Fiziologiyasi va gigiyenasi

13. 3. Siydik hosil bo‘Hshi
Buyraklarda siydikning hosil b o iish i ikki fazada kechadi. Bi- 
rinchi faza - filtrlanish. Bu bosqichda buyrak tanachasining ka-
389
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

pillarlar koptokchasidagi bosim bilan buyrak tanachalari kapsulasi 
orasidagi bosimlarning farqi hisobiga buyrak tanachalari kapsulasi 
yuzasiga qondagi moddalarning filtrlanishi yuz beradi.
Kapsula yuzasiga qon plazmasidan suv. neorganik tuzlar. mo- 
chevina. siydik kislotasi. glukoza. am inokislotalar filtrlanadi. O qsil­
lar kapsula yuzasiga o'tm aydi va qonda qoladi. Kapsula yuzasiga 
tushgan filtrat birlamchi siydik deb yuritiladi. Tarkibi bo'yicha qon 
plazm asiga mos keladi. lekin faqat oqsilsiz (19-jadval).
19-jadval
Qon plazm asi birlam chi va haqiqiy sivdiklarning tarkibi (% larda)
M oddalar
Qon plazm asi
B irlam chi siydik
H aqiqiy siydik
Suv
9 0 -9 2
99 ga yaqin
9 9-98
Oqsillar, yog' lar, 
glikogen
7 -9
y o ’q
Y o'q
G lukoza
0.1
0.1
Y o' q
Natriy (ion shakl)
0.3
0,3
0.4
XIor. (ion shakl)
0.37
0.3 -
0,7
Kaliy (ion shakl)
0.02
0.02
0.15
Sulfat (ion shakl)
0.002
0.002
0,18
M agniy (ion shakl)
0,0025
0.0025
0.006
M ochevina
0.03
0.03
2.0
Siydik kislotasi
0.004
0.004
0.05
Voyaga yetgan odam larda bir kecha-kunduzda 150-170 / ga ya­
qin birlamchi siydik hosil bo'ladi.
Siydik hosil b o iish in in g ikkinchi fazasida birlamchi siydik 
tarkibidagi suv va boshqa moddalarning qayta qonga so'rilishi-rea- 
sorbsiva yuz beradi. Birlamchi siydik qonga suv, ko'plab tuzlarni, 
glukoza. am inokislotalar va boshqa moddalarni beradi. Mochevina 
va siydik kislotasi qayta so'rilm aydi.
Qayta so'rilishdan tashqari. buyrak kanalchalarida faol sekretsi- 
ya jarayoni ham yuz beradi. Kanalchalarning sekretorlik funksiya- 
si 
tufayli 
organizmdan qaysidir sabablar bilan kapillarlar to'ridan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kapsula yuzasiga filtrlanaolmagan moddalar chiqarib yuboriladi 
(bo'yoqlar, dorivor moddalar).
Qayta so'rilish va siydik kanalchalarining faol sekretsiyasi nati- 
jasida bir kecha-kunduzda voyaga yetgan odam larda 1,5 / haqiqiy 
(ikkilamchi) siydik hosil bo'ladi.
Yosh ulg'ayishi bilan siydikning miqdori ham tarkibi ham 
o'zgaradi. Bolalarda siydik voyaga yetgan odam larga nisbatan ko'p 
ajraladi, siydikning chiqarilishi bolalar ratsionida nisbatan katta 
m iqdorda suv va uglevodlarning b o iish i va suv almashinuvining 
jadal kechishi hisobiga ju da tez va k o ‘p bo'ladi.
Faqat tug'ilganidan keyingi birinchi 3 -4 kunlari ajraladigan siy­
dikning miqdori unchalik k o 'p bo'lm aydi. Bir oylik bolalarda bir 
kecha-kunduzda 350-380 ml siydik ajraladi, bir yoshning oxiriga 
kelib - 750 ml, 4-5yoshda - 1 / ga yaqin, 10 yoshda - 1,5 /, jinsiy 
yetilish davrida esa 2 
I
gacha siydik ajralish kuzatiladi.
Yangi tug'ilgan bolalarning siydigi o 'ta kislotali reaksiyaga ega 
b o is a , yosh ulg'ayishi bilan siydikning reaksiyasi kuchsiz kislotali 
bo'ladi va siydikning reaksiyasi bola iste’mol qilayotgan ovqatlar 
xarakteriga ham bog'liq holda o'zgaradi. K o'plab g o "shtli ovqatlar 
iste’mol qilinganida organizmda ko'plab kislotali almashinuv mah- 
sulotlari hosil bo'ladi, shunga mos holda siydik ham ancha kislotali 
bo'ladi.
Bolalar o'sim lik dunyosi oziqalari bilan oziqlanganda, ularning 
siydigini reaksiyasi ishqoriy tom onga og'adi.
Yangi tu g 'ilg a n bolalarning buyraklari epiteliyasini o 'tk azu v - 
chanligi ju d a yuqori, shu sababli ham ularning siydigini tark ib i­
da oqsillar uchraydi, lekin, asta-sekin s o g io m bolalar va vo y a­
ga yetgan odam larning siydigi tarkibida oqsil saqlanm aydi. 
B olalarning hayotining 3 -4 oyi m obaynida siydigi tarkibida 
m ochevina voyaga yetgan odam larnikidagiga nisbatan kam. 
M ochevinaning m iqdori sekin-asta orta boradi va bu k o ’rsatkich 
ikki yoshli bolalarda ikki m artaga ortadi. Yosh u lg 'av ish i bilan 
bolalarning siydigidagi m ochevinaning m iqdori orta boradi va 
siydik kislotasining m iqdori kam aya boradi. B olalar organizm i- 
da m ochevinadan natriy ionlari va xloridlar ju d a vengil qonga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so 'rilad i. shu sababli ham em adigan bolalar siydigida xloridlar 
voyaga yetgan odam larnikidagidan 10 baravar kam dir. Yosh 
bolalar siydigi tarkibidagi xloridlarning m iqdori yosh ortishiga 
m os holda orta boradi. B olalar organizm i natriy elem entini ush- 
1 ab qolish xususiyatiga egadir.
Yuqorida qayd qilinganidek. yosh ulg'ayishi bilan siydik 
tarkibidagi natriyning miqdori orta boradi. 6 yoshdan 14 yoshga­
cha b o ig a n bolalarning bir kecha-kunduzlik siydigi tarkibida nat­
riyning miqdori 2 g dan 5 g gacha o'zgarib turadi, voyaga yetgan 
odam larning 1 / siydigi tarkibida 3-5.2 g natriy saqlanadi.