MUNDARIJA
KIRISH
1.
Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy
mazmuni………………………………………………..
2.
Foyda turlari va ularning amal
qilishi………………………………………………………
………..
3.
Foydani o’zlashtrish tushunchalari, ularning yo’llari va
usullari……………………….
4.
Foyda hajmiga ta’sir etuvchi
omillar………………………………………………………
Xulosalar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘YXATI.
KIRISH
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan 2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi Harakatlar startegiyasi barcha sohalarni deyarli qamrab
olgan bo‘lib, buning natijasida ko‘pgina istiqbolli ishlar amalga
oshirilmoqda.Jumladan
2018-yil
―Faol
tadbirkorlik,
innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili‖ Davlat dasturi
loyihasi jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Dastur loyihasi 237
banddan iborat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil
22- dekabr kuni Oliy Majlisga taqdim etgan Murojatnomasida keltirilgan
asosiy g‘oya va takliflar hamda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini Rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasida belgilangan asosiy vazifalardan kelib chiqqan
holda ishlab chiqildi.Buning natijasida xususiy sektorda mablag‘lardan
samarali foydalanilmoqda.Tarmoqlarda yuqori sifatli mahsulotlar
tayyorlash, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mehnat
unumdorligini oshirishni ta‘minlashga bo‘lgan qiziqish va intilish ancha
kuchli bo‘lib, ishlab chiqarish tufayli imkon qadar ko‘p daromad olish
kabi pirovard moliyaviy natijalarga erishilayotganini ta‘kidlash joiz.
Shuni yana alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, Bu Harakatlar strategiyasi
bo‘yicha davlat dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamalari natijalari
tahlili va kelib tushgan takliflar asosida yanada takomillashtirildi.
Bularning barchasi bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan
xususiy korxonalarning asosiy maqsadidir. Tadbirkorlik subyektlari bu
kabi imkoniyatlardan unumli
foydalanishi uchun O‘zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan ularga zarur qulayliklar
yaratilmoqda.
Jumladan,
o‘zaro sifatli elektron axborot almashinuvini
joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining samaradorligini
oshirishga qaratilgan o‘ttizga yaqin dastur amaliyotga tatbiq etila
boshlandi hamda soliq to‘lovchilarga o‘
ndan ortiq interaktiv
, ya’ni
qog‘ozsiz, masofadan turib xizmatlar ko‘rsatilayotir. Mustaqillik yillarida
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lgan xususiy mulk
ustuvorligini
mustahkamlaydigan
barqaror
qonunchilik
bazasi
yaratilganini qayd etish zarur. O‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish,
mamlakat iqtisodiyotini
barqaror yuksaltirish,
yangi ish o‘rinlari yaratish
va aholi daromadini oshirishning muhim omili bo‘lgan kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bo‘yicha qulay ishbilarmonlik
muhiti hamda ishonchli huquqiy kafolatlar yaratildi. Jamiyatning
iqtisodiy rivojlanishi juda serqirra jarayon bo'lib, u o'z ichigaiqtisodiy
o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va
shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. U hech qachon bir tekis,
yuqorilab boruvchichiziq bo'yicha ro'y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z
ichiga
yuksalish va inqirozdavrlarini,
iqtisodiyotdagi miqdor va sifat
o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarniolib notekis boradi.Milliy
iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadiganjarayon bo'lganligi
sababli, uning mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proqtahlil
qilinadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo'lib,
o'zifodasini real YalM hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga
nisbatan ko'payishidatopadi.Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan
yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va birtekis bormaydi. Tarixda
iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish vahatto
qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan
bo‘lsa,jahon va milliy iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab
chiqarishning hartomonlama taraqqiyot manzarasi hosil boMadi. Shu
bilan birga iqtisodiy o'sishnafaqat miqdor, balki muayyan sifat
o'zgarishlari shaklida ham namoyon boMadi.Prezidentimiz I. Karimov
ta’kidlab o'tganlaridek: “ Iqtisodiy rivojlanish sur’atlarihaqida
gapirganda... uning
mezonlariga va eng avvalo, sifat ko'rsatkichlariga
ko‘proqe'tibor qaratish muhim ahamiyat kasb e
tadi. Bunday o‘sishlar
iqtisodiyotimizda yuzberayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, uning izchil va
barqaror rivoji uchun xizmat qilishi,xalqimizning
hayot darajasini
yuksaltirishga
, bir so‘z bilan aytganda, amaliyhayotimizniyaxshilashga
olib kelishi lozim”.
