Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni



Yüklə 259,07 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix13.12.2023
ölçüsü259,07 Kb.
#175271
  1   2   3
....





MUNDARIJA
KIRISH 
1.
Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy 
mazmuni……………………………………………….. 
2.
Foyda turlari va ularning amal 
qilishi………………………………………………………
……….. 
3.
Foydani o’zlashtrish tushunchalari, ularning yo’llari va 
usullari………………………. 
4.
Foyda hajmiga ta’sir etuvchi 
omillar………………………………………………………
Xulosalar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘YXATI. 


KIRISH 
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan 2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo‘nalishi Harakatlar startegiyasi barcha sohalarni deyarli qamrab 
olgan bo‘lib, buning natijasida ko‘pgina istiqbolli ishlar amalga 
oshirilmoqda.Jumladan 
2018-yil 
―Faol 
tadbirkorlik,
innovatsion 
g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili‖ Davlat dasturi 
loyihasi jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Dastur loyihasi 237 
banddan iborat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 
22- dekabr kuni Oliy Majlisga taqdim etgan Murojatnomasida keltirilgan 
asosiy g‘oya va takliflar hamda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston 
Respublikasini Rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
Harakatlar strategiyasida belgilangan asosiy vazifalardan kelib chiqqan 
holda ishlab chiqildi.Buning natijasida xususiy sektorda mablag‘lardan 
samarali foydalanilmoqda.Tarmoqlarda yuqori sifatli mahsulotlar 
tayyorlash, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mehnat 
unumdorligini oshirishni ta‘minlashga bo‘lgan qiziqish va intilish ancha 
kuchli bo‘lib, ishlab chiqarish tufayli imkon qadar ko‘p daromad olish 
kabi pirovard moliyaviy natijalarga erishilayotganini ta‘kidlash joiz. 
Shuni yana alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, Bu Harakatlar strategiyasi 
bo‘yicha davlat dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamalari natijalari 
tahlili va kelib tushgan takliflar asosida yanada takomillashtirildi. 
Bularning barchasi bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan 
xususiy korxonalarning asosiy maqsadidir. Tadbirkorlik subyektlari bu 
kabi imkoniyatlardan unumli 
foydalanishi uchun O‘zbekiston 
Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan ularga zarur qulayliklar 
yaratilmoqda. 
Jumladan,
o‘zaro sifatli elektron axborot almashinuvini 
joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining samaradorligini 
oshirishga qaratilgan o‘ttizga yaqin dastur amaliyotga tatbiq etila 
boshlandi hamda soliq to‘lovchilarga o‘
ndan ortiq interaktiv
, ya’ni 
qog‘ozsiz, masofadan turib xizmatlar ko‘rsatilayotir. Mustaqillik yillarida 
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lgan xususiy mulk 
ustuvorligini 
mustahkamlaydigan 
barqaror 
qonunchilik 
bazasi 
yaratilganini qayd etish zarur. O‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, 
mamlakat iqtisodiyotini 
barqaror yuksaltirish, 
yangi ish o‘rinlari yaratish 
va aholi daromadini oshirishning muhim omili bo‘lgan kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo‘yicha qulay ishbilarmonlik 
muhiti hamda ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi. Jamiyatning 


iqtisodiy rivojlanishi juda serqirra jarayon bo'lib, u o'z ichigaiqtisodiy 
o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va 
shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. U hech qachon bir tekis, 
yuqorilab boruvchichiziq bo'yicha ro'y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z 
ichiga 
yuksalish va inqirozdavrlarini, 
iqtisodiyotdagi miqdor va sifat 
o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarniolib notekis boradi.Milliy 
iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadiganjarayon bo'lganligi 
sababli, uning mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proqtahlil 
qilinadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo'lib, 
o'zifodasini real YalM hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga 
nisbatan ko'payishidatopadi.Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan 
yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va birtekis bormaydi. Tarixda 
iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish vahatto 
qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan 
bo‘lsa,jahon va milliy iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab 
chiqarishning hartomonlama taraqqiyot manzarasi hosil boMadi. Shu 
bilan birga iqtisodiy o'sishnafaqat miqdor, balki muayyan sifat 
o'zgarishlari shaklida ham namoyon boMadi.Prezidentimiz I. Karimov 
ta’kidlab o'tganlaridek: “ Iqtisodiy rivojlanish sur’atlarihaqida 
gapirganda... uning 
mezonlariga va eng avvalo, sifat ko'rsatkichlariga 
ko‘proqe'tibor qaratish muhim ahamiyat kasb e
tadi. Bunday o‘sishlar 
iqtisodiyotimizda yuzberayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, uning izchil va 
barqaror rivoji uchun xizmat qilishi,xalqimizning 
hayot darajasini 
yuksaltirishga
, bir so‘z bilan aytganda, amaliyhayotimizniyaxshilashga 
olib kelishi lozim”. 
Kurs ishining maqsadi. Korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va 
foydasi bilan bog’liq tushuncha va ko’rsatkichlarni aniqlash, ularning 
ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali 
korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar 
ishlab chiqishdan iboratdir. 
Kurs ishining predmeti. Korxonalarning foydasi va uning taqsimlanishiga 
oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.
1.Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni. 
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar 
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda 


tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul 
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. 
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu 
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. 
Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining 
asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi 
boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va 
ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar 
narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi 
ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, 
unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. 
Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi 
sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va 
xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi 
koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar 
miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va 
ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. 
Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni 
koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi 
mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi 
xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp 
olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. 
Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi 
yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, 
ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F. 
ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir 
tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday 
firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. 
miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.F.ning oʻz oʻlchami bor. 
Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich 
boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u 
orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.F. 
koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini 
bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F. 
normasini oshirishga intilish saklanib qoladi. F. massasi — bu foydaning 
mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik 
maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz 
kapital bilan ham koʻp F. Olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa, 


kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish 
uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F. 
normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu 
yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital 
koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan 
u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul 
investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan 
chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi 
pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz 
beradi. Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, 
agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil 
boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin — 
mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us 
t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho 
yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol 
mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini 
beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. 
nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan 
iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu 
ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi 
yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda 
tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul 
boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar 
xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va 
biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan 
menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. 
Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni 
kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu 
F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. 
Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil 
boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish 
qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi. F. 
ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital 
qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. 
F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot 
beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend 
toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng 
qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. 
Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi 


hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning 
oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va 
aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy 
salohiyatini oshiradi. F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita 
hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida 
taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib 
F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga 
doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, 
iktisodiyot oʻsadi. F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini 
va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi. 
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. 
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi: 

birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi 
qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan 
yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy 
manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon 
boʻlmaydi; 

ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda 
tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan 
xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi. 
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul 
daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan 
koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki 
qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik 
korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo 
vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning 
ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar 
Firma faoliyatining asosiy maqsadi –foyda olishdir.Foyda nima? Bu 
savolga turli nazariyalar turlicha yondashadi. K. Marksning mehnat 
qiymati nazariyasiga ko‘ra, foyda – bu qo‘shimcha qiymatning 
o‘zgartirilgan shakli (amalga oshirilgan qo‘shimcha qiymat). Tovar 
qiymatining formulasi quyidagicha:


W = C + V + m

bu yerda 
S – sarflangan doimiy kapital (saflangan ishlab chiqarish vositalari); 
V – sarflangan o‘zgaruvchan kapital (ishchilarning ish haqiga sarflar); 
m – qo‘shimcha qiymat, mahsulot sotilgandan keyin foydaga 
aylanadi.Agar bozordagi narx tovar qiymatiga teng bo‘lsa, unda foyda 
yaratilgan qo‘shimcha qiymatga teng bo‘ladi. Agar bozordagi narx tovar 
qiymatidan oshiq bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha qiymatdan 
oshiq bo‘ladi. Agarda bozordagi narx tovar qiymatidan past darajada 
o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tadbirkor yaratilgan qo‘shimcha qiymatga 
nisbatan kamroq foyda oladi.Neoklassik nazariyaga ko‘ra foydaning bir 
nechta ta’riflari bor. Foyda – bu kelajakdagi risk va noaniqlik uchun 
haq, foyda – bu tadbirkorlik qobiliyatining haqi; foyda – bu ishlab 
chiqarish omili sifatida kapital uchun daromad; foyda – bu kelajakda 
kapitalni oshirish maqsadida hozirgi vaqtda tadbirkorning keragidan 
kamroq iste’mol qilgani uchun olgan mukofoti.Foyda taqsimlovchi, 
rag‘batlantiruvchi va axborot berish vazifalarini bajaradi. Taqsimlovchi 
vazifa quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi: kapital baland foyda normasiga 
ega bo‘lgan tarmoqlarga intiladi, shuningdek, moddiy, mehnat va 
moliyaviy resurslarning ushbu sohalarga qayta taqsimlanishi yuz beradi. 
Rag‘batlantiruvchi vazifa shunda ifodalanadiki, tadbirkorlar ko‘proq 
foyda olish maqsadida fan- texnika taraqqiyotining yangi yutuqlarini 
joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirishga manfaatdorlar. Foyda 
tadbirkorlarga qaysi mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarib, qaysi 
mahsulotni esa qisqartirish yoki umuman ishlab chiqarmaslik to‘g‘risida 
axborot beradi. Bu axborot berish vazifasining namoyon 
bo‘lishi.Foydani hisoblash uchun pul tushumini aniqlashimiz 
lozim. Firmada tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar uning 
pul tushumi yoki yalpi daromadi deyiladi.Yalpi daromad (TR – total 
revenue) quyidagicha aniqlanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 
uning narxiga ko‘paytmasiga teng: 
TR = Q*P, 
Q – ishlab chiqarish hajmi, 
P – mahsulot narxi. 
Bundan tashqari, o‘rtacha daromad va me’yoriy daromad ko‘rsatkichlari 
mavjud. O‘rtacha daromad (AR – average revenue) mahsulot bir 
birligiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini ifodalaydi: 


