foydalaniladi. Baqaning bosh miyasi uzunchoq miyasi bilan birga kesib tashlanadi, baqada faqat orqa miya qoladi. Reflekslarni o’rganish maqsadida shunday operasiya issiq qonli hayvonlar ustida ham qilinadi. Mushuk, it yoki boshqa birorta issiq qonli hayvonning orqa miyasi bo’yin va ko’krak umurtqalarining chegarasidan qirqiladi. Shu tariqa operasiya qilingan hayvonlarni spinal (orqa miyali) hayvonlar deyiladi. Spinal baqa shtativga osib qo’yiladi. Shunday baqaning orqa oyoq panjalari sulfat kislotaning 0,5 foizli eritmasi solingan stakanga tushirilsa, baqa oyog’ini tortib oladi (himoya refleksi). Baqaning oyog’i pinset bilan qisilsa, baqa oyog’i bunga javoban bukiladi (bukilish refleksi). Agar sulfat kislota eritmasiga ho’llangan bir parcha filtr qog’oz baqaning boldir terisiga tegizilsa, u qog’ozni tushirmoqchi bo’lib, oyoqlari bilan qashiydi (qashish refleksi); ko’klamda erkak baqaning ko’krak terisi oldingi oyoqlari o’rtasidan barmoq, yo bo’lmasa biron qattiq narsa bilan ishqalansa «quchoqlash» refleksi deb ataladigan hodisani ko’rish mumkin. Baqa bunday ishqalashga javoban barmoqni yoki qanday bo’lmasin boshqa narsani oldingi oyoqlari bilan mahkam qisib oladi. Odamda ham bir qancha reflekslarni ko’rish mumkin. Masalan, chiroq ravshan yoqib yuborilganda qorachig’ torayadi (qorachig‟ refleks); oyoqning tagini qitiqlash, silash yoki unga igna sanchish oyoq panjasi va barmoqlarining bukilishiga sabab bo’ladi (oyoq kafti refleksi); chaqaloq bolaning og’ziga emchak solinganda u ema boshlaydi (emish refleksi) va hakazo. Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin, refleks yo’li bilan so’lak, me’da shirasi ajralishini, baqaning qorniga urilganda yuragi refleks yo’li bilan to’xtab qolishini avvalgi boblardan eslash kifoya. Bularning hammasida tuban darajadagi hayvonlarda ham, yuqori darajadagi hayvonlarda ham aslida bir xil fiziologik mexanizmga ega bo’lgan hodisani ko’ramiz, lekin yuqorida tasvir etilgan hollarda oxirgi natija bir-biridan katta farq qiladi. Barcha reflekslarda sezuvchi yoki markazga intiluvchi nervlarning oxirlari, ya’ni retseptorlar ta’sirlanadi. Retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish markazga intiluvchi nerv tolasi orqali markaziy asab tizimiga boradi. Markazga intiluvchi nerv tolalari orqa miyadan tashqaridagi – umurtqalararo teshiklarda joylashgan maxsus nerv tugunlaridagi nerv hujayralarining uzun o’siqlaridir. Bu hujayralarning ikkinchi, kaltaroq o’sig’i orqa miyaga kiradi. Bu yerda qo’zg’alish ikkinchi neyronga o’tadi. Qo’zg’alish orqa miyadagi harakatlantiruvchi hujayralarga o’tadi va harakatlantiruvchi yoki markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelib, ularni qisqartiradi yoki bo’shashtiradi yoki boshqa organlarga borib ularni faol holatga keltiradi. Reflekslarning yuzaga chiqishida qo’zg’alish o’tadigan yo’l reflektor yoyi yoki refleks yoyi deb ataladi. Oddiy reflektor yoy chizma tarzida tasavvur etilsa, u kamida ikki neyrondan – markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi neyrondan iborat bo’lishi kerak. Ko’pgina olimlar markaziy asab tizimida shu ikki nerv hujayrasining o’rtasida yana bir qo’shimcha (kontak yoki oraliq) neyron bo’ladi, deb hisoblaydilar. Binobarin, refleks yoyiga quyidagi neyronlar kiradi: 1) markazga intiluvchi yoki afferent neyronlar, 2) markazdan qochuvchi yoki efferent neyronlar va 3) qo‟shimcha neyronlar. Retseptorlar bilan bog’langan neyronlar reflektor yoyning markazga Yüklə 351,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|