Kurs ishining maqsadi. Korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va
foydasi bilan bog’liq tushuncha va ko’rsatkichlarni aniqlash, ularning
ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali
korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar
ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishining predmeti. Korxonalarning foydasi va uning taqsimlanishiga
oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.
1.Foyda tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni.
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda
tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi.
Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining
asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi
boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va
ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar
narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi
ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi,
unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi.
Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi
sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va
xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi
koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar
miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va
ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori.
Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni
koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi
mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi
xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp
olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi.
Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi
yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib,
ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F.
ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir
tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday
firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F.
miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.F.ning oʻz oʻlchami bor.
Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich
boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u
orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.F.
koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini
bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F.
normasini oshirishga intilish saklanib qoladi. F. massasi — bu foydaning
mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik
maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz
kapital bilan ham koʻp F. Olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa,
kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish
uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F.
normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu
yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital
koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan
u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul
investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan
chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi
pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz
beradi. Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis,
agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil
boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin —
mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us
t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho
yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol
mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini
beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F.
nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan
iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu
ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi
yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda
tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul
boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar
xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va
biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan
menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi.
Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni
kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu
F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi.
Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil
boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish
qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi. F.
ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital
qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi.
F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot
beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend
toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng
qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi.
Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi
hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning
oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va
aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy
salohiyatini oshiradi. F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita
hisoblanadi. F.ga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida
taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib
F. kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga
doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi,
iktisodiyot oʻsadi. F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini
va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:
birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi
qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan
yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy
manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon
boʻlmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda
tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan
xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul
daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan
koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki
qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik
korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo
vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning
ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar
Firma faoliyatining asosiy maqsadi –foyda olishdir.Foyda nima? Bu
savolga turli nazariyalar turlicha yondashadi. K. Marksning mehnat
qiymati nazariyasiga ko‘ra, foyda – bu qo‘shimcha qiymatning
o‘zgartirilgan shakli (amalga oshirilgan qo‘shimcha qiymat). Tovar
qiymatining formulasi quyidagicha:
W = C + V + m
,
bu yerda
S – sarflangan doimiy kapital (saflangan ishlab chiqarish vositalari);
V – sarflangan o‘zgaruvchan kapital (ishchilarning ish haqiga sarflar);
m – qo‘shimcha qiymat, mahsulot sotilgandan keyin foydaga
aylanadi.Agar bozordagi narx tovar qiymatiga teng bo‘lsa, unda foyda
yaratilgan qo‘shimcha qiymatga teng bo‘ladi. Agar bozordagi narx tovar
qiymatidan oshiq bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha qiymatdan
oshiq bo‘ladi. Agarda bozordagi narx tovar qiymatidan past darajada
o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tadbirkor yaratilgan qo‘shimcha qiymatga
nisbatan kamroq foyda oladi.Neoklassik nazariyaga ko‘ra foydaning bir
nechta ta’riflari bor. Foyda – bu kelajakdagi risk va noaniqlik uchun
haq, foyda – bu tadbirkorlik qobiliyatining haqi; foyda – bu ishlab
chiqarish omili sifatida kapital uchun daromad; foyda – bu kelajakda
kapitalni oshirish maqsadida hozirgi vaqtda tadbirkorning keragidan
kamroq iste’mol qilgani uchun olgan mukofoti.Foyda taqsimlovchi,
rag‘batlantiruvchi va axborot berish vazifalarini bajaradi. Taqsimlovchi
vazifa quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi: kapital baland foyda normasiga
ega bo‘lgan tarmoqlarga intiladi, shuningdek, moddiy, mehnat va
moliyaviy resurslarning ushbu sohalarga qayta taqsimlanishi yuz beradi.
