Fiziologiyasi va gigiyenasi
Yüklə 12,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4. 1. O bquv yili gigiyenasi
Umumiy o 'rta ta iim maktablarida joriy qilingan ish dasturiga asosan o'q uv jarayonining davomiyligi kichik maktab yoshidagi o'quvchilar uchun qisqaroq. o'rta, katta maktab yoshidagi o 'q u v chilar va litsey talabalari uchun esa davomliroq b o ia d i. O 'quv yili davomida o'quvchilarning ish qobilivatining saqlanib turishi- da qishki, bahorgi, yozgi ta'til kunlarida bolalarning yaxshi dam olishlari muhim aham iyatga ega. O 'quv m ashg'ulotlarini ta ’tillar bilan almashlab turish rejadagi o'quv materialining bir m e'yorda taqsimlanishi bilan o'quvchilar toliqishining oldi olinadi, mehnat- dan so'ng so g 'lig 'i va ish qobiliyatining qayta tiklanishiga imkoni- vat yaratiladi. M a'lum ki. aqliy qobiliyat diqqat-e'tibor. xotira ko'rinishlari yozdan keyin. ya'ni kuz oylarida aynan aholi dasturxoni meva va www.ziyouz.com kutubxonasi sabzavotlar bilan to'lgan oylarida, oktabrdan to yanvargacha ancha yuqori bo'ladi. Bolalar ratsionidagi rneva va sabzavotlarning ka- mayishi tufayli vanvar-mart oylariga kelib bular asta-sekin pasavib, may va yoz oylarida keskin kamayib ketadi. Uzoq davom etadigan va o g 'ir kechadigan uchinchi chorakda o'quvchilarning ish qobili- vati va fanlarni o'zlashtirish darajasi pasavib ketadi. К. M. Vavnrub (1979) tom onidan o'tkazilgan tekshirishlarning natijalariga ko'ra, o'quvchilarning birinchi, ikkinchi va uchinchi o'quv choraklari orasidagi ta ’tillar, ularning ish qobiliyatlarini asli- ga keltiradigan bo'lsa, uchinchi chorak bilan to'rtinchi chorak o 'rta sidagi ta'tillarning so'nggi chorakda o'qish uchun zarur bo'ladigan yaxshi damni ta ’minlab bera olmas ekan. O 'qish boshlanishidan bir necha kun avval,maktabdagi o'quv tartibi bilan tanishtirish maq- sadida o ’qituvchilar, ota-onalar va o'quvchilar bilan uchrashuvlar tashkil qiladilar. Sinf rahbari har bir o'quvchining bo'yini, ko'rish va eshitish qobiliyatilarini hisobga olgan holda o'tiradigan parta- sini belgilavdi. Bolalarning qaysi smenada o'qishi ham ularning aqliy faoliyati- ga ta'sir ko'rsatadi. Ikkinchi smenada o'qiydigan o'quvchilar mak- tabga ancha toliqib keladilar, shu sababli ularning o ’qish kunini tashkil qilish muhim aham iyatga ega. Birinchi va bitiruvchi sinflar, albatta. birinchi smenada o'qishlari kerak. Bir smenali maktablarda o'qishni soat 8. 30 yoki 9. 00 dan, ikki smenali maktablarda esa soat 8. 00 da boshlash zarur. Umumiy o 'rta ta’lim maktablarining hozirgi vaqtda O ’zbekistondagi o'quv yuklamasi quyidagilardan iborat: - 1 -2 -3 - sinflarda bir haftalik y u k la m a - 24 soat; - 4- sinfda 27 soat; - 5 -6 -7 - sinflarda 32 soat; - 8- sinflarda 34 soat; - 9- sinflarda, kollej va litseylarda 36 soat bo'lishi kerak. Fakul- tativ m ashg'ulotlar yuqori sinflarda 4 soat bo'lishi qayd qilingan. www.ziyouz.com kutubxonasi Hozirda oliy, o 'rta maxsus va umumiy o 'lta maktablarida ta iim n in g asosiy shakli dars bo'lib, u turlicha olib borilishi m um kin. Aqliy mehnat qobiliyatini optimal darajada saqlash uchun dars- ning tuzilishi va o'quv kunining tashkil qilinishi muhim ahamiyatga ega. Uning