Fonetik hadis ə və qanunlar. Azərbaycan dilinin orfoepiyası, orfoqrayfiyası
Yüklə 328,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mövzu № 2 Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası. Müasir Azərbaycan dilində fonetik hadis ə və qanunlar. Azərbaycan dilinin orfoepiyası, orfoqrayfiyası. Abreviaturalar. Nitqin ifad əliliyi. İntonasiya. Vurğu. Fonetika danışıq səslərini öyrənir. danışıq səsləri insanların ünsiyyət prosesind ə işlətdiyi səslərdir ki, onlar sözlərin yaranmasında iştirak edir. Səsi deyir v ə eşidirik, hərfi isə yazır və görürük. Azərbaycan dilində 32 hərf, 34 səs var : 32+ [k'], [x'] Fonetikanın__növləri: 1. T əsviri fonetika. Dilimizin müasir vəziyyətindəki səs sistemini öyrənir. 2. Tarixi fonetika. Dilimizin keçirdiyi tarixi prosesl əri əks etdirir. Dilin səs t ərkibində gedəm inkişaf və dəuişikliyi öyrənir. Bu fonetikanın obyekti tarixi yazılı abid ələrdir. 3. Müqayis əli fonetika. Bəzən dildə müəyyən səs dəyişmələri aşkar edilir. Müqayis
əli fonetikada həm dilimizdəki dialektlər müqayisə olunur, həm də qohum dill
ərin fonetik tərkibi müqayisə edilir. Məsələn: b-m (bən, mən), k-b (kimi,m kibi), d-t ( daş, taş) və s.
əslərin yaranmasında, tələffüzüündə iştirak ed ən bədən üzvlərini (ağ ciyər, bronxlar, dil, dilçək, dodaqlar, dişlər, burun boşluğu və s.) öyrənir. 5. T əcrübi-eksperimental fonetika. Bu fonetikada səsin akustik keyfiyyətləri (tembri, tezliyi, dalğanın uzunluğu və s.) Müasir Az ərbaycan dilində fonetik hadisə və qanunlar. Dilin başqa cəhətlərində olduğu kimi, fonetik quruluşunda da bir sıra hadisə və qanunlar mövcud ola bilir. Bunlardan ədəbi dildə sabitləşənləri qanun hesab edilir. Danışıq dilində işlənərək ədəbi dildə qanuniləşməyənləri isə hadisə adlanır. Hadis
ə və qanunların dildə rolu çox böyükdür. Xüsusən başqa dillərdən alınan sözl
ərin ümumxalq dilinə uyğunlaşdırılmasında fonetik hadisə və qanunlar mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bəzi alınma söz dilin tələblərinə uyğun g əlmədikdə ona yeni səs artırılır, yaxud əksinə, bu və ya başqa səs ixtisar edilir, yaxud d əyişdirilir və s. Müasir Az ərbaycan dilindəki fonetik hadis ə və qanunlar bunlardır: 1) assimilyasiya, 2) dissimilyasiya, 3) s əsartımı,4)səsdüşümü, 5) yerd əyişmə, 6) ahəng qanunu, 7) cingiltiləşmə qanunu. Assimilyasiya. S əslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına deyilir. Məsələn, mən sözünü götürək. Bu sözə -dən şəkilçisi artırıldıqda sözün sonundakı n səsinin təsiri ilə şəkilçinin əvvəlindəki d səsi n s əsinə keçir. Məs.: məndən [mənnən] və s. Assimilyasiyanın istiqaməti. Assimilyasiya istiqamətin görə iki cür olur: irəli assimilyasiya v ə geri assimiliyasiya.