AR = TR / Q 
Me’yoriy daromad (MR – marginal revenue) qo‘shimcha mahsulot 
birligini sotish natijasida olingan qo‘shimcha daromad: 
MR = ∆TR / ∆Q, 
∆TR – umumiy daromad o‘zgarishi, ∆Q – mahsulot miqdorining 
o‘zgarishi. 
Pul tushumidan ishlab chiqarish resurslarni sotib olishga yo‘naltirilgan 
mablag‘lar ayirilgandan keyin qolgan qismi – foyda (π – profit) muhim 
o‘rin tutadi. 
π = TR – TC 
Buxgalter va iqtisodchilar foyda tushunchasiga ikki xil 
yondashadilar.Buxgalterlik foydasi sotilgan mahsulot uchun umumiy 
tushumdan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo‘li 
bilan aniqlanadi. Iqtisodiy foyda esa umumiy tushumdan barcha (ichki 
va tashqi) xarajatlarni ayirib tashlash bilan aniqlanadi. Bunda ichki 
xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi. Korxona 
umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalterlik xarajatlari 
hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali ko‘rish mumkin 
.
Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalterlik 
foydasining farqlanishi.Ishlab chiqaruvchi nima uchun xarajatlarning 
turlarini bilishi lozim?Qisqa muddatli davrda firmada mahsulot 
chiqarilmasa ham, doimiy xarajatlar mavjud bo‘ladi. Agar firma 
faoliyatidan ko‘radigan zarari doimiy xarajatlar miqdoridan kamroq 
bo‘lsa, firma o‘z ishini davom ettirgani ma’qul. Aks holda, ya’ni agar 
firma yopilsa, u ko‘proq zarar ko‘radi. Agar qisqa muddatli davrda firma 
ko‘rgan zarari uning doimiy xarajatlaridan oshib ketsa, unda firma 
yopilgani ma’qul.Me’yoriy xarajatlar grafigi o‘rta o‘zgaruvchan hamda 
o‘rta umumiy xarajatlar egri chiziqlarini ularning minimum nuqtasida 
kesib o‘tadi . Ishlab chiqarish hajmi 0 dan Q4 gacha oshganda, o‘rta 
xarajatlar pasayadi, demak mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan 
foydao‘sadi. Ishlab chiqarish hajmi Q4 dan keyingi o‘sishi o‘rta 
xarajatlarning oshishi bilan kuzatiladi. Bu esa mahsulot birligiga to‘g‘ri 
keladigan foydaning pasayishini bildiradi.O‘rta umumiy xarajatlar 