davomiyligi, qiyinligi, zerikarliligi o'quvchilardan har xil faoliyat talab qiladigan m ashg'ulot turlarini to 'g 'ri almashlab tuzishni ko 'zda tutadi. Dars o'tishning k o'p yillar davom ida shakl- langan an'anaviy 4 komponentli shakli (savol-javob, yangi materi- alni tushuntirish. uni m ustahkamlash. uyga vazifa berish) hozirgi rivojlangan zamonaviy o'qitish jarayoni sharoitida qisman ko 'rib chiqilmoqda. Zamonaviy darsning shakli nihoyatda mukammal tuzilgan bo'lib. dars oidida turgan vazifalarning konkret talablariga aniq javob berishi kerak. O 'quv m ashg'ulotlari maktab o'quvchilarining oldiga qator ancha murakkab (o'qishning boshlang'ich davrlarida) talabiar qo'ym oqda. Shu m unosabat bilan o'quv muddati bolalarning yoshi. imkoniyatlariga mos keladigan bo'lishi zarur. Kichik yoshdagi bolalarning ish qobiliyati darslar boshlangan vaqtdan hisoblagan- da 1,5 soatlardan keyin, o 'rta va katta maktab yoshidagilarda esa 2 -3 soatdan so ‘ng pasaya boshlaydi. ayniqsa. 6- soatga kelib kes- kin pasayib ketadi. Shu munosabat bilan darslarning qancha davom etishi o'quv ja- rayonini gigiyenik jihatdan tashkil etishning muhim omili hisobla nadi. Uzoq va yaqin xorijiv mamlakatlarda. shu jum ladan, bizning mam lakatim izda o'qitish yuzasidan to'plangan k o 'p yillik tajriba 45 daqiqali darsni eng qulay muddat deb e 'tiro f etadi. Biroq. dars to 'g ’ri tashldl etilgan taqdirdagina bu muddat samarali natija be rishi mumkin. Fiziolog va gigiyenistlarning fikricha. birinchi sinf o'quvchilari uchun dars 35 daqiqadan oshmasligi kerak. Endigina maktabga qadam qo'ygan bolalarda maktabgacha davrda paydo bo'lgan va odat tusiga kirgan stereotip buziladi va bola o 'ziga no- tanish bo 'lgan maktab sharoitiga moslasha boshlaydi. Shu yoshda- www.ziyouz.com kutubxonasi gi bolalarning asab jarayonlari m e'y or id an ortiq tez o'zgaruvchan b o iib , q o 'zg 'alish torm ozlanishga nisbatan ustun turadi. Bu esa k o ‘pincha o'quv m ashg'ulotlarining yuklamasi ortiqcha bo'lishi natijasida ularning tezda charchab qolishga olib keladi. Bosh- la n g ic h sin f o'quvchisining diqqati uzoq vaqtga bardosh bera ol- maydi, dars oxirigacha bola partada tinch o 'tira olmaydi, charchash boshlanishi bilan harakatlanib diqqati bo'linadi. O 'tirgan holatda dars tinglash o'quvchi uchun katta statik ish hisoblanib, 45 daqiqa davomida tanani m a’lum holatda ushlab turish, ayniqsa, birinchi sinf o'quvchisiga ju da og'irlik qiladi, u tezda charchab bezovtala- nib, harakat qila boshlaydi. Tajribali o'qituvchilar yuqoridagi holat va kuzatilishi m um kin bo'lgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda bolaning diqqati- ni o 'z vaqtida boshqa m ashg'ulotlarni bajarishga, o'qishga, rasm chizishga jalb qilishadi yoki jism oniy tarbiva daqiqalari o'tkaza- dilar. Ruhshunoslarning m a’lumotlariga qaraganda, 6-1 0 yoshli bola 20 daqiqa atrofida, 10-12 yoshli bola esa 25 daqiqa atrofida diqqatini bir joyga to 'plab o'tirishi mumkin. M ana shu tadqiqot- lar darslarni ish turlari almashinib turadigan qilib alohida tuzish zarurligini tasdiqlaydi. Masalan, o 'q ish darsida mazmunli o'qishni savol-javob bilan, didaktik material ko'rish, qayta so'zlab berish bi lan