S əndən (n → d) sənnən S ərinlik (n → l ) sərinniy b) Geri assimilyasiya. İkinci səsin birinci səsə olan təsiri nəticəsində yar
anır: dinməz (n←m) dimməz ; Yavaşca (ş←c ) yavacca Assimilyasiyanın keyfiyyəti: tam və natamam. a ) tam assimilyasiya. T əsirə düşən səsin təsiredən səslə tamamilə h əmcinsləşməsinə tam assimilyasiya deyilir.Məsələn: onlar (nl ) →(nn) onnar; şorlu (rl) → (rr) şorru və s. b ) Natamam assimilyasiya. T əsirə düşən səsin təsir edən səsi özünə yaxın s əsə çevrilməsinə natamam, yaxud yarımçıq assimilyasiya deyilir. Məs.: atl ar (tl) →(td) atdar; gözlük (zl) →(zd) gözdük Dissimilyasiya. Sözd əki eynicinsli səslərin birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə çevirməsinə dissimilyasiya deyilir. Məsələn, sararmaq və qararmaq sözl
ərinə nəzər yetirək. Ç əmənlər, bağçalar, bağlar sararsa, F əzalar dönərək sular qararsa, H ər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa Əyilməm bir daha.... bir həvəs məni....
daha artıq samit yanaşı işlənmir.Buna görə də sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılır ki, buna da s əsartımı deyilir. Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: n, y, s [Y] s əsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, gözlə + (y)ən və s. [S] s əsinə aid: başçı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s. [N]s əsinə aid: Əli +(n)i, Vəli + (n)i və s. D anışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş yayılmışdır: 1) R səsi il ə başlanan sözlərdə. Məsələn: Rza əvəzinə İrza, rayon əvəzinə İrayon və s. 2) Qoşa kar samitlə başlanan sözlərdə. Məsələn: Şkaf əvəzinə İşkaf, stul əvəzinə ustul və s. S əsdüşümü. Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə səs düşümü (eliziya) deyilir. S əsdüşümü hadisəsi iki vəziyyətdə özünü göstərir: 1) sözlə şəkilçilərin birləşməsi, 2) sözlərin yanaşmasında.
+ in
– sinfin, əmir – əm(i)r + in – əmrin və s.; iki – iki(i)nci – ikinci, alti – altı(ı)ncı – altıncı və s.; yazma – yazm(a) + (y)ır – yazmır, bilmə – bilm(ə) + (y)ir – bilmir, gəlmə – gəlm(ə) + (y)ir – gəlmir və s.; Fənn – fən(n) + lər – f ənlər, xətt – xət(t) + lər – xətlər, sirr – sir(r) + lər – sirlər və s. Sözl ərin yanaşması zamanı: Mirzə Əli – Mirzəli, Ağa Əli – Ağəli, Əli Əsgər – Ələsgər, Əli İsa – Əlisa və s.; gəlmiş + idi – gəlmişdi, gəlib + imiş – gəlibmiş, görmüş + isə – görmüşsə və s.
yerini d əyişməsiş Məs.: Layih
ə – lahiyə – (yh – hy), torpaq – topraq – (rp – pr), Fərhad – Fəhrad – (rh – hr), m
əşhur – məhşur – (şh – hş) və s. Ah əng qanunu. Sözdə eynicinsli səslərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. quş +lar, gün + l ər, üzüm+çü+lük, arı+çı+lıq və s. Ah əng qanununun üç növü olduğu müəyyənləş-dirilmişdir: 1.Saitl ərin ahəngi. 2.Samitlərin ahəngi. 3.Saitlərdə samitlərin ahəngi. Saitl ərin ahəngi. Sözdə dilin və dodaqların vəziyyətinə görə saitlərin bir-birini izl
