URG`U VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI
So‘z bo‘g‘inlaridan yoki gapda ishtirok etayotgan so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq yoki cho`ziqroq talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. Urg`uning vazifalari : 1. So`zlarning fonetik tarkibini uyushtirish; 2. Gap tarkibida so`zlarni bir-biridan farqlash.
Urg‘u yordamida nutq ko‘rkamlashadi, eshituvchiga yoqimli bo‘ladi, uni zeriktirmaydi.
Urg‘u tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo‘lishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi
|
So`z urg`usi (leksik urg`u)
|
Gap urg`usi (mantiqiy urg`u)
| |
So`z bo`g`inlaridan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishi. Yozuvda urg`u tushgan bo`g`in tepasiga (`) belgisini qo`yish bilan ifodalash mumkin.
|
Gapda so`zlovchi tomonidan alohida ahamiyat berilib, ta’kidlab ko`rsatilgan bo`lakning kuchli ohang bilan aytilishi.
|
Ot so`z tukumida
|
Ot so`z turkumida
|
Chora (imkon)
|
Chora (idish)
|
Organ (davlat tashkiloti)
|
Organ (musiqa asbobi)
|
Moda (odat)
|
Moda (hayvonlarning urg`ochisi)
|
Soya (o`simlik turi)
|
Soya (ko`lanka)
|
Ot so`z turkumida
|
Ravish so`z turkumida
|
Shaharcha (kichik shahar)
|
Shaharcha (shaharliklarga xos)
|
Bog`cha (bolalar bog`chasi)
|
Bog`cha (bog` kabi kattalikda)
|
Yigitcha
|
Yigitcha (yigit kabi)
|
URG`U YORDAMIDA MA’NO FARQLANISHI
|
Fe’l so`z turkumida
|
Ot so`z turkumida
|
Bog`lar
|
Bog`lar
|
Ko`zlar
|
Ko`zlar
|
Gullar
|
Gullar
|
Olma
|
Olma
|
Qayish
|
Qayish (taom nomi)
|
Tugma
|
Tugma
|
Suzma
|
Suzma
|
Ot so`z turkumida
|
Sifat so`z turkumida
|
Akademik
|
Akademik
|
Botanik
|
Botanik
|
Etik
|
Etik
|
Lirik (lirik asar yozadigan shoir)
|
Lirik
|
Logik (mantiqshunos)
|
Logik (mantiqiy)
|
Sinoptik
|
Sinoptik
|
Atlas (geografik karta)
|
Atlas (mato turi)
|
Ravish so`z turkumida
|
Sifat so`z turkumida
|
Hozir
|
Hozir
|
Yangi
|
Yangi
|
Quyidagi holatlarda urg`u oxirgi bo`ginga TUSHMAYDI
|
1.
|
Ayrim olmoshlarda
|
Har kim, har nima, har narsa, hech kim, hech nima, hech narsa, kimdir, ba’zi, qaysi, qanday, hamma, bari, barcha…
|
2.
|
Ayrim bog`lovchilarda
|
Ammo, lekin, chunki, garchi, agarda, mabodo, basharti, ya’ni…
|
3
|
Ayrim ravishlarda
|
Ba’zan, tezda, doim, yangi, hozir, aslo…
|
4
|
Ayrim modal so`zlarda
|
Albatta, afsuski, balki, zero, so`zsiz, chamasi…
|
5
|
Ayrim so`z-yuklamalarda
|
Hatto, zero, go`yo…
|
6.
|
Fe’lning II shaxs buyruq-istak
shakllarida
|
O`qi, gapir, o`tir, tashla, yasha, ishla…
|
7.
|
Qo`shma sonlarda
|
O`n ikki, o`n to`qqiz, yigirma besh…
|
8.
|
Qo’shma fe’llarda va ko`makchi fe’lli
so`z qo’shilmalarida
|
Sotib oldi, yozib oldi, berib yubordi..
|
9.
|
Takroriy so`zlarda
|
Katta-katta, asta-asta, yam-yashil, qop-qora, qip-qizil.
|
10.
|
Tarkibida sifatning darajasini ko`rsatuvchi so`zlar ishtirok etgan
birliklarda
|
Nimpushti, tim qora, lang ochiq...
|
11.
|
Ayrim o`zlashma so`zlarda
|
Respublika, ruchka, gazeta, direktor, fizika, matematika, akademiya
|
Urg`u olmaydigan shakllar
|
1.
