Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi
Yüklə 351,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
intiluvchi qismini hosil qiladi. Ular retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alishni
markaziy asab tizimiga o’tkazadi. Markaziy asab tizimidagi yuqoriga ko’tariluvchi yo’llarning neyronlari ham reflektor yoyning shu qismiga kiradi. Qo’zg’alish ana shu yo’llar orqali markaziy asab tizimining oliy bo’limlariga o’tadi. Markaziy asab tizimining pastga tushuvchi yo’lllari refleks yoyining
bo’limlardan quyi bo’limlarga – qo’zg’alishni organga o’tkazadigan neyronlarga o’tadi. Shunday qilib, reflektor yoyning bu qismiga, pastga tushuvchi yo’llardan tashqari markazdan qochuvchi oxirgi neyronlar ham kiradi. Oxirgi neyronlar yo harakatlantiruvchi neyronlardan yoki vegetativ asab tizimining neyronlaridan iboratdir. Reflektor yoyning markaziy qismi qo’shimcha neyronlardan hosil bo’ladi. Bu neyronlar markaziy asab tizimidan tashqariga chiqmaydi va retseptorlar hamda organlar bilan bevosita bog’lanmaydi. Markazga intiluvchi tolalar markazdan qochuvchi nerv hujayralariga bevosita bog’lanmay, qo’shimcha neyronlarda tugaydi va faqat qo’shimcha neyronlargina markazdan qochuvchi nerv hujayralari bilan bog’lanadi. Qo’zg’alishning o’tishi va refleksning yuzaga chiqishi uchun reflektor yoy butun bo’lishi kerak. Refleksning yo’qolishi uchun retseptorlarni olib tashlash yoki falaj qilish yoxud markazga intiluvchi yo’lni qirqib qo’yish kifoya. Bunda qo’zg’alish sezilmasligi yoki o’tmasligi tufayli refleks yo’qoladi, orqa miya yemirib tashlansa yoki markazdan qochuvchi nerv qirqib qo’yilsa ham reflekslar yo’qoladi. Shunday qilib, reflektor yoyning hamma qismlari birday muhimdir, refleks yuzaga chiqishi uchun reflektor yoyning hamma qismlari butun bo’lishi shart. Har bir refleks gavdaning muayyan qismlari ta’sirlanganda kelib chiqadi. Baqaning oyoq terisiga ta’sir etib, oyog’ini buktirish mumkin, ko’krak terisiga ta’sir etilgandagina quchoqlash refleksi kelib chiqadi va hakazo. Ta’sirlanganda muayyan refleksni keltirib chiqaruvchi refeptorlar terining qaysi qismiga joylashgan bo’lsa, o’sha qismi refleksning sezuvchi maydoni deb ataladi. Turli reflekslarning sezuvchi maydonlari ro’y-rost chegaralangan bo’lmay, ko’pincha bir-biriga o’tib ketadi. Tanamizning retseptorlari eksteroretseptorlar va interoretseptorlar deb ikkita katta guruhga bo’linadi. 1.Tana sirtidagi retseptorlar – eksteroretseptorlardir. Ular tashqi dunyodagi narsalardan organizmga keluvchi ta’sirlarni sezadi. 2.Tana ichidagi retseptorlar – interoretseptorlardir. Bular o’z navbatida ichki organlarning, tomirlarning va turli to’qimalarning retseptorlariga bo’linadi. Bu retseptorlar organizmning ichki ahvolidagi o’zgarishlarni sezadi. Muskullar, paylar, bo’g’imlarning retseptorlari – proprioretseptorlar garchi interoretseptorlarga kirsa ham, alohida muhim ahamiyati borligidan mustaqil guruh qilib ajratilishi mumkin. Prorioretseptorlar organizmdagi ayrim qismlarning fazodagi holati o’zgarishini sezadi. Yuqorida ko’rsatilgan retseptorlardan har biri ta’sirlanganida tegishli refleks vujudga chiqadi. Spinal baqaning bukish, qashish va boshqa reflekslarini ko’zdan kechirganimizda teri retseptorlarining ta’sirlanishi kelib chiqadigan reflekslar bilan
tanishgan edik. Hazm qilish, qon aylanish, nafas olish organlarini va boshqalarni tekshirganda ichki organlar, shilliq pardalar va tomirlardan kelib chiquvchi reflekslarni bir necha marta ko’rgan edik. Aorta yoyidagi bosim oshganda yurakning sekinroq urishi va tomirlarning kengayishi bunday refleksga misol bo’la oladi. Bu holda depressor nervning retseptorlari ta’sirlanadi, qo’zg’alish shu nerv orqali uzunchoq miyaga borib, keyin adashgan nervning markaziga (bu nerv yurak faoliyatini susaytiradi) va tomirlarni harakatlantiruvchi umumiy markazga o’tadi (tomirlarni harakatlantiruvchi umumiy markaz tomirlarni kengaytiradi). Nihoyat, muskullar, paylar yoki bug’imlardan boshlanuvchi reflekslar shu organlar cho’zilganda kelib chiqadi va gavdamizning muayyan vaziyatini saqlashda muhim rol o’ynaydi. Pay reflekslari deb ataladigan reflekslar shunday reflekslarga kiradi. Pay reflekslariga tizza refleksini misol qilib ko’rsatish mumkin. Tizza refleksi hammaga ma’lum: bunda payga urilsa, muskullar bir qadar qisqarib oyoq yoziladi. Odamdagi bir muncha doimiy reflekslarni o’rganish klinikada muhim ahamiyatga egadir, chunki bu – markaziy asab tizimidan muayyan qismining zararlanganligini bilishga imkon beradi. Shu xildagi bir muncha doimiy reflekslarga teri, pay va ko’zning ba’zi reflekslari kiradi (qorin devorining ta’sirlangan joyidan qisqarishi, qorachiqning torayishi, oyoqning tizza bo’g’imidan yozilishi va hakazo). Yuqorida keltirilgan ikki yoki uch neyronli reflektor yoyning chizmasida ko’rsatilganidek tasavvur qilish noto’g’ri va xato bo’lur edi. Bunday chizma faqat shu hodisani o’rganish va tushunishni yengillashtirish maqsadida ishlatiladi, xolos. Haqiqatda har bir refleks ancha murakkab hodisadir, refleksning yuzaga chiqishida ikki yoki uch neyron emas, balki ko’proq neyronlar qatnashadi. Qo’zg’alish markaziy asab tizimiga borib, orqa miyaning ko’pgina bo’limlariga yoyiladi va bosh miyaga yetib boradi, deb tasavvur qilish kerak. Ko’pgina neyronlarning o’zaro ta’sir etishi natijasidagina organizm ta’sirotiga javob beradi.
Yüklə 351,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|