əməsinə saitlərin ahəngi deyilir. Məs.: dilin vəziyyətinə görə. Dilönü-incə saitl
ərin ahəngi: iş + çi + lər, dilarxası-qalın saitlərin ahəngi: arı +çə +lıq + dan v ə s. ; Dodaqların vəziyyətinə görə. Dodaqlanan saitlərin ahəngi : üzüm +çü +lük, dodaqlanmayan saitl ərin ahıngi: ipək +çi + lik və s. Cingiltil əşmə qanunu. Müasir
Az ərbaycan ədəbi dilindəki fonetik qanunlardan biri də cingiltil əşmədir. Başqa fonetik hadisələrdən fərqli olaraq, ahəng qanunu kimi, cingiltil əşmə də dildə sabitləşdiyi üçün qanun şəklinə düşmüşdür. Sözd ə kar samitin öz yerini cingiltili samitə güzəşt etməsinə cingiltiləşmə qanunu deyilir. Cingiltil əşmə sonu kar samitlə bitən bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda baş verir. Məs.: K → y –inək → inəyi, kəpənək – kəpənəyi, qəpik – qəpiyi və s. T → d – get –ged +im – ged + ək, yarat – yarad ım – yaradaq və s. Az ərbaycan dilinin orfoepiyası. H ər bir ədəbi dil danışıq dilindən fərqli olaraq normalaşmış dildir. Müxtəlif normalara malik olmaq bu dili xarakteriz ə edən başlıca əlamətlərdəndir. Ədəbi dilin b əzi normaları həm şifahi, həm də yazılı ədəbi dil üçün ümumi, bəzi normalar ancaq yazılı dil üçün, bəzi normalar isə ədəbi dilin şifahi forması üçün s əciyyəvi olur. Şifahi ədəbi dil ücün səciyyəvi olan qaydalara orfoepik qaydalar deyilir. Bu qaydaların məcmusu isə orfoepiya adlanır. Orfoepiyanın obyekti aşagıdakılardır: 1) ayrı-ayrı səs və səs tərkiblərinin tələffüzü; 2) söz v ə ifadələrin tələffüzü; 3) qrammatik formaların (şəkilçilərin) tələffüzü. Orfoepiya qaydaları sabit deyildir. O, zaman kecdikcə dəyişir və təkmilləşir. Orfoepik qaydaların dəyişilməsi canlı bir prosesdir. Belə ki, hər bir qayda c əmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq təkmilləşir və qismən dəyişir. Orfoepiyanin böyük ictimai əhəmiyyəti vardır. O, eyni sözün müxtəlif formalarda t ələffüz olunmasına yol vermir. Ümumiyyətlə, düzgün tələffüz olunan dil vasit ələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan yaradır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşürlər. Eyni zamanda, orfoepik qaydalar poeziya üçün d ə əhəmiyyətə malikdir. Bunların vasitəsi ilə bədii nitqin estetik effekti, yaxud mahiyy əti daha da artır. Orfoepik qaydaların heç kəs t ərəfindən pozulmasına yol verilmir. Bu qaydalar hamı üçün vahid və m əcburidir. Lakin bəzən danışıq zamanı orfoepik qaydaların pozulması halları olur. Danışıq zamanı orfoepik normaların pozulması dinləyicinin fikrini əsas məsələdən uzaqlaşdıra bilir. Belə ki, adətən biz danışanı dinl ərkən, onun nitqinin səs cəhətinə bir o qədər də diqqət etmirik; əsasən mənaya fikir veririk . Lakin danışan adam vahid tələffüz qaydalarını pozduqda, dinl əyici sözün xarici cəhətinə, yəni səs cəhətinə də diqqət yetirməyə məcbur olur. Bunun n əticəsində isə onun diqqəti yayınır. Müasir Az ərbaycan dili bir sıra vahid tələffüz qaydalarına malikdir: 1.