|
Sof ko`makchilar.
|
Bilan, uchun, sari, sayin, singari, kabi, tufayli, uzra, qadar, yanglig`, haqida.
|
2.
|
Bir bo`g`inli so`zlar
|
Bor, ber, kel, yer...
|
3.
|
Qo`shimcha yuklamalar
|
-mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -da, -ku, -gina, -oq, -yoq, -dir, -ki.
|
4
|
Shaxs-son qo`shimchalari
|
-man, -san, -dir, -miz, -siz.
|
5.
|
Fe’lning bo`lishsizlik shaklini yasovchi
qo`shimchalar
|
-ma, -may, -mas, -masdan, -maslik.
|
6.
|
Faol fe’l yasovchi ayrim qo`shimchalar
|
-la, -lar.
|
7.
|
Son turini hosil qiluivchi ayrim
qo`shimchalar
|
-ta, -tacha, -lab, larcha.
|
8.
|
Ravish yasovchi ayrim qo`shimchalar
|
-dek, -day, -cha.
|
9.
|
Buyruq-istak maylini hosil qiluvchi
qo`shimchalar
|
-sin, -gin, -y(-ay), -ylik, (-aylik), -(i)ng, -(i)ngiz, -inglar, -sinlar
|
10.
|
Familya hamda otasining ismini hosil
qiluvchi qo`shimchalar
|
-ov, -ova, -yev, -yeva, -ovich…
|
11.
|
Fe’lning zamon qo`shimchalari
|
-di, -gan, -yapti, -ar…
|
12.
|
Gumon olmoshini hosil qiluvchi
qo`shimcha
|
-dir
|
13.
|
Fe’lning shart mayli qo`shimchasi
|
-sa.
|
Urg`u olmaydigan shakllar
|
1.
|
Sof ko`makchilar.
|
Bilan, uchun, sari, sayin, singari, kabi, tufayli, uzra, qadar, yanglig`, haqida.
|
2.
|
Bir bo`g`inli so`zlar
|
Bor, ber, kel, yer...
|
3.
|
Qo`shimcha yuklamalar
|
-mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -da, -ku, -gina, -oq, -yoq, -dir, -ki.
|
4
|
Shaxs-son qo`shimchalari
|
-man, -san, -dir, -miz, -siz.
|
5.
|
Fe’lning bo`lishsizlik shaklini yasovchi
qo`shimchalar
|
-ma, -may, -mas, -masdan, -maslik.
|
6.
|
Faol fe’l yasovchi ayrim qo`shimchalar
|
-la, -lar.
|
7.
|
Son turini hosil qiluivchi ayrim
qo`shimchalar
|
-ta, -tacha, -lab, larcha.
|
8.
|
Ravish yasovchi ayrim qo`shimchalar
|
-dek, -day, -cha.
|
9.
|
Buyruq-istak maylini hosil qiluvchi
qo`shimchalar
|
-sin, -gin, -y(-ay), -ylik, (-aylik), -(i)ng, -(i)ngiz, -inglar, -sinlar
|
10.
|
Familya hamda otasining ismini hosil
qiluvchi qo`shimchalar
|
-ov, -ova, -yev, -yeva, -ovich…
|
11.
|
Fe’lning zamon qo`shimchalari
|
-di, -gan, -yapti, -ar…
|
12.
|
Gumon olmoshini hosil qiluvchi
qo`shimcha
|
-dir
|
13.
|
Fe’lning shart mayli qo`shimchasi
|
-sa.
|
Urg`u olmaydigan shakllar
|
1.
|
Sof ko`makchilar.
|
Bilan, uchun, sari, sayin, singari, kabi, tufayli, uzra, qadar, yanglig`, haqida.
|
2.
|
Bir bo`g`inli so`zlar
|
Bor, ber, kel, yer...
|
3.
|
Qo`shimcha yuklamalar
|
-mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -da, -ku, -gina, -oq, -yoq, -dir, -ki.
|
4
|
Shaxs-son qo`shimchalari
|
-man, -san, -dir, -miz, -siz.
|
5.
|
Fe’lning bo`lishsizlik shaklini yasovchi
qo`shimchalar
|
-ma, -may, -mas, -masdan, -maslik.
|
6.
|
Faol fe’l yasovchi ayrim qo`shimchalar
|
-la, -lar.
|
7.
|
|
Dostları ilə paylaş: |