Rag‘batlantiruvchi vazifa shunda ifodalanadiki, tadbirkorlar ko‘proq
foyda olish maqsadida fan- texnika taraqqiyotining yangi yutuqlarini
joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirishga manfaatdorlar. Foyda
tadbirkorlarga qaysi mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarib, qaysi
mahsulotni esa qisqartirish yoki umuman ishlab chiqarmaslik to‘g‘risida
axborot beradi. Bu axborot berish vazifasining namoyon
bo‘lishi.Foydani hisoblash uchun pul tushumini aniqlashimiz
lozim. Firmada tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar uning
pul tushumi yoki yalpi daromadi deyiladi.Yalpi daromad (TR – total
revenue) quyidagicha aniqlanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi
uning narxiga ko‘paytmasiga teng:
TR = Q*P,
Q – ishlab chiqarish hajmi,
P – mahsulot narxi.
Bundan tashqari, o‘rtacha daromad va me’yoriy daromad ko‘rsatkichlari
mavjud. O‘rtacha daromad (AR – average revenue) mahsulot bir
birligiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini ifodalaydi:
AR = TR / Q
Me’yoriy daromad (MR – marginal revenue) qo‘shimcha mahsulot
birligini sotish natijasida olingan qo‘shimcha daromad:
MR = ∆TR / ∆Q,
∆TR – umumiy daromad o‘zgarishi, ∆Q – mahsulot miqdorining
o‘zgarishi.
Pul tushumidan ishlab chiqarish resurslarni sotib olishga yo‘naltirilgan
mablag‘lar ayirilgandan keyin qolgan qismi – foyda (π – profit) muhim
o‘rin tutadi.
π = TR – TC
Buxgalter va iqtisodchilar foyda tushunchasiga ikki xil
yondashadilar.Buxgalterlik foydasi sotilgan mahsulot uchun umumiy
tushumdan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo‘li
bilan aniqlanadi. Iqtisodiy foyda esa umumiy tushumdan barcha (ichki
va tashqi) xarajatlarni ayirib tashlash bilan aniqlanadi. Bunda ichki
xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi. Korxona
umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalterlik xarajatlari
hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali ko‘rish mumkin
.
Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalterlik
foydasining farqlanishi.Ishlab chiqaruvchi nima uchun xarajatlarning
turlarini bilishi lozim?Qisqa muddatli davrda firmada mahsulot
chiqarilmasa ham, doimiy xarajatlar mavjud bo‘ladi. Agar firma
faoliyatidan ko‘radigan zarari doimiy xarajatlar miqdoridan kamroq
bo‘lsa, firma o‘z ishini davom ettirgani ma’qul. Aks holda, ya’ni agar
firma yopilsa, u ko‘proq zarar ko‘radi. Agar qisqa muddatli davrda firma
ko‘rgan zarari uning doimiy xarajatlaridan oshib ketsa, unda firma
yopilgani ma’qul.Me’yoriy xarajatlar grafigi o‘rta o‘zgaruvchan hamda
o‘rta umumiy xarajatlar egri chiziqlarini ularning minimum nuqtasida
kesib o‘tadi . Ishlab chiqarish hajmi 0 dan Q4 gacha oshganda, o‘rta
xarajatlar pasayadi, demak mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan
foydao‘sadi. Ishlab chiqarish hajmi Q4 dan keyingi o‘sishi o‘rta
xarajatlarning oshishi bilan kuzatiladi. Bu esa mahsulot birligiga to‘g‘ri
keladigan foydaning pasayishini bildiradi.O‘rta umumiy xarajatlar
(ATS) miqdori ma’lum bo‘lsa, olinadigan foydani hisoblab chiqish
mumkin:
2. Foyda turlari va uning amal qilishi.
Foyda vazifalari tavsiflovchi iqtisodiy ta'sir korxona, uning faoliyati yon
shakllantirish byudjeti rivojlantirish bo'yicha o'z rag'batlantirish ta'siri
ish. Bu iqtisodiy kategoriya, tushunish uchun, siz bir daromad nima
tushunish kerak. Foyda tushunchasi natijasida aks ettiradi sof daromad,
sohasida hosil bo'ladi moddiy ishlab pul tejash shaklida. Bu butunlay
boshqa tomondan ko'rish mumkin. iqtisodiy kategoriya, pul tejash
shaklida, operatsiyalar natijalari, deb foyda Havoriylar moliyalashtirish
manbai investitsiya loyihalari tanlash mezonlari va joriy xarajatlari
optimallashtirish.kompaniyaning foyda vazifalari, uning xususiyatlari,
yuqorida bevosita bog'liq. natijada korxona foyda, iqtisodiy va
moliyaviy faoliyati jarayonida olingan iqtisodiy ta'sir aks ettiradi. Bu
vazifalar o'z faoliyati amalga oshirishga qaratilgan korxona xarajatlari
ustidan daromadlar ortiqcha foyda bilan ifodalanadi.