N əs[i:]mi, vəsiqə — vəs[i:]qə, mətbəə — mətb[ə:], təəssüf — t[ə:]ssüf, kişi — k[i:]şi, pişik — p[i:]şik, tüfəng — t[ü]fəng, süpürgə — s[ü]pürg
ə və s. 2. Samitl ərin tələffüzü. ürəkli — ürə[x’]li, bilikli — bili[x’]li, kabinet — [k’]abinet, kadr — [k’]adr, içdi — i[ş]di, seçki — seç[g]i, k əskin — kəs[g]in, dərd — dər[t ], dörd — dör[t ], avtomat — a[f]tomat, avtobus — a[f]tobus, zənbil — zə[m]bil, sünbül — sü[m]bül ], otaq — ota[x ], dodaq — doda[x ], nöqsan — nö[k ’]san, məqsəd — mə[k’]səd, toqqa — to[k’]qa, saqqal — sa[k ’]qal və s. 3. B əzi qrammatik formaların tələffüzü. atamdan — atam[nan ], maşından — maşın[nan ], gəlmişsiniz — [ gəlmisiniz ], baxacağam — [baxacam], dey əcəyəm — [deyəcəm] və s. Abreviaturalar. Baş hərfərdən ibarət mürəkkəb qısaltmalar aşağıdakı şə-kildə yazılır və tələffüz olunur: 1. s əslərin adı ilə: YAP–Yeni Azərbaycan Partiyası, ABŞ–Amerika Birləşmiş Ştatları, ATƏT–Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, AŞPA–Avropa Şurası Parlament Assambleyası və s. 2. h ərflərin adları ilə: MSK (emseka)–Mərkəzi Seçki Komissiyası, MDB (emdebe) –Müstəqil Dövlətlər Birliyi, BMT (beemte)–Birləşmiş Millətlər T əşkilatı, BDU-(bedeu)–Bakı Dövlət Universiteti və s. 3. bütöv şəkildə, tərkibindəki sözlərlə oxunanlar: DYP–Dövlət Yol Polisi, KİV–Kütləvi İnformasiya Vasitələri, AMEA–Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, ADBTİA–Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası və s. 4. İxtisarla yazılan ad və ata adları (N.Ə.Abdullayev, Z.T.Məmmədov, T.İ.Tahirov və b.) bütöv oxunur. Nitqin ifad əliliyi. İntonasiya. Nitqin intonasiyası. Natiq fikrini düzgün, aydın, məqsədəuyğun ifadə etməklə yanaşı, onu cazibəli, təsirli, emosional bir formada verməyi, dinləyicinin qəlbinə, zehnin
ə nüfuz edə biləcək inandırıcı dil vasitələrindən istifadə etməyi də bacarmalıdır. Nitqdə ifadəlilik, emosionallıq müxtəlif vasitələrin köməyi ilə yaranır. Bura daxildir: intonasiya(melodiya, temp, tembr, vurğu, pauza, ritm, s əsin gücü, s
əsin diapazonu), leksik vahidlər: sinonim və antonimlər, frazeoloji birl
əşmələr, atalar sözü, zərbi-məsəllər, məcazi mənalı sözlər, birləşmələr, t əkrarlar, ritorik fiqurlar, emosional nidalar və s. intonasiya çalarından məhrum olan nitq, monotonluq, süstlük, h əddindən artıq sürətlə və ya yavaş danışıq, diksiyanın pozulması və s. dinləyicini yorur. Dilimiz intonasiya cəhətdən olduqca z əngindir. İntonasiya çalarları vasitəsilə müxtəlif emosional vəziyyətlər: qorxu, qayğı, qərəz, qəm, məğrurluq, əsəbilik, dəhşət, etinasızlıq, məftunluq, m əyusluq, nigarançılıq, nəşə, həyəcan, təlaş, təşviş, təskinlik, təntənə, pərtlik, lovğalıq, laqeydlik, coşqunluq, həya, sevinc, acıq, şübhə, təkəbbür və s. ifadə olunur.