almashtirish, bundan tashqari, maktab o'quvchilarida, ayniqsa, boshlang'ich sinf o'quvchilarida birinchi signal tizimi yaxshi rivoj- langanligi uchun darsda ko'rgazm a qurollaridan, didaktik o'quv vositalaridan keng foydalanish mumkin. Bu o'quvchilarning ish qobiliyatini ancha oshiradi, chunki birinchidan, bosh m iya p o 'st log'ining hali charchamagan joylarini, yangi analizatorlarni ishga jalb etadi, ta ’sirotlar xususiyatini o'zgartiradi, ikkinchidan, esa bir turdagi faoliyatdan ikkinchi bir turdagi faolivatga o'tilganida ishda bir oz to'xtalish, go'yo kichik bir tanaffus paydo bo'lishi mumkin. B a’zi darslarda bu kichik tanaffuslar birm uncha uzoqroq b o iish i va jism oniy hordiq lahzalari ko'rinishida b o iish i mumkin. Mana shunday tanaffuslardan keyin bolalarning m ashg'ulotlarga yana bajonu dil kirishib ketishlari k o'pdan k o 'p kuzatuvlardan m a’lum. www.ziyouz.com kutubxonasi M aktab ta'lim ini gigiyenik jihatdan tashkil etishda darslar- ning soni katta aham iyatga ega. Amaldagi o'quv rejasiga muvofiq 1-3- sinflarda kuniga 4 tadan, 4- sinfda 4-5 tadan, 5 -9 - sinflarda kuniga 5 -6 tadan, 10-11- sinflarda 6 tadan, litseylarda 6 -7 tadan dars o 'tish ko'zd a tutiladi. T aiim n i to 'g ’ri tashkil etish uchun kun va hafta davomida darslarni taqsimlash. boshqacha aytganda, dars jadvalini to 'g ’ri tuzish ju d a muhim aham iyatga ega. O ’quvchining ish qobiliyati, fanlarni o'zlashtirishining ijobiy samarali bo'lishi ko'p jihatdan dars jadvalining gigiyenik talablar- ga muvofiq tuzilishiga bog'liq. O 'zlashtirishning oson va qiyinligi- ga qarab hamma fanlar shartli ravishda juda qiyin, o'rtacha, qiyin va oson fanlarga bo'linadi. Birinchi juda qiyin darajali fanlarga chet tili, matematika; ik kinchi darajali qiyin fanlarga fizika. kimyo: o'rtacha qiyin dara jali fanlarga tarix, tabiatshunoslik, ona tili va adabivot, geografi- ya; o'zlashtirilishi oson fanlarga jism oniy tarbiya. mehnat, ashula, rasm kabilar kiradi. O 'qish kunining birinchi soatida ertalabki vaqtda endigina o'qishga o'rgangan o'quvchining miya hujayralarining ish qobili yati deyarli pastroq bo'ladi. Shuning uchun bu soatga o'zlashtiri lishi o'rtacha qiyinlikdagi fanlar qo'yilishi kerak. 2, 3- soatlarda, ayniqsa. 2- soatda organizmning ish qobiliyati eng yuqori daraja da bo'ladi, shuning uchun bu soatlarga o'zlashtirilishi qiyin fanlar qo'yilishi tavsiya etiladi. 4- soatda esa o'quvchilarda charchash belgilari paydo b o'la boshlaydi. Shuning uchun dars jadvalining 4-soatiga aqliy mehnat. chuqur fikrlash talab qilmavdigan fanlar (jismoniy tarbiya, mehnat, rasm. ashula) qo'yilishi ish qobiliya- tining yanada oshishiga imkon beradi va. nihoyat, 5. 6- soatlarga o'rtacha qiyinlikdagi (tarix. tabiatshunoslik. geografiya. ona tili va adabivot) fanlari qo'yilsa. ularni o'zlashtirish yaxshi bo'ladi. Shuni qayd qilish kerakki, k o'p yozish yoki chuqur fikrlash bilan b o g iiq bo'lgan fanlarni dars jadvaliga ketma-ket qo'yish mumkin emas. Chunki bir xil m ashg'ulotlarni ketma-ket bajarish www.ziyouz.com kutubxonasi o'quvchilarni tez charchatadi. Shuning uchun chuqur fikrlash bi lan b o g iiq fanlar (matematika, fizika, kimyo) harakatlanish bilan b o