Foydalanilgan adabiyotlar

 
 

---

3. Yer po’stining turlari va kimyoviy tarkibi 
Yer po‘stida foydali qazilmalar turli shakllarni hosil qilib yotadi. 
Ularning shakllari quyidagi to‘rtta yirik guruhga ajratiladi: 1) Izometrik – bo‘yi, 
eni va qalinligi bir-biriga yaqin; 2) plitasimon – ikki o‘lchami yaqin va uchinchi o‘lchami 
kam; 3) quvursimon – bir o‘lchami uzun, ikki o‘lchami kam; 4) murakkab tanalar. 1. 
Izometrik shakldagi ma’dan tanalariga quyidagilar kiradi: 
ma’danlashish massivi – ma’danli minerallar yalpi tarqalgan; 
shtokverk– ko‘pincha turli tomonga cho‘zilgan va o‘zaro kesishuvchi ma’dan 
tomirlari va tomirchalari to‘plami. Bu ma’danli tomirlar ko‘pincha tog‘ jinslari orasida 
mavjud tektonik darzliklarda joylashadi. Bular cho‘kindi jinslar oralarida va intruziv 
jinslarning shiplarida va oralarida joylashadi. Bu shakl qalay, volfram, molibden,mis, 
oltin konlari uchun xosdir. 
Shtok– ma’dan shakllarining izometrik ko‘rinishida bo‘lib,xrom, mis va ba’zan 
polimetall konlarida uchraydi.
Uya shakli – odatda uncha katta bo‘lmagan, ko‘ndalang kesimi 10 m largacha 
bo‘lgan minerallar yig‘indisiga aytiladi. Bu ma’dan shakllari o‘ta asosli magmatik jinslar 
oralarida yuzaga keladigan platina va mis-nikel hamda nordon intruziv jinslar oralarida 
yuzaga 
keladigan pegmatit konlarida uchraydi.
2. Plita ko‘rinishidagi ma’dan shakllari bir necha turlarga ajratiladi. Qatlam shakl 
– ikki parallel tekislik bilan chegaralangan tog‘ jinslari oralarida joylashadi. Bu qatlamlar 
uncha qalinlikka ega bo‘lmasada, uzoqqa cho‘zilgan bo‘ladi. 
Linza– ma’dan uyumlari linzaga o‘xshash bo‘lib, asta-sekin uzoqlashgan sari 
qalinligi kamayib boradi. 
Tomirsimon shakllar– tog‘ jinslari oralarida darzlik va yoriqlarda ma’dan 
minerallarining to‘planishi tufayli hosil bo‘ladi. Tomirsimon ma’dan shakllari mavjud 
tektonik yoriqlarning katta-kichikligiga bog‘liq bo‘lib, bir necha santimetrdan bir necha 
metrgacha bo‘ladi. 

---

Tomirsimon ma’dan shakllari sodda va murakkab ko‘rinishlarda bo‘lib, 
narvonsimon, to‘rsimon, ba’zan otning dumiga o‘xshash holatlari ham uchraydi. 
3. Quvursimon shakllar– silindr shakliga o‘xshash bo‘lib, yer yuzasidan chuqurga 
qarab yo‘nalgan bo‘ladi. Bu shakldagi ma’dan konlarining chuqurligi bir necha yuz 
metrdan, bir necha kilometrgacha bo‘lishi mumkin. 
4. Murakkab shakllar. Bunday shakllar odatda quvursimon va tomirsimon ma’dan 
tanalarining aralashmasidan iborat bo‘ladi.