Fosforning tabiatdagi asosiy manbai tog’ jinslari tarkibidagi apatitlar va fosfotid va boshqalar
Fosforning tabiatdagi asosiy manbai tog’ jinslari tarkibidagi apatitlar va fosfotid va boshqalar
O’simlik ildizlariga fosfor tuproqda fosfat anion ko’rinishida o’zlashtiriladi va shu tariqa hujayraning organik mddalar tarkibiga kiradi.
O’simliklarda fosforning asosiy zaxira shakli bu--- fitindir. Fitin shaklida fosfor ayniqsa urug’larda ko’p to’planadi. Fitin xahira modda bo’lganligi uchun o’simliklar unishi uchun sarflanadi.
O’simliklardagi metobolitik jarayonlarning ko’p reaksiyalari fosforga bog’liq. O’simliklarga fosfor yetishmaganda to’qimalardagi parchalanish jarayoni kuchayib, sintez jarayoni susayadi yoki butunlay to’xtaydi. Asosity belgilar o’simliklarning tashqi ko’rinishida ham sodir bo’ladi ya’ni o’sish va rivojlanish sekinlashadi.
O’simliklardagi metobolitik jarayonlarning ko’p reaksiyalari fosforga bog’liq. O’simliklarga fosfor yetishmaganda to’qimalardagi parchalanish jarayoni kuchayib, sintez jarayoni susayadi yoki butunlay to’xtaydi. Asosity belgilar o’simliklarning tashqi ko’rinishida ham sodir bo’ladi ya’ni o’sish va rivojlanish sekinlashadi.
O’simlik to’qimalarida fosfor organik fomada, ortofosfat kislatasi ko’rinishida va uning tuzlari ko’rinishida uchraydi.
Fosfor o’simlik tarkibidagi posfoproteinlar, fosfolipidlar, nuklein kislatalar, vitamin va boshqa moddalar tarkibiga kiradi.
Ayniqsa, kofermentlar va degidrogenaza fermentlari ( NAD, NADF, NADFH) tarkibida o’simliklarning fotosintez va nafas olish jarayonlaridagi ishtiroki uning o’simliklar hayotida ahamiyati katta ekanligini ko’rsatadi.
Fosforning yana bir o’ziga xos hususiyati bu uning fermenylar yordamida xujayra oqsillarining fosforirlanishida qatnashishidir. Bu mehanizm ko’pchilik metobolizm jarayonlarini nazorat qiladi. Chunki oqsil malekulasiga fosforning kirishi tufayli undagi zaryad qayta raqsimlanadi. Buning natijasida esa oqsil malekulalarining tuzilishi, modifikatsiyasi va vazifalari o’zgaradi. Oqsillarning fosforillanishi RNK va oqsil biosintezi, xujayralarning bo’linishi va differensiyasi va boshqa jarayonlarga faol ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Fosforning yana bir o’ziga xos hususiyati bu uning fermenylar yordamida xujayra oqsillarining fosforirlanishida qatnashishidir. Bu mehanizm ko’pchilik metobolizm jarayonlarini nazorat qiladi. Chunki oqsil malekulasiga fosforning kirishi tufayli undagi zaryad qayta raqsimlanadi. Buning natijasida esa oqsil malekulalarining tuzilishi, modifikatsiyasi va vazifalari o’zgaradi. Oqsillarning fosforillanishi RNK va oqsil biosintezi, xujayralarning bo’linishi va differensiyasi va boshqa jarayonlarga faol ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Fosforning biosferadagi aylanishi sxemasi
ATF termadinamik barqaror birikma bo’lib, u ADF yoki AMF hosil qilish yo’li bilan gidrolizlanadi. ATF pirofosfat bog’lari ADF bilan fasfat kislata birikishi natijasida hosil bo’ladi. Bunday xildagi fosforillanish reaksiyalari xloroplastlarda, mitohondriyalar va ba’zi bir bakteriyalar membranasida amalga oshadi.
AMF ning ADF ga aylanishi fosforil --O—P-- guruhining ATF dan ADF ga ko’chirilishi orqali amalga oshadi.
o’rni beqiyos ekan. Fosfor o’simliklar tomonidan organik ko’rinishda, ortofasfot, uning tuzlari ko’rinishida yutilgach o’simlik hayoti uchun zarur bo’lgan barcha metobolizm jarayonlaridagi reaksiyalarda qatnashadi . Fosfor nuklein kislatalar, fosfolipidlar, fosfoproteinlar , vitaminlar, fermentlar, kofermentlar tarkibida ucrab , nafas olish, oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari va fotosintez kabi jarayonlarda faol iwtirok etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
A.Imomaliyev, A.Zikiryoyev “ O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent 1987
B.O.Beknazarov “O’simliklar fiziologiyasi “ Toshkent 2009
J.Xo’jayev “ O’somloklar fiziologiyasi” Toshkent 2014
K.Ahmedov, A, Jalilov, R.Sayfullayev “ Umumiy va anorganik kimyo” Toshkent 2003