g iiq fanlarga (jismoniy tarbiya, mehnat) almashtirilib, k o ‘proq yozish bilan b o g iiq fanlar (chet til i, rus tili, ona tili, rasm) esa eshi tish va ko'rish bilan b o g iiq fanlar (tarix, adabiyot, geografiya, jam iyatshunoslik)ga almashtirilib turilsa, o'quvchilarda charchash holatining oldi olinadi, ularning o'zlashtirish qobiliyati yaxshi b o ia d i. O 'quvchilarning o'zlashtirishi hafta davomida ham o ‘zgarib turadi. Dam olish kunidan keyin birinchi o 'q ish kunida o'quvchi organizmi hali ishga to i iq safarbar qilinmagan b o ia d i. Shuning uchun ham, qiyin fanlar iloji boricha birinchi o 'q ish kuniga qo'yilm asligi kerak, 2-, 3- o 'qish kunlarida organizmning ish qobiliyati eng yuqori darajada b o ia d i va qiyin fanlar hamda nazorat ishlar shu kunlarda o'tkazilgani m a'qul. 4- o 'qish kunidan boshlab organizmning ish qobiliyati pasaya boshlaydi, lekin o'qishning 6- kuni ko'rsatkichlarning deyarli pa- saygani qayd qilinmaydi. O 'quvchilarda chorshanba kuni darsni o'zlashtirish qobiliyati pasayganligi aniqlangan. Lekin keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra, o'quvchilarda darslarni o'zlashtirish qobiliyatining pasayishi payshanba va jum a kunlariga to 'g 'r i keladi. Bundan kelib chiqadiki, agar 4- o'qish kuni dars jadvaliga harakatlanish bilan b o g iiq b o ig a n yengil fanlar qo'yilsa, tarbi- yaviy soat va ekskursiyalar shu kunda o'tkazilsa, o'quvchilar dam oladi. natijada 5, 6-o'qish kunlarida ularning ish qobiliyati ancha- gina tiklanadi, natijada dars jadvaliga beshinchi va oltinchi o'qish kunlari qiyinroq fanlar qo'vilishiga imkon yaratiladi. O 'qitiladigan fanlar o'quvchilarning qaysi signal tizim ini ishga solinishiga. statik va dinamik qismlarning nisbatiga qarab tabiatan har xil faoliyat ko'rsatishni ko'zda tutadi, bu holat o'quvchilardan aqliy jihatdan har xil darajada z o 'r berishni talab etadi. Bir-biriga yaqin b o iib , markaziy asab tizim ining bir xil b o iim larin i ishga so- www.ziyouz.com kutubxonasi ladigan fanlarni ketma-ket qo'vish, masalan. m atem atikadan keyin fizikani yoki tarixdan keyin geografiyani qo'vish yaramaydi. Juda charchatib qo'vadigan fanlarni ish qobilivati yuqori bo'lgan davr da o'tkazish kerak. Bu nazorat ishlariga ham taalluqlidir. Bunday ishlarni kuchik sinflarda 2 -3 - darslarda. o 'rta va yuqori sinflarda 2 -4 - darslarda o'tkazish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, chorak va o'quv yilining oxirlarida bir kunda. bir haftada bir nechtadan nazorat ishi o'tkazish mumkin emas. Dars jadvalini tuzishda, ayniqsa, yuqori sinf o ’quvchilari uchun uy vazifalari hajmini ham hisobga olish zarur, chunki yuqori sinf o'quvchilari uy vazifalarini bajarishga talaygina vaqt sarflaydilar, natijada ularning uxlashi va ochiq havoda bo'lishi uchun vaqt kam qoladi. M ehnat va jism oniy tarbiya darslariga ish qobilivati pasayadigan paytlarni ajratgan m a'qul. B oshlang'ich sinflarda mehnat darsini uchinchi darsda, 5-7- sinf o'quvchilarining ustaxonalardagi amaliv m ashg'ulotlarini esa ertalabki o'qishda 3-4-darslarda, tushlikdan keyingilarda esa 1-2- darslarda o'tkazish kerak. Yüklə 12,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|