Afsuski, bu ko'rsatkichni yordamida iqtisodiy faoliyatning barcha
jihatlarini baholash har doim ham imkoni bo'lmaydi. moliya-xo'jalik
faoliyatini tahlil qilish iqtisodiy ko'rsatkichlar butun tizimi tomonidan
amalga oshiriladi, shuning uchun. foyda iqtisodiy mohiyati u yakuniy
moliyaviy natija aks ettiradi, deb.yakuniy natija, balki moliyaviy
resurslarni shakllantirish asosiy element emas, balki faqat ekanligiga
bilan bog'liq foyda vazifalarini rag'batlantirish. uning maksimal hajmi
manfaatdor har qanday kompaniya moddiy rag'batlantirish
jamg'armasini yaratish sanoat faoliyati, korxona, ijtimoiy va texnik
rivojlanish, moliyaviy ehtiyojlarini qoplash kerak, uning tasarruf sof
daromad da qolgan, chunki. Yoqilsa, vazifasi aslida namoyon bo'ladi
aksiyadorlar va korxona egalariga dividendlar to'lashga dan foyda, deb.u
turli darajadagi manbalaridan biri hisoblanadi, chunki byudjet va
shakllantirish foyda vazifalari kam bo'lmagan ahamiyatga ega
byudjetlarning. Byudjetlar soliqlar shaklida, uni olish va jamiyatning
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun tushgan foydalanish; davlat ishlab
chiqarish, investitsiya, ijtimoiy va ilmiy-texnik dasturlari; davlat
vazifalarini ta'minlash. Foyda jamoa ko'lamli butun davlatning ijtimoiy
va iqtisodiy rivojlanish omili hisoblanadi.
daromad turlari quyidagi ajrata:
1. Yalpi - QQS holda tovarlar sotishdan daromad, iste'mol vazifalarini,
boshqa soliqlar, yig'imlar va bu mahsulotlar qiymati o'rtasidagi farq. Bu
samaradorligini umumiy o'lchovidir.sotishdan 2. - u yalpi
foyda, ma'muriy va sotish xarajatlari miqdorda qisqartirilgan. Bu asosiy
ishlab chiqarish bilan bog'liq faoliyati samaradorligini xarakterlaydi.
(Soliq oldin) 3. Buxgalteriya - sotishdan tushgan foyda, boshqa
daromadlar miqdori ko'paydi.
4. Net - bir soliq oldin foyda muddatga soliq majburiyatlarini miqdori
kamayadi.
5. O'tgan yillar - tarqatiladi foyda summasiga kamaytiriladi sof foyda.
boshqarish va uning tashkil ishini nazorat shaxslar turli manfaatlarga
asoslangan mahsulotlar xil turdagi ajratish. Misol uchun, korxona egalari
sof foydaning asosiy ko'rsatkichi hisoblanadi va davlat bosh moliyaviy
ko'rsatkich soliq oldin foydani aniqlaydi.
eng muhim iqtisodiy jarayon foyda tarqatish va foydalanish hisoblanadi.
Bu jarayon byudjetiga hissasi uchun mo'ljallangan qismi qonun bilan
tartibga solinadi. sarflashdan aniqlash yo'llari tashkiloti ichki qoidalarga
tomonidan ishlab chiqarilgan kompaniya ixtiyorida, keldi.
Net daromad rezerv kapitali (fondi), dividend to'lovlarini, oldingi zarar
to'lash, boshqa imtiyozlar (investitsiya moliyalashtirish, ijtimoiy
muammolar xodimlari, moliyaviy rag'batlantirish hal) yuborilishi
mumkin.