İntonasiya vasitəsilə insanlar eyni bir sözü müxtəlif məqamlarda, m ənalarda işlədə bilər. Məs.: bəli, yox, salam və s. kimi sözləri müxtəlif cür intonasiya etmık olar. İntonasiya ilə bağlı qüsurun başqa bir forması oxu və danışıq sürətinin normadan bir q ədər yavaş olmasıdır. Belə nitqdə dinamika zəif, sözlər, nitq taktları, cümlələr arasındakı pauzaların müddət ölçüləri normadan artıq olur. Yavaş oxu danışıq və qiraətdə monotonluğa gətirib çıxarır, dinləyici yorulur, eşitdiyini tam şəkildə mənimsəyə bilmir. Natiqlərin, mühazirəçilərin içərisində
yüks ək templə danışan və oxuyanlara da rast gəlinir. Yüksək templə danışmaq v ə oxumaq öz-özlüyündə müsbət haldır. Lakin müəyyən hüduda qədər, hüduddank ənar danışıq və oxu səs-küy kimi qarşılanır, belə oxu dinləyicini yorur, çox vaxt ətrafdakılara da mane olur. Natiqlik t əcrübəsində aşağı tonla danışan və oxuyanlara da təsadüf olunur. Belə nitq ünsiyy ətə istənilən səviyyədə xidmət edə bilmir. O, dinləyiciyə çatmır. Aşağı tonla danışıq və oxu dinləyənin eşitmə orqanını daima gərgin v əziyyətdə saxlayır. Bu cür oxu, danışıq natiqlik praktikasında məqbul hesab olunmur. Danışıq və xüsusən oxuda özünü göstərən ümumi bir qüsur intonasiyaca kasıblıqdır. Bu o deməkdir ki, danışıq, xüsusən oxuda müəyyən məzmun, müxtəlif emosional v əziyyətlər (alicənablıq, ağrı, abır, bədbəxtlik, əsəbilik, əzab, ələm, q əzəb, qeyz, qeyrət, qayğı, qüssə, zövq, etinasızlıq, inam, iftixar, iztirab, yəqinlik, q əhərlənmək, dəhşət, vahimə, diksinmə, öyünmə, fəxretmə, qərarsızlıq, acizlik, vüqar, iddia, yaxşılıq, yamanlıq və s.) uyğun informasiya çaları ilə verilə bilmir.
onun melodiyası, dayanacağı isə fasilədir. Vurğu, fasilə, temp, melodiya nitqin xarici komponentl əridir.
Vurğu. Vurğu intonasiyanın əsas ünsürlərindəndir. Dilçilik ədəbiyyatında onun üç növünd ən – söz vurğusu, məntiqi vurğu və həyəcanlı vurğudan bəhs olunur.
a) sözl
ərdə forma gözəlliyi yaradır; b) yeni məna əmələ gətirir. Bunlardan birincisi fonetik, ikincisi fonosemantik v əzifədir.
Şifahi nitq üzərində müşahidələr göstərir ki, vurğu səhv vurulanda həm sözl
ərin, həm də bütövlükdə cümlələrin mənası dolaşır. Məsələn: də`ymə düşər –dəymədüşə`r, di`mdik –dimdi`k, gö`rməmiş – görməmi`ş, bağla` - ba`ğla, yağsa` - ya`ğsa, qı`zdır – qızdı`r, gülü`n –gü`lün, sa`bah – saba`h və s. kimi omonimləşmiş sözl ər yalnız vurğu vasitəsi ilə fərqlənir. Sözlərdə vurğunun qüsurlu tələffüzü nitqin göz əlliyinə xələl gətirir. Az ərbaycan dilinə məxsus sözlərdə vurğu (iltisaqiliyin bir əlaməti kimi) əsasən son heca üz ərin düşür. Vurğunun düzgün tələffüzü alınma sözlərin deyilişində xüsusi əhəmiyyət k əsb edir. İşlətdiyimiz alınmalar vurğunun yerinə görə üç qrupa bölünür: a) vurğusu birinci hecada olan sözlər: di`ksiya, di`ktor, do`llar, e`pos, e`ra, fa`brik, pa`sta, pa`uza, po`vest, pri`nsip v ə s. b) vurğusu orta hecada olan sözlər: Ame`rika, anali`tik, balla`da, batare`ya, dia`metr, dikta`tor, ekzo`tika, kalkulya`tor, kata`loq v ə s.
c) vurğusu son hecada olan sözlər: delfi`n, def`is, Litva`, bomba`, mane`vr, pedaqo`q, benzi`n v ə s.