(ATS) miqdori ma’lum bo‘lsa, olinadigan foydani hisoblab chiqish 
mumkin: 
2. Foyda turlari va uning amal qilishi. 
Foyda vazifalari tavsiflovchi iqtisodiy ta'sir korxona, uning faoliyati yon 
shakllantirish byudjeti rivojlantirish bo'yicha o'z rag'batlantirish ta'siri 
ish. Bu iqtisodiy kategoriya, tushunish uchun, siz bir daromad nima 
tushunish kerak. Foyda tushunchasi natijasida aks ettiradi sof daromad, 
sohasida hosil bo'ladi moddiy ishlab pul tejash shaklida. Bu butunlay 
boshqa tomondan ko'rish mumkin. iqtisodiy kategoriya, pul tejash 
shaklida, operatsiyalar natijalari, deb foyda Havoriylar moliyalashtirish 
manbai investitsiya loyihalari tanlash mezonlari va joriy xarajatlari 
optimallashtirish.kompaniyaning foyda vazifalari, uning xususiyatlari, 
yuqorida bevosita bog'liq. natijada korxona foyda, iqtisodiy va 
moliyaviy faoliyati jarayonida olingan iqtisodiy ta'sir aks ettiradi. Bu 
vazifalar o'z faoliyati amalga oshirishga qaratilgan korxona xarajatlari 
ustidan daromadlar ortiqcha foyda bilan ifodalanadi. 
Afsuski, bu ko'rsatkichni yordamida iqtisodiy faoliyatning barcha 
jihatlarini baholash har doim ham imkoni bo'lmaydi. moliya-xo'jalik 
faoliyatini tahlil qilish iqtisodiy ko'rsatkichlar butun tizimi tomonidan 
amalga oshiriladi, shuning uchun. foyda iqtisodiy mohiyati u yakuniy 
moliyaviy natija aks ettiradi, deb.yakuniy natija, balki moliyaviy 
resurslarni shakllantirish asosiy element emas, balki faqat ekanligiga 
bilan bog'liq foyda vazifalarini rag'batlantirish. uning maksimal hajmi 
manfaatdor har qanday kompaniya moddiy rag'batlantirish 
jamg'armasini yaratish sanoat faoliyati, korxona, ijtimoiy va texnik 
rivojlanish, moliyaviy ehtiyojlarini qoplash kerak, uning tasarruf sof 
daromad da qolgan, chunki. Yoqilsa, vazifasi aslida namoyon bo'ladi 
aksiyadorlar va korxona egalariga dividendlar to'lashga dan foyda, deb.u 
turli darajadagi manbalaridan biri hisoblanadi, chunki byudjet va 
shakllantirish foyda vazifalari kam bo'lmagan ahamiyatga ega 
byudjetlarning. Byudjetlar soliqlar shaklida, uni olish va jamiyatning 
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun tushgan foydalanish; davlat ishlab 
chiqarish, investitsiya, ijtimoiy va ilmiy-texnik dasturlari; davlat 
vazifalarini ta'minlash. Foyda jamoa ko'lamli butun davlatning ijtimoiy 
va iqtisodiy rivojlanish omili hisoblanadi. 
daromad turlari quyidagi ajrata: 


1. Yalpi - QQS holda tovarlar sotishdan daromad, iste'mol vazifalarini, 
boshqa soliqlar, yig'imlar va bu mahsulotlar qiymati o'rtasidagi farq. Bu 
samaradorligini umumiy o'lchovidir.sotishdan 2. - u yalpi 
foyda, ma'muriy va sotish xarajatlari miqdorda qisqartirilgan. Bu asosiy 
ishlab chiqarish bilan bog'liq faoliyati samaradorligini xarakterlaydi. 
(Soliq oldin) 3. Buxgalteriya - sotishdan tushgan foyda, boshqa 
daromadlar miqdori ko'paydi. 
4. Net - bir soliq oldin foyda muddatga soliq majburiyatlarini miqdori 
kamayadi. 
5. O'tgan yillar - tarqatiladi foyda summasiga kamaytiriladi sof foyda. 
boshqarish va uning tashkil ishini nazorat shaxslar turli manfaatlarga 
asoslangan mahsulotlar xil turdagi ajratish. Misol uchun, korxona egalari 
sof foydaning asosiy ko'rsatkichi hisoblanadi va davlat bosh moliyaviy 
ko'rsatkich soliq oldin foydani aniqlaydi. 
eng muhim iqtisodiy jarayon foyda tarqatish va foydalanish hisoblanadi. 
Bu jarayon byudjetiga hissasi uchun mo'ljallangan qismi qonun bilan 
tartibga solinadi. sarflashdan aniqlash yo'llari tashkiloti ichki qoidalarga 
tomonidan ishlab chiqarilgan kompaniya ixtiyorida, keldi. 
Net daromad rezerv kapitali (fondi), dividend to'lovlarini, oldingi zarar 
to'lash, boshqa imtiyozlar (investitsiya moliyalashtirish, ijtimoiy 
muammolar xodimlari, moliyaviy rag'batlantirish hal) yuborilishi 
mumkin. 
Foyda Korxonaning umumiy daromadlari va umumiy xarajatlari 
o'rtasidagi farq sifatida olingan tadbirkorlik faoliyatidan olingan pul sof 
tushumini anglatadi. Korxonaning foydasi yoki zarari moliyaviy natijani 
aks ettiruvchi asosiy ko'rsatkichdir. 
Foyda - bu iqtisodiy kategoriya bo'lib, uning mavjudligi tovar ishlab 
chiqarish va aylanishning rivojlanishi va tovar-pul munosabatlarining 
mavjudligi bilan bog'liqdir. 
Foyda olish jarayoni PBU 4/99 "Tashkilotning buxgalteriya hisoboti" 
da aks etadi. 
PBU foyda olishning beshta asosiy ko'rsatkichlarini taqdim etadi: 