Foyda Korxonaning umumiy daromadlari va umumiy xarajatlari
o'rtasidagi farq sifatida olingan tadbirkorlik faoliyatidan olingan pul sof
tushumini anglatadi. Korxonaning foydasi yoki zarari moliyaviy natijani
aks ettiruvchi asosiy ko'rsatkichdir.
Foyda - bu iqtisodiy kategoriya bo'lib, uning mavjudligi tovar ishlab
chiqarish va aylanishning rivojlanishi va tovar-pul munosabatlarining
mavjudligi bilan bog'liqdir.
Foyda olish jarayoni PBU 4/99 "Tashkilotning buxgalteriya hisoboti"
da aks etadi.
PBU foyda olishning beshta asosiy ko'rsatkichlarini taqdim etadi:
1. Yalpi daromad - tovarlarni sotishdan tushgan tushum (QQSni
hisobga olmagan holda, aktsiz solig'i va boshqa majburiy to'lovlar) va
sotilgan tovarlar qiymati o'rtasidagi farqga teng (savdoda tovarlar sotib
olish qiymatiga teng).
VP \u003d Vdr - Seb / st.
2. Sotishdan tushgan foyda yalpi foyda va tarqatish xarajatlari summasi
o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Pr \u003d VP-ΣIO.
3. Soliq to'lashdan oldin foyda (zarar) quyidagicha aniqlanadi:
operatsion daromad sotishdan tushgan foydani qo'shadi va operatsion
xarajatlar chegirib tashlanadi. Operatsion bo'lmagan daromad natijaga
qo'shiladi va operatsion bo'lmagan xarajatlar chiqarib tashlanadi.
4. Oddiy faoliyatdan foyda. Operatsion daromad:
- tashkilotning aktivlaridan vaqtincha foydalanishni ta'minlash bilan
bog'liq daromadlar;
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga
patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq
daromadlar;
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq
daromadlar;
- qo'shma faoliyat natijasida tashkilot tomonidan olingan foyda (oddiy
sheriklik shartnomasi bo'yicha);
- asosiy vositalarni va naqd puldan tashqari boshqa aktivlarni sotishdan
tushgan tushum;
- tashkilotning foydalanish uchun pul mablag'larini taqdim etish uchun
olingan foizlar, shuningdek tashkilotning ushbu bankdagi
hisobvarag'idagi mablag'lardan foydalanganlik uchun foizlar.
Operatsion xarajatlari:
- tashkilot aktivlaridan vaqtincha foydalanish (vaqtincha egalik qilish
va foydalanish) uchun haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar;
ixtirolar, sanoat namunalari va intellektual mulkning boshqa turlariga
patentlardan kelib chiqadigan huquqlarni berish bilan bog'liq xarajatlar;
- boshqa tashkilotlarning ustav fondida ishtirok etish bilan bog'liq
xarajatlar;
- asosiy vositalarni va boshqa mablag'larni naqd puldan tashqari (chet
el valyutasidan tashqari), tovarlarni, mahsulotlarni sotish, chiqarib
yuborish va boshqa hisobdan chiqarish bilan bog'liq xarajatlar;
- mablag '(ssudalar, ssudalar) dan foydalanganlik uchun tashkilot
tomonidan to'langan foizlar;
- kredit tashkilotlari tomonidan ko'rsatilgan xizmatlarni to'lash bilan
bog'liq xarajatlar;
buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq tuzilgan hisoblangan
zaxiralarga ajratmalar (shubhali qarzlar uchun zaxiralar, qimmatli
qog'ozlarga investitsiyalarning amortizatsiyasi va boshqalar),
shuningdek iqtisodiy faoliyatning shartli dalillari tan olinishi munosabati
bilan hosil qilingan zaxiralar.
Operatsion bo'lmagan daromadlar quyidagilar:
-bepul olingan aktivlar, shu jumladan sovg'a shartnomasi bo'yicha;
-tashkilotga etkazilgan zararlar o'rnini qoplashdagi daromadlar;
-hisobot yilida aniqlangan o'tgan yillardagi foyda;
-muddati o'tgan kreditorlik qarzlari va omonatlar summalari;
-kurslardagi farqlar;
-aktivlarni qayta baholash summasi.
Operatsion bo'lmagan xarajatlar:
-shartnomalar shartlarini buzganlik uchun jarimalar, jarimalar,
jarimalar;
-tashkilot etkazgan zararning o'rnini qoplash;
-hisobot yilida tan olingan o'tgan yillardagi yo'qotishlar;
- muddati o'tgan debitorlik qarzdorlik summasi, undirish uchun haqiqiy
bo'lmagan boshqa qarzlar summasi;
-kurslardagi farqlar;
-aktivlarni ajratish summasi;
xayriya faoliyati, sport tadbirlari, hordiq chiqarish, ko'ngilochar,
madaniy tadbirlar va boshqa shu kabi tadbirlarni o'tkazish bilan bog'liq
mablag'larni (badallar, to'lovlar va boshqalar) o'tkazish.
Oddiy faoliyatdan olingan foyda soliq va daromad solig'i va boshqa
majburiy to'lovlar oldidagi foyda (soliq qonunchiligini buzganlik uchun
sanktsiyalar) o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
5. Sof (taqsimlanmagan daromad) .
Foyda qiymati:
1. Maqsadni belgilash.
2. Korxonaning hisoblangan ko'rsatkichi foyda orqali - butun korxona
samaradorligini baholay oladi.
3. Qayta ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy manbai (iste'mol va
to'plash fondida ishlatiladi).
4. Bu barcha darajadagi byudjet tuzish manbai. Daromad solig'i
stavkasi \u003d 20%.Foyda vazifalari:
1. korxona faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy samarani
tavsiflaydi;
2. korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi (foyda qancha ko'p
bo'lsa, qarz manbalaridan mablag 'jalb qilish zarurati shuncha kam
bo'ladi);
3. turli darajadagi byudjet tuzish manbai;
4. korxona egalarining farovonligini oshirish uchun manba bo'lib
ishlaydi, boshqa xodimlar uchun - mehnatga qo'shimcha moddiy
kompensatsiya beradi.
Korxona foydasi quyidagi omillar ta'sirida shakllanadi:
1. korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan, ammo foyda olishga jiddiy
ta'sir ko'rsatadigan tashqi omillar: inflyatsiya, me'yoriy bazadagi
o'zgarishlar, xizmatlar va transport xizmatlari narxlari va tariflarining
o'zgarishi; etkazib beruvchilar, banklar tomonidan shartnoma shartlarini
buzilishi va boshqalar.
2. asosiy (savdo va texnologik jarayonni amalga oshirish bilan bog'liq)
va yordamchi bo'linishi mumkin bo'lgan ichki.
Asosiy omillarga keng va intensiv omillar kiradi.
Keng - bu miqdoriy o'zgarishlar (foydaning o'zgarishi, savdo marjalari
darajasi, korxonaning ish vaqti, SSS va boshqalar) orqali foydani ta'sir
qiluvchi omillar.
Kuchli - sifat o'zgarishi natijasida foydani ta'sir qiluvchi omillar
(rentabellikning o'sishi, savdo xizmatlari sifati, xodimlarning malakasi
va boshqalar).
Yordamchi omillarga quyidagilar kiradi: korxona ishchilarining
mehnat
va yashash sharoitlari
, ularning ijtimoiy ta'minoti, iqtisodiy intizomga
rioya qilish (soliq qonunlariga rioya qilish, yomon qarzlarni hisobdan
chiqarish usullari va boshqalar)Korxonaning samaradorligini baholab,
har qanday vakolatli tadbirkor, avvalo, uning foydasi miqdoriga e'tibor
beradi. Bu biznesning samaradorligini belgilaydigan, uning kelgusida
rivojlanishini taxmin qilish imkonini beradigan eng muhim moliyaviy
ko'rsatkichdir.
Foyda tushunchasi va hisobi
Foyda - bu g muhim ko'rsatkich bo'lib, firma yoki kompaniyaning
samaradorligini aks ettiradi.
Foyda va iqtisodiy jihatdan taqsimlang. Ularning farqi naqd pulga
bo'lgan yondashuvdir:
Birinchisi, korxona daromadlari ko'rinib turgan xarajatlarni
chiqarib tashlagan holda hisoblanadi.
Ikkinchisi, aniq va yashirin xarajatlarsiz, keng qamrovli daromad
sifatida. Darhaqiqat, foyda turini ushbu turdagi xarajatlarni hisobga
olmaganda, buxgalteriya foydasi sifatida ham aniqlash mumkin.
Ko'rsatkich quyidagi oddiy formula bo'yicha hisoblanadi:
P \u003d B - Z, qaerda
P - foyda;
In - daromad;
Z - xarajatlar
Foyda har xil darajadagi korxona va davlat byudjetini to'ldirish
uchun asosdir.
qtisodiyotda foyda quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
Korxona faoliyatini eng aniq tavsiflaydi.
Bu ishlab chiqarishni takomillashtirish, uni kengaytirish uchun
manba bo'lib xizmat qiladi.
Bu xodimlarning ish haqini oshirish, bonus to'lovlarini berishning
asosiy manbai.
Mulkdorlar va aktsiyadorlar tomonidan olingan dividendlar
miqdorini oshiradi.
Foyda olishning asosiy turlari
Foydaning quyidagi turlari ham farqlanadi:
1.
Bu quyidagi printsip bo'yicha hisoblab chiqilgan naqd pul
miqdori. Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish
jarayonida olingan miqdor olinadi. Bunga mahsulotni sotish bilan
bog'liq bo'lmagan operatsiyalardan olingan daromad qo'shiladi.
Keyin ular bo'yicha xarajatlar olingan summadan chegirib
tashlanadi. Bu korxona faoliyatining asosiy ko'rsatkichlaridan
biridir. Yalpi foyda bank faoliyati deb ham ataladi.
2.
Sotishdan tushgan foyda . Ushbu ko'rsatkich savdo tushumiga
tengdir. (QQS va aktsiz solig'i, bilvosita soliqlar va yig'imlardan
tashqari) minus
ishlab chiqarish xarajatlari
, mahsulotni sotishga
sarflangan mablag '. Ushbu turdagi foyda korxona faoliyati bilan
chambarchas bog'liq.
3.
Bu barcha soliq va qarz majburiyatlari, shuningdek ishlab
chiqarish xarajatlari to'langanidan keyin korxonaning balansida
qoladigan naqd pul sifatida belgilanadi: xom ashyo va uskunalar
sotib olish. U korxonaning ehtiyojlari uchun - ishlab chiqarishni
rivojlantirish, ijtimoiy ehtiyojlar uchun ishlatilishi mumkin.
4.
- korxona faoliyatining barcha turlarini amalga oshirishdan
olingan umumiy foyda miqdorini anglatadi.
5.
Oddiy foyda sizga bozor mavqeini saqlab qolishga imkon
beradigan o'rtacha bozor foydasi deb nomlanadi. Ya'ni, hech
bo'lmaganda, korxonani ilgari belgilangan darajada ushlab turishga
imkon beradigan foyda.
6.
asosiy iqtisodiy faoliyat natijasida korxona tomonidan olingan
daromadni chaqiring. U quyidagicha hisoblanadi: operatsion
qo'shimcha xarajatlar savdo foydasidan chegirib
tashlanadi (annuitet to'lovlari, amortizatsiya to'lovlari, HMS
xarajatlari va boshqalar).
aytish darajasi
Daromadlilik darajasi iqtisodiyotdagi asosiy tushunchalardan biridir. Bu
ortiqcha qiymatning barcha rivojlangan kapitalga nisbati bilan
belgilanadi. Bu foiz sifatida ifodalanadi. Bu formula bo'yicha ko'rib
chiqiladi:
P 'm / (c + v), qaerda
P '- daromad darajasi;
m - ortiqcha qiymatning massasi;
c - doimiy kapital;
v - o'zgaruvchan kapital.
Mahsulotlar yoki xizmatlarning narxi ushbu ko'rsatkichga bog'liq. Foyda
darajasiga ishlab chiqarishning ichki va bozor omillari ta'sir qiladi.
Bozor omillariga quyidagilar kiradi:
O'rtacha bozor qiymati.
Talab va TAKLIF.
Bozorda raqobat va monopoliyaning mavjudligi.
Ichki ishlab chiqarishga:
Mass keldi.
Xarajatlar.
Kapital aylanmasi.
Xarajatlarni kamaytirish.
Ishlab chiqarish ko'lami.
Dostları ilə paylaş: |