deyilm
əsi. Məntiqi vurğu cümlədə hər dəfə yeni söz üzərində düşəndə xüsusi m əna çaları əmələ gəlir. M əntiqi vurğunun müəyyənləşdirilməsi üçün bir sıra qaydalar (ölçülər) vardır: 1. Müqayisə edilən sözlər vurğulu olur:
2. Qarşılaşdırılan zidd mənalı sözlər: Nifrət məhəbbətlə, kədər sevinclə baş- başa uyuyur mənim sinəmdə. 3. Həmcins üzvlü cümlələrdə həmcins üzvlərin hər biri ayrıca vurğu qəbul edir. Bel ə cümlələrə xas olan sadalayıcı intonasiya sona doğru tədricən gücl ənir və axırıncı həmcins üzv digərlərinə nisbətən daha qüvvətli vurğu ilə tələffüz olunur. 4. Ümumiləşdirici sözlər həmcins üzvlərə nisbətən qüvvətli vurğu ilə deyilir: M ənim arzum budur: - kolxoz bağında, Xaçbulaq üstündə, Kür qırağında
Bu doğma yurdumun h ər bir yerində Versin gül bağçalar adından soraq. 5. Müəyyən sözün şüurlu olaraq təkrar edilməsi: Könlümün sevgili məhbubi m ənimVətənimdir, vətənimdir, vətənim... 6. Kəskin etiraz məqamında məntiqi vurğu etiraz bildirən sözün üzərinə düşür: “Yox, o, diribaş və bacarıqlı qızdır. Yox, ola bilməz ki, Anjelika.... ” (“Uzaq sahillərdə”). V ə sair H əyəcanlı vurğu. Məntiqi vurğu ilə danışan şəxsin əvvəlcədən xüsusil
əşmiş halda nəzərdə tutduğu məna ifadə olunur. Həyəcanlı vurğu ilə isə daha çox danışıq prosesində yaranan duyğular, hiss- h əyəcan ifadə olunur. Bu zaman sözün bir səsi – saiti, yaxud samiti daha g ərgin, daha güclü və uzadılaraq tələffüz edilir. Dilçilikdə həyəcanlı vurğunun iki şəklindən bəhs olunur: a) samitin həyəcanlı tələffüzü; b)
artıq
sad əcə nida deyil, həyəcanlı vurğunun oyatdığı təəssüratdır. Samit – sait – samit strukturlu sözl ərin son samitinin həyəcanlı vurğu ilə tələffüzü geniş şəkildə işlənir. Məsələn; sus (suss), vur (vurr) və s. “Vur (vurr) ki, görüm vuran əlin var olsun; Vay (vayy), vay (vayy) n ə yaman müşkülə düşdü işim, allah! (Sabir). Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan dilində, əsasən, c, r, s, ş, y, z, v kimi samitl ər daha çox belə effekt yaradır. Hətta ikihecalı sözlərdə də tələffüz zamanı h əmin sözlər qoşalaşaraq həyəcanlı vurğunu əmələ gətirir. Məsələn; yavaş (yavvaş), qısa (qıssa), azar (azzar), gözəl (gözzəl), hamı (hammı), dərin (dərrin), q əşəng (qəşşəng). Çox qəşəng (qəşşəng), dedim, lap ürəyimdən tikan çıxdı. Hiss v ə həyəcan sait səsin uzadılaraq güclü deyilməsi ilə də ifadə olunur. Saitin güclü, uzun t ələffüzü danışanın hiss və duyğularını aşkarlayır, onun münasib ətini ortaya çıxarır. Məsələn; ba-baa, de-dee, da-daa, can-caan, Əli- Əlii, belə-beləə, bax-baax və s. 1. Ba (baa) oğlan, nəmənə? (Ə.S.) 2. Tfu (tfuu), s ənun taxtına, ey çərxi-fələk, Daşdan yaranmamış, ətdəndir ürək (S.V.) 3. Qasım, vay sənin halına can (caan) – can (caan). 4. Dem əli beləə... Qeysərli əsəbi-əsəbi fısıldayıb növbətçi müəllimə müraci ət etdi (V.Babanlı). 5. A – aa – az, bu virananın uşaqları hələ durmayıblarmı? (İ.Ş). Yüklə 328,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|