1. Yalpi daromad - tovarlarni sotishdan tushgan tushum (QQSni 
hisobga olmagan holda, aktsiz solig'i va boshqa majburiy to'lovlar) va 
sotilgan tovarlar qiymati o'rtasidagi farqga teng (savdoda tovarlar sotib 
olish qiymatiga teng). 
VP \u003d Vdr - Seb / st. 
2. Sotishdan tushgan foyda yalpi foyda va tarqatish xarajatlari summasi 
o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Pr \u003d VP-ΣIO. 
3. Soliq to'lashdan oldin foyda (zarar) quyidagicha aniqlanadi: 
operatsion daromad sotishdan tushgan foydani qo'shadi va operatsion 
xarajatlar chegirib tashlanadi. Operatsion bo'lmagan daromad natijaga 
qo'shiladi va operatsion bo'lmagan xarajatlar chiqarib tashlanadi. 
4. Oddiy faoliyatdan foyda. Operatsion daromad: 
- tashkilotning aktivlaridan vaqtincha foydalanishni ta'minlash bilan 
bog'liq daromadlar; 
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga 
patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq 
daromadlar; 
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq 
daromadlar; 
- qo'shma faoliyat natijasida tashkilot tomonidan olingan foyda (oddiy 
sheriklik shartnomasi bo'yicha); 
- asosiy vositalarni va naqd puldan tashqari boshqa aktivlarni sotishdan 
tushgan tushum; 
- tashkilotning foydalanish uchun pul mablag'larini taqdim etish uchun 
olingan foizlar, shuningdek tashkilotning ushbu bankdagi 
hisobvarag'idagi mablag'lardan foydalanganlik uchun foizlar. 
Operatsion xarajatlari: 
- tashkilot aktivlaridan vaqtincha foydalanish (vaqtincha egalik qilish 
va foydalanish) uchun haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar; 
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga 
patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq xarajatlar; 
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq 
xarajatlar; 
- asosiy vositalarni va boshqa mablag'larni naqd puldan tashqari (chet 
el valyutasidan tashqari), tovarlarni, mahsulotlarni sotish, chiqarib 
yuborish va boshqa hisobdan chiqarish bilan bog'liq xarajatlar; 
- mablag '(ssudalar, ssudalar) dan foydalanganlik uchun tashkilot 
tomonidan to'langan foizlar; 


