Fuqarolik jamiyati qurilishida qonun ustuvorligi tamoyilining

Abu

Nasr

Forobiy yaratishga uringan. Buyuk mutafakkir adolat g’oyasini

jamiyatning asosiy davrlariga tadbiqan qarab chiqqan. Bunda u insoniyat jamiyatining kelib

chiqishida tabiiy ehtiyojlar yotishini, bu ehtiyojlarni uyg’unlashtirish esa adolat tuyg’usini

shakllantirishini ta’kidlagan edi. SHarq mutafakkiri Konfutsiyning g’oyalarini davom etirgan

holda Forobiy adolatning yuksak tushunchasi insoniyatning mahrifiy davriga to’g’ri kelganligini

ta’kidlaydi. Bu davrda xususiy mulk o’rnatiladi va u kishilarning o’zaro tengsizligini keltirib

chiqaradi. SHunisi muhimki, teng

taqsimlashni

ifodalagan

adolat tushunchasi endi mulk

tahsirida tengsizlikni ifoda eta boshlaydi. Bu tushunchaning o’zi xususiy mulkni o’rnatishda

ishtirok etadi.

Demak, adolat to’g’risidagi tasavvurlar insoniyatning oddiy egalitarizm, ya’ni

barcha

baravar

bo’lgan holdagi darajasidan yuqori ko’tarila borishi

natijasida yanada to’laroq

shakllana borgan. Tenglashtiruvchi qoida bo’lgan, zo’rlikni aks zo’rlik bilan muvofiqlashtiruvchi

vosita sifatida dahvolar tengligini o’rnatib kelgan adolat tushunchasi xususiy mulkka asoslangan

jamiyatda

yangicha mazmun kasb eta boshlagan. Endi jamiyat ijtimoiy munosabotlarni

muvozanatga keltirishning yangi tizimiga muhtojlik seza boshladi. Yuz bergan ulkan ijtimoiy

o’zgarishlar kishilar

ongida, dunyoqarashida, siyosiy-huquqiy fikrda, axloqiy

normalarda

ijtimoiy adolat g’oyasining uzil-kesil shakllanishiga olib kelgan. Bu haqda SHarqning boshqa

bir mutafakkiri – Abu Ali ibn Sino qiziqarli fikrlarni bayon qilgan. Uning fikricha, o’zaro

bog’liqlik va almashuv jarayonida insonlar bir-birlarini qandaydir muhtojlikdan holi etadilar.

Buning uchun insonlar o’rtasida o’zaro kelishuv zarur bo’lib, bu kelishuv tufayli adolat

qoidalari va qonunlari o’rnatiladi.

Ijtimoiy hayotda adolatparvarlikni qathiy turib himoya qilgan tahlimotlardan biri tasavvuf

falsafasidir. Tasavvuf

namoyondalari boshqa sharq mutafakkirlari singari

o’z

umidlarini

mahrifatli va odil shohga bog’laydilar, u orqali barcha ijtimoiy illatlarni bartaraf etish mumkin,

deb hisoblaydilar.

Tasavvuf namoyondalari hokim va xalq, shoh va saltanat munosabatlarida donolik bilan

adolatli ish tutish, davlatni adolatli qonunlar orqali boshqarish, qabul qilinayotgan tadbirlarning

33

Қarang: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning

to’qqizinchi sessiyasidagi (2002 yil 29-30avgust) mahruzasida bayon etilgan asosiy vazifalar va qoidalarni keng

yoritish bo’yicha tashkiliy-mahrifiy tadbirlar Dasturi. –T.: O’zbekiston, 2002. B.10.

---

68

xalq tomonidan qo’llanishi kabi ijtimoiy muammolarni

ko’taradilarki, bu xalqparvar tuzum

ideallarini ulug’lashtirdi.

Tasavvufning ko’pgina namoyondalari shohlar, hokimlar, amaldorlardan adolatni kutib

o’tirmay, o’z amaliy

faoliyatlarida unga amal qilish bilan o’rnak bo’lganlar. Hasan Bariy,

Abdulla Ansoriy, Abdulhasan Haraqoniy, Bahouddin Naqshband, Abdurahmon Jomiy, Alisher

Navoiy, Xo’ja Ahror Valiy, Mahdumi Ahzam Kosoniy ko’pincha

shoh va hokimlar

adolatsizliklariga

qarshi chiqib, mazlumlarni

dadil

himoya qilganlar, haqiqat uchun

kurashganlar.

SHarq mutafakkirlari

adolatni asoslashda

lirik-ruhiy, ma’naviy-axloqiy jihatdan

yondashganlar. Zero, sharqona jamiyatlarda azaldan adolat tushunchasiga hamohang tarzda

«haq»,  «mehyor»,  «haqiqat»,  «burch» tushunchalari qadrlanib kelingan. SHuningdek, jamoa

manfaati, oiladagi tartib-intizom, ehtiqod va ma’naviylik yuqori baholangan.

G’arb mutafakkirlari esa ko’proq huquqiy, amaliy, kundalik hayot muammolari nuqtai

nazaridan fikr yuritganlar. SHuning uchun ham sharqdagidan ancha farqli tarzda «erkinlik»,

«teng huquqlilik»,  «erk» tushunchalariga ko’proq darajada ahamiyat berilgan. SHu bilan birga

individualizm, individning tartib-intizomi, huquq adolatga olib boruvchi vositalar sifatida

qadrlanadi, ma’naviylikdan ham ko’ra ratsionalizm mustahkam o’ringa ega bo’lgan.

Darhaqiqat, O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan

fuqarolik jamiyatini barpo etishda

adolat omili muhim o’rin tutadi. SHu mahnoda

adolat

tushunchasi, uning erkinlik, demokratiya va barqaror taraqqiyot g’oyalari bilan mushtarak

jihatlari bugungi kunda ham zamonaviy mazmun kasb etmoqda.

Lekin tarixan oladigan bo’lsak, ijtimoiy adolat g’oyasi insoniyatning butun tarixi orqali

o’tib kelgan. SHu bilan birga jamiyatni adolatli tashkil etish

orzusi va uning

hayotdagi

haqqoniy mavjudligi o’rtasida doimo ziddiyat bo’lib kelgan. SHunga qaramay uni «naqd qilib

qo’yishga» urinish to’xtamagan. SHu nuqtai nazardan insoniyat tsivilizatsiyasining butun tarixi

ijtimoiy adolatni kengaytirish tarixi hamdir. Albatta, sharq va g’arb jamiyatlaridagi bu kabi

qadriyatlar bir-biriga

zid emas, ular o’zaro uyg’unlikda umuminsoniy qadriyat darajasida

jamiyat hayotida ijtimoiy adolat qoidalarining barqaror bo’lishiga xizmat qiladi. SHarq va g’arb

anhanalarida asrlar davomida shakllanib kelgan bu kabi tushunchalar hamda

qadriyatlar

mustaqillik davrida jamiyatimizda umuminsoniy g’oyalar sifatida qayta shakllanishi shu jihatdan

katta

ahamiyatga ega. Zero, bu jamiyatimizda insonparvarlik, birdamlik, inson erki va

mashuliyatini, manfaatlar uyg’unligi, qonun ruhi va demokratiya qadriyatlari asosida amalga

oshirishga va shu tariqa ijtimoiy adolatni mustahkamlashga xizmat qiladi.