- kredit tashkilotlari tomonidan ko'rsatilgan xizmatlarni to'lash bilan 
bog'liq xarajatlar; 
buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq tuzilgan hisoblangan 
zaxiralarga ajratmalar (shubhali qarzlar uchun zaxiralar, qimmatli 
qog'ozlarga investitsiyalarning amortizatsiyasi va boshqalar), 
shuningdek iqtisodiy faoliyatning shartli dalillari tan olinishi munosabati 
bilan hosil qilingan zaxiralar. 
Operatsion bo'lmagan daromadlar quyidagilar: 
-bepul olingan aktivlar, shu jumladan sovg'a shartnomasi bo'yicha; 
-tashkilotga etkazilgan zararlar o'rnini qoplashdagi daromadlar; 
-hisobot yilida aniqlangan o'tgan yillardagi foyda; 
-muddati o'tgan kreditorlik qarzlari va omonatlar summalari; 
-kurslardagi farqlar; 
-aktivlarni qayta baholash summasi. 
Operatsion bo'lmagan xarajatlar: 
-shartnomalar shartlarini buzganlik uchun jarimalar, jarimalar, 
jarimalar; 
-tashkilot etkazgan zararning o'rnini qoplash; 
-hisobot yilida tan olingan o'tgan yillardagi yo'qotishlar; 
- muddati o'tgan debitorlik qarzdorlik summasi, undirish uchun haqiqiy 
bo'lmagan boshqa qarzlar summasi; 
-kurslardagi farqlar; 
-aktivlarni ajratish summasi; 
xayriya faoliyati, sport tadbirlari, hordiq chiqarish, ko'ngilochar, 
madaniy tadbirlar va boshqa shu kabi tadbirlarni o'tkazish bilan bog'liq 
mablag'larni (badallar, to'lovlar va boshqalar) o'tkazish. 
Oddiy faoliyatdan olingan foyda soliq va daromad solig'i va boshqa 
majburiy to'lovlar oldidagi foyda (soliq qonunchiligini buzganlik uchun 
sanktsiyalar) o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. 
5. Sof (taqsimlanmagan daromad) . 
Foyda qiymati: 
1. Maqsadni belgilash. 
2. Korxonaning hisoblangan ko'rsatkichi foyda orqali - butun korxona 
samaradorligini baholay oladi. 
3. Qayta ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy manbai (iste'mol va 
to'plash fondida ishlatiladi). 
4. Bu barcha darajadagi byudjet tuzish manbai. Daromad solig'i 


stavkasi \u003d 20%.Foyda vazifalari: 
1. korxona faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy samarani 
tavsiflaydi; 
2. korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi (foyda qancha ko'p 
bo'lsa, qarz manbalaridan mablag 'jalb qilish zarurati shuncha kam 
bo'ladi); 
3. turli darajadagi byudjet tuzish manbai; 
4. korxona egalarining farovonligini oshirish uchun manba bo'lib 
ishlaydi, boshqa xodimlar uchun - mehnatga qo'shimcha moddiy 
kompensatsiya beradi. 
Korxona foydasi quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi: 
1. korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan, ammo foyda olishga jiddiy 
ta'sir ko'rsatadigan tashqi omillar: inflyatsiya, me'yoriy bazadagi 
o'zgarishlar, xizmatlar va transport xizmatlari narxlari va tariflarining 
o'zgarishi; etkazib beruvchilar, banklar tomonidan shartnoma shartlarini 
buzilishi va boshqalar. 
2. asosiy (savdo va texnologik jarayonni amalga oshirish bilan bog'liq) 
va yordamchi bo'linishi mumkin bo'lgan ichki. 
Asosiy omillarga keng va intensiv omillar kiradi. 
Keng - bu miqdoriy o'zgarishlar (foydaning o'zgarishi, savdo marjalari 
darajasi, korxonaning ish vaqti, SSS va boshqalar) orqali foydani ta'sir 
qiluvchi omillar. 
Kuchli - sifat o'zgarishi natijasida foydani ta'sir qiluvchi omillar 
(rentabellikning o'sishi, savdo xizmatlari sifati, xodimlarning malakasi 
va boshqalar). 
Yordamchi omillarga quyidagilar kiradi: korxona ishchilarining 
mehnat 
va yashash sharoitlari
, ularning ijtimoiy ta'minoti, iqtisodiy intizomga 
rioya qilish (soliq qonunlariga rioya qilish, yomon qarzlarni hisobdan 
chiqarish usullari va boshqalar)Korxonaning samaradorligini baholab, 
har qanday vakolatli tadbirkor, avvalo, uning foydasi miqdoriga e'tibor 
beradi. Bu biznesning samaradorligini belgilaydigan, uning kelgusida 
rivojlanishini taxmin qilish imkonini beradigan eng muhim moliyaviy 
ko'rsatkichdir. 
Foyda tushunchasi va hisobi 
Foyda - bu g muhim ko'rsatkich bo'lib, firma yoki kompaniyaning 
samaradorligini aks ettiradi. 


Foyda va iqtisodiy jihatdan taqsimlang. Ularning farqi naqd pulga 
bo'lgan yondashuvdir: 

Birinchisi, korxona daromadlari ko'rinib turgan xarajatlarni 
chiqarib tashlagan holda hisoblanadi. 

Ikkinchisi, aniq va yashirin xarajatlarsiz, keng qamrovli daromad 
sifatida. Darhaqiqat, foyda turini ushbu turdagi xarajatlarni hisobga 
olmaganda, buxgalteriya foydasi sifatida ham aniqlash mumkin. 
Ko'rsatkich quyidagi oddiy formula bo'yicha hisoblanadi: 
P \u003d B - Z, qaerda 

P - foyda; 

In - daromad; 

Z - xarajatlar 

Foyda har xil darajadagi korxona va davlat byudjetini to'ldirish 
uchun asosdir. 
qtisodiyotda foyda quyidagi funktsiyalarni bajaradi: 

Korxona faoliyatini eng aniq tavsiflaydi. 

Bu ishlab chiqarishni takomillashtirish, uni kengaytirish uchun 
manba bo'lib xizmat qiladi. 

Bu xodimlarning ish haqini oshirish, bonus to'lovlarini berishning 
asosiy manbai. 

Mulkdorlar va aktsiyadorlar tomonidan olingan dividendlar 
miqdorini oshiradi. 
Foyda olishning asosiy turlari 


Foydaning quyidagi turlari ham farqlanadi: 
1.
Bu quyidagi printsip bo'yicha hisoblab chiqilgan naqd pul 
miqdori. Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish 
jarayonida olingan miqdor olinadi. Bunga mahsulotni sotish bilan 
bog'liq bo'lmagan operatsiyalardan olingan daromad qo'shiladi. 
Keyin ular bo'yicha xarajatlar olingan summadan chegirib 
tashlanadi. Bu korxona faoliyatining asosiy ko'rsatkichlaridan 
biridir. Yalpi foyda bank faoliyati deb ham ataladi. 
2.
Sotishdan tushgan foyda . Ushbu ko'rsatkich savdo tushumiga 
tengdir. (QQS va aktsiz solig'i, bilvosita soliqlar va yig'imlardan 
tashqari) minus 
ishlab chiqarish xarajatlari
, mahsulotni sotishga 
sarflangan mablag '. Ushbu turdagi foyda korxona faoliyati bilan 
chambarchas bog'liq. 
3.
Bu barcha soliq va qarz majburiyatlari, shuningdek ishlab 
chiqarish xarajatlari to'langanidan keyin korxonaning balansida 
qoladigan naqd pul sifatida belgilanadi: xom ashyo va uskunalar 
sotib olish. U korxonaning ehtiyojlari uchun - ishlab chiqarishni 
rivojlantirish, ijtimoiy ehtiyojlar uchun ishlatilishi mumkin. 
4.
- korxona faoliyatining barcha turlarini amalga oshirishdan 
olingan umumiy foyda miqdorini anglatadi. 
5.
Oddiy foyda sizga bozor mavqeini saqlab qolishga imkon 
beradigan o'rtacha bozor foydasi deb nomlanadi. Ya'ni, hech 
bo'lmaganda, korxonani ilgari belgilangan darajada ushlab turishga 
imkon beradigan foyda. 
6.
asosiy iqtisodiy faoliyat natijasida korxona tomonidan olingan 
daromadni chaqiring. U quyidagicha hisoblanadi: operatsion 
qo'shimcha xarajatlar savdo foydasidan chegirib 
tashlanadi (annuitet to'lovlari, amortizatsiya to'lovlari, HMS 
xarajatlari va boshqalar). 
aytish darajasi 
Daromadlilik darajasi iqtisodiyotdagi asosiy tushunchalardan biridir. Bu 
ortiqcha qiymatning barcha rivojlangan kapitalga nisbati bilan 


belgilanadi. Bu foiz sifatida ifodalanadi. Bu formula bo'yicha ko'rib 
chiqiladi: 
P 'm / (c + v), qaerda 

P '- daromad darajasi; 

m - ortiqcha qiymatning massasi; 

c - doimiy kapital; 

v - o'zgaruvchan kapital. 
Mahsulotlar yoki xizmatlarning narxi ushbu ko'rsatkichga bog'liq. Foyda 
darajasiga ishlab chiqarishning ichki va bozor omillari ta'sir qiladi. 
Bozor omillariga quyidagilar kiradi: 

O'rtacha bozor qiymati. 

Talab va TAKLIF. 

Bozorda raqobat va monopoliyaning mavjudligi. 
Ichki ishlab chiqarishga: 

Mass keldi. 

Xarajatlar. 

Kapital aylanmasi. 

Xarajatlarni kamaytirish. 

Ishlab chiqarish ko'lami. 

Yüklə